Къарачай-Черкесия
| Къарачай-Черкес Республика | |
|
|
|---|---|
| |
Россейни картасында Къарачай-Черкесияны кёрюнюмю
| |
| Административ билгиле | |
| Къралы |  Эресей
|
| Статусу | Республика |
| Ара шахары | Черкесск |
| Башха шахарлары | Къарачай шахар, Джёгетей Аягъы, Теберди |
| Башчысы | Темирезланы Рашид |
| Правительствону башчысы | Озов Аслан |
| Къуралыууну датасы | 12 январь, 1922 джыл |
| Официал сайты | www.kchr.info |
| География билгиле | |
| Майданы | 14 277[1] км² |
| Эм уллу мийиклиги | Минги тауну кюнбатыш тёппеси — 5 642 м |
| Демография билгиле | |
| Халкъы | ▼468 322[2] адам (2024) |
| Басыннганы | 32,8 адам/км² |
| Тил(лер)и | къарачай-малкъар, къабарты-черкес, абаза, ногъай эм орус |
| Миллет къурамы | къарачай-малкъарлыла, оруслула, къабарты-черкеслиле, абазалыла, ногъайлыла |
Къарачай-Черкес Республика (Къарачай-Черкесия; орус. Карача́ево-Черке́сская Респу́блика, къаб.-черк. Къэрэшей-Шэрджэс Республикэ, абаз. Къарча-Черкес Республика, ногъ. Карашай-Шеркеш Республикасы) — Россей Федерацияны къурамына кирген республикады (къралды)[3], Россей Федерацияны субъектиди, Шимал-Кавказ федерал бёлгени къурамына киреди.
Республика, 1922 джылны 12 январында къуралгъанды.
Географиясы эмда табигъаты
[тюзет | къайнакъны тюзет]Къарачай-Черкесия, шимал-кюнбатыш Кавказны тауларында эмда таулагъа джууукъ джерлеринде орналады.
Кюнбатышында Краснодар край бла чеклешеди, шималында — Ставрополь край бла, кюнчыгъышында — Къабарты-Малкъар Республика бла, къыбыласында — Баш Кавказ аркъаны узунуна Абхазия бла эмда Гюрджю бла. Республиканы къурамына киреди: 10 муниципал район — Абаза, Адыге-Хабль, Зеленчук, Къарачай, Гитче Къарачай, Ногъай, Къобан, Уруп, Джёгетей Аягъы, Хабез эмда республикан бойсунууда тургъан эки шахар — Къарачай шахар бла Черкесск.
Климаты орта джылыды, къышы къысхады, джайы джылыды, узакъ заманнга барады, джетерлай мылылыды. Климатына чууакъ кюнле юлгюлюдюле. Январны орта температурасы −3,2 градусду, июлнукъу +20,6 градусду, эм исси температура +39 градусду, эм сууукъ −29 градусду.
Къарачай-Черкес Республика кёбюсюне тау джерледе орналады. Республиканы ичинде 3 зона айырылады: таулагъа джууукъ тюзле, тау этекле эмда Кавказ таула. Шималда Уллу Кавказны ал аркъалары барадыла, къыбылада — Суу айырма эмда Къабыргъа аркъа, аланы мийиклиги 4000 м дери джетеди. Къара тенгизни джагъасына Морх бла Кюлхара (Клухор) аууш элтеди. Кюлхара аууш бла баргъан Аскер-Сухум джол, Къарачай-Черкесияны Абхазия бла байлайды. Къабарты-Малкъар бла чекде Кавказны эм мийик тау башы болгъан Минги тау орналады.
Республикада суу байлыкъ мелхумду: 130 чакълы бир тау кёл, кёб тау чучхур барды. 172 суу саркъады, аладан эм уллула — Къобан, Уллу Инджик, Гитче Инджик, Уруп, Лаба; Къобан суу джыйылгъан джер барды. Республикада ишлеген Уллу Ставрополь илипинни системасы, Ставрополь крайны суу бла баджарылыууну къайнагъыды.
Джер ичи, джерден чыкъгъан магъаданла бла байды: ташкёмюр, сослан таш, мермер, тюрлю-тюрлю рудала эмда саз топракъла. Бакъгъан гара суула бла термал суула чыкъгъан джерле да кёбдюле.
Къарачай-Черкесия, тау къырланы эмда кенгчапракълы чегетлени зонасында орналады. Чегетледе эмда тау мийикледе бай флора бла фауна сакъланнганды. Республиканы территориясында Теберди заповедник бла Кавказ заповедникни кесеги орналады.
Тарихи
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Къарачай-Черкесияны территориясы, бизни эраны биринчи мингджыллыгъыны ахырында аланланы къралына киргенди, ол кёзюуден бир къауум архитектура эсгертмеле сакъланнгандыла: Зеленчук, Сынты, Чууна клисала, буруннгу шахар орунла. XIX ёмюрню биринчи джарымындан башлаб (1828 джылдан орус-тюрк Адрианополь мамырлыкъгъа кёре) бусагъатдагъы Къарачай-Черкесияны территориясы Россейни къурамына Къобан областны Баталпашинск бёлмеси кибик киргенди.
1918 джылдан совет власть бегигенди. 1918 джылны 1 апрелинден территория, Къобан Совет Республиканы кесеги болгъанды, 1918 джылны 28 майындан — Къобан-Къаратенгиз Совет Республиканы кесеги, 1918 джылны 5 июлюндан декабрына дери — Шимал-Кавказ Совет Республиканы кесеги, 1921 джылны 20 январындан — Тау Автоном Совет Социалист Республиканы кесеги.
1922 джылны 12 январында Къыбыла-Кюнчыгъыш (1924 джылдан — Шимал-Кавказ) крайны къурамында Баталпашинск станседе (бусагъатдагъы Черкесск шахарда) аралыгъы бла Къарачай-Черкес автоном область къуралгъанды
1926 джылны 26 апрелинден ВЦИК-ни (Бютеу Россей Ара Толтуруучу Комитетни) бегими бла Къарачай-Черкес автоном область, Къарачай автоном областха, Черкес миллет округга, Баталпашинск эмда Зеленчук районлагъа бёлюннгенди.
СССР-ни Баш Советини Президиумуну Указы бла 1943 джылны 12 октябрында Къарачай автоном область къурутулгъанды, къарачайлыла уа — бютеу барысы да фашистлени болушчулары баямланнгандыла эмда 1943 джылны 2 ноябрында Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюрюлгендиле. Къарачайны къыбыла кесеги Клухор (Кюлхара) район деген ат бла Гюрджюге берилгенди, кёбюсю уа Ставрополь крайгъа къошулуннганды.
1957 джылны 9 январында, къарачайлыланы реабилитациясы бла эмда джуртларына къайтыргъа эркинлик берилиу бла байламлы, Ставрополь крайны къурамында Къарачай бла Черкес областланы 1943 джылдагъы чеклеринде Къарачай-Черкес автоном область къуралгъанды.
1990 джылны 30 ноябрында Къарачай-Черкес автоном область, Ставрополь крайны къурамындан чыкъгъанды эмда РСФСР-ни къурамында Къарачай-Черкес Совет Социалист Республика (КъЧССР) баямланганды, бу болум, РСФСР-ни Баш Советини 1991 джылны 3 июлюндан бегими бла къабыл этилгенди.
1989—1991 джыллада Къарачай-Черкесияны халкъларыны миллет къозгъалыулары чакъыргъан энчи джыйылыулары, РСФСР-ни башчыларына энчи миллет автономияланы ызына салыуну неда къурауну юсюнден тилекле бла сёлешгендиле.
Бютеу дараджаланы депутатларыны джыйылыуларында баямланнган болгъандыла:
- 1990 джылны 18 ноябрында — Къарачай Совет Социалист Республика (1991 джылны 17 октябрындан — Къарачай Республика);
- 1991 джылны 27 октябрында — Черкесия Республика;
- 1991 джылны ноябрында — Абаза Республика;
- 1991 джылны 19 августунда — Баталпашинск Къазакъ Республика эмда Зеленчук-Уруп Къазакъ Совет Социалист Республика (1991 джылны 30 ноябрында бирлешиб Огъары-Къобан Къазакъ Республиканы къурагъандыла).
Кёб кюн баргъан, мингле бла адам джыйылгъан митингледен сора 1991 джылны 3 декабрында Къарачай-Черкесияны Баш Советини бегими бла энчи республикаланы таныуну юсюнден федерал аралыкъгъа соруу къабыл этилгенди.
1992 джылны январында Россейни президенти Борис Ельцин Къарачай-Черкесияны бёлюнюуюн таныргъа хазыр болгъанды эмда РСФСР-ни Баш Советине къараргъа «Россия Федерацияны къурамында Къарачай автоном область бла Черкес автоном областны ызына салыуну юсюнден» законну проектин бергенди. Юч автоном областны (Къарачай, Черкес, Баталпашинск) къурауну юсюнден Баш Советни комиссиясы къуралгъанды
1992 джылны 28 мартында ётген референдумда Къарачай-Черкесияны халкъыны кёбюсю бёлюнюуге къаршчы чёб атханды. Республиканы бёлюнюую законнга салынмагъанды эмда Къарачай-Черкесия бирлешгенлей къалгъанды. 1992 джылны 9 декабрында Къарачай-Черкес Республика болгъанды[https://docs.yandex.ru/docs/view?url=ya-browser%3A%2F%2F4DT1uXEPRrJRXlUFoewruBGoAr8g27hb_xvv2IlNAjVAO6otFrbvNEBfDtKgAd5wuQmjPT5c9QcnN-S9v2d7lNn8_GuRSG3jKiUqB0LuW3 r3nvyRJ8Pmx4Yoult7-LiU2SH6VkKoGNRhaVbb_2eyjA%3D%3D%3Fsign%3DcSxo1utIUKYDXw8I-S1gcGRg_0M5XtWxCHVdli3PNww%3D&name=Сhisl_MO_01-01-2024.xlsx 1].
1995 джылны 11 февралында черкеслиле бла абазалыланы бирлешген джыйылыулары, Ставрополь крайны къурамында Черкес автоном областны ызыны салыуну юсюнден оноуну къабыл этгенди, алай а бу оноу да бегитилмегенди.
Халкъы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Къарачай-Черкесия, кёб миллетли республикады: аны территориясында 80-ден артыкъ миллетни келечиси джашайды. Бютеу халкъыны саны 478,5 минг адамды (2010). Халкъны басыннганы — 33,5 адам/км² (2005), шахарлада джашагъанланы юлюшю — 44,1 % (2005).
| Миллет | 2002 джылда саны[4], минг адам |
|---|---|
| Къарачайлыла | 169,2 (38,5 %) |
| Оруслула (аланы ичинде къазакъла да) | 147,9 (33,6 %) |
| Черкеслиле | 49,6 (11,3 %) |
| Абазалыла | 32,3 (7,4 %) |
| Ногъайлыла | 14,9 (3,4 %) |
| Тегейлиле | 3,3 |
| Украинлиле | 3,3 |
| Эрменлиле | 3,2 |
| Татарлыла | 2,0 |
| Чеченлиле | 1,8 |
| Греклиле | 1,3 |
| Азербайджанлыла | 1,0 |
| 1000-ден кёб саны болгъан миллетле кёргюзтюлгендиле |
Джерлешимлери
[тюзет | къайнакъны тюзет]| 5 мингден кёб адам джашагъан джерлешимле 2010 джылны 1 январында болумгъа кёре[5] | ||||||||||||||||||||||||||||
|
Административ бёлюнюую
[тюзет | къайнакъны тюзет]Республиканы къурамына 2 шахар бёлге бла 10 муниципал район киреди, аланы ичинде 144 джерлешим барды, аладан — 4 шахар: Черкесск, Къарачай шахар, Джёгетей Аягъы эмда Теберди.
2005 эмда 2006 джылда ётген референдумланы эсебинде, абазалыла джашагъан 5 муниципал къуралыш Къобан, Джёгетей Аягъы эмда Хабез райондан чыгъыб Абаза районну къурагъанды, ногъайлыла джашагъан 5 муниципал къуралыш Адыге-Хабль райондан чыгъыб Ногъай районну къурагъанды.
| Муниципал къуралыш | Халкъы[6], адам 2009 джылны 1 январында |
|---|---|
| Черкесск шахар бёлге | 116 733 |
| Къарачай шахар бёлге | 34 083 |
| Абаза район | 13 275 |
| Адыге-Хабль район | 12 169 |
| Зеленчук район | 49 537 |
| Къарачай район | 24 575 |
| Гитче Къарачай район | 39 979 |
| Ногъай район | 13 426 |
| Къобан район | 27 971 |
| Уруп район | 17 642 |
| Джёгетей Аягъы район | 49 757 |
| Хабез район | 28 047 |
Экономикасы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Къарачай-Черкесия — промышленностлу эмда аграрлы республикады. Территориясын 2 бёлгеге юлеширге боллукъду: шималда — химия чыгъарыу, машинала ишлеу эмда дженгил промышленность бегирек айныбдыла, къыбылада уа — къазгъан бла агъач ишлеген промышленность эмда малчылыкъ.
Куршав ГЭС-де (780 млн кВт·с/джыл), Зеленчук ГЭС-де (501 млн кВт·с/джыл) эмда талай гитче ГЭС-де гидроэнергия чыгъарылады.
Дагъыда регионнга туризм, альпинизм (къыбыласында) эмда курорт къуллукъ (Доммай, Архыз, Теберди эмда башха курортла) уллу магъаналыды.
Окъуу
[тюзет | къайнакъны тюзет]Къарачай-Черкесия, 2010 джылны 1 апрелинден башлаб «Дин культурала бла секуляр этиканы башоюмлары» (ичинде: «Православ культураны башоюмлары», «Ислам культураны башоюмлары», «Буддист культураны башоюмлары», «Иудей культураны башоюмлары», «Дуния дин культураланы башоюмлары», «Секуляр этиканы башоюмлары») курсну окъутуу экспериментге къатышыбды[7].
Политика къурулушу
[тюзет | къайнакъны тюзет]Закон чыгъарыучу властны органы — тахсалы чёб атыуда барына да тенг сайлау эркинликни тамалында айырылгъан Халкъ Джыйылыуду (Парламентди). Депутатланы саны 73 адамды, хар тёрт джылдан сайланадыла.
Толтуруучу властны органы — Правительстводу; Правительствону башчысындан, Правительствону башчысыны орунбасарларындан, министрледен, Кърал комитетлени эмда комитетлени башчыларындан къуралады. Правительствону башчысын, Халкъ Джыйылыуну разылыгъы бла Республиканы Башчысы салады.
Толтуруучу властны бир инсанлы органы — РФ-ни Президентини джазыуу бла Къарачай-Черкесияны Халкъ Джыйылыуу (Парламенти) салгъан Къарачай-Черкесияны Башчысыды.
Белгили адамлары
[тюзет | къайнакъны тюзет]Республикада туугъандыла
[тюзет | къайнакъны тюзет]- Юрий Попов (т. 1929) — опера джырлаучу, СССР-ни халкъ артисти (1978).
- Хубийланы Владимир (т. 1932) — Къарачай-Черкес облисполкомну башчысы (1979—1990), Къарачай-Черкесияны Башчысы (1990—1999).
- Семенланы Владимир (т. 1940) — аскер генерал, джерде джюрюген аскерлени Главнокомандующийи (1992—1997), Къарачай-Черкесияны президенти (1999—2003).
- Владимир Брынцалов (т. 1946) — россейли саудюгер эмда политикачы.
- Михаил Эскиндаров (т. 1951) — Россей Федерацияны Правительствасуну финанс университетини ректору, экономика илмуланы доктору (2000), профессор (1998).
- Дима Билан (т. 1981) — белгили россейли джырлаучу, Евровидение джыр конкурсда хорлагъан (2008).
- Ортабайланы Тауберт (т.1990) — назмучу,кечюрючю,джазучу картчы.
Республикада джашагъандыла
[тюзет | къайнакъны тюзет]- Роман Павлюченко (т. 1981) — россейли футболист, Россейни футболдан джыйымдыкъ командасыны ойнаучусу.
Джибериуле
[тюзет | къайнакъны тюзет]- Къарачай-Черкесияны официал сайты
- Къарачай-Черкесияны Халкъ Джыйылыууну (Парламентини) официал сайты
- Къарачай-Черкесияны законлары
- Къарачай-Черкесияны фотографиялары
Белгиле
[тюзет | къайнакъны тюзет]- ↑ Административно-территориальное деление по субъектам Российской Федерации на 1 января 2010 года (орус.) (xls). Росстат (14 июля 2010). Тинтилгенди: 24 август 2010.
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2024 года.
- ↑ Конституция Российской Федерации. Ст. 5, пп. 1, 2
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2024 года
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, поселкам городского типа и районам на 1 января 2010 г.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 г..
- ↑ Информация пресс-службы Министерства образования и науки Российской Федерации о реализации плана мероприятий по апробации в 2009—2011 годах комплексного учебного курса для общеобразовательных учреждений «Основы религиозных культур и светской этики»
 Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Къарачай-Черкесия.
|
Цитата этиуде халат: Для существующих тегов <ref> группы «https://docs.yandex.ru/docs/view?url=ya-browser%3A%2F%2F4DT1uXEPRrJRXlUFoewruBGoAr8g27hb_xvv2IlNAjVAO6otFrbvNEBfDtKgAd5wuQmjPT5c9QcnN-S9v2d7lNn8_GuRSG3jKiUqB0LuW3 r3nvyRJ8Pmx4Yoult7-LiU2SH6VkKoGNRhaVbb_2eyjA%3D%3D%3Fsign%3DcSxo1utIUKYDXw8I-S1gcGRg_0M5XtWxCHVdli3PNww%3D&name=Сhisl_MO_01-01-2024.xlsx» не найдено соответствующего тега <references group="https://docs.yandex.ru/docs/view?url=ya-browser%3A%2F%2F4DT1uXEPRrJRXlUFoewruBGoAr8g27hb_xvv2IlNAjVAO6otFrbvNEBfDtKgAd5wuQmjPT5c9QcnN-S9v2d7lNn8_GuRSG3jKiUqB0LuW3 r3nvyRJ8Pmx4Yoult7-LiU2SH6VkKoGNRhaVbb_2eyjA%3D%3D%3Fsign%3DcSxo1utIUKYDXw8I-S1gcGRg_0M5XtWxCHVdli3PNww%3D&name=Сhisl_MO_01-01-2024.xlsx"/>