Isak Njutoni
Isak Njutoni | |
|---|---|
 Portreti i Njutonit në moshën 46 vjet nga Godfrey Kneller, 1689 | |
| Lindi | 4 janar 1643 (S.V. 25 dhjetor 1642) |
| Vdiq | 31 mars 1727 (84 vjet) (S.V. 20 mars 1726) |
| Vendi i prehjes | Westminster Abbey |
| Kombësia | Anglez |
| Arsimi | Trinity College, Cambridge (M.A., 1668)[1] |
| Njohur për | |
| Çmimet |
|
| Karriera shkencore | |
| Fushat | |
| Institucionet | |
| Këshilltarë akademik | |
| Studentë të shquar | |
| Nënshkrimi | |
 | |
Isak Njutoni (emri në anglisht Isaac Newton; 25 dhjetor 1642 – 20 mars 1727[5]) ishte një fizikan, astronom, filozof, teolog dhe matematicien anglez i cili është konsideruar gjerësisht si një nga shkencëtarët më me influencë të të gjitha kohërave dhe si një figurë kyçe në revolucionin shkencor. Libri i tij "Philosophiae Naturalis Principia Mathematica" (Principet Matematike të Filozofisë Natyrore), botuar së pari në vitin 1687, hodhi themelet për "mekanikën klasike".
Njutoni formuloi ligjet e lëvizjes dhe të gravitetit universal që dominoi pikëpamjen e shkencëtarëve të universit fizik gjatë tre shekujve të ardhshëm . Ai gjithashtu tregoi se nocioni i objekteve në tokë dhe trupave qiellorë mund të përshkruhet nga të njëjtat parime. Njutoni ka ndërtuar teleskopin e parë praktik reflektues dhe zhvilloi teorinë e ngjyrës në bazë të vëzhgimit se një prizëm zbërthen dritën e bardhë në shumë ngjyra të spektrit të dukshëm. Ai ka formuluar edhe një ligj empirik të ftohjes dhe ka studiuar shpejtësinë e zërit.
Në Principia, Njutoni formuloi ligjet e lëvizjes dhe gravitetin universal që formësoi këndvështrimet shkencore kryesore deri sa u zëvendësua nga Teoria e Relativitetit. Njutoni përdori shpjegimet e tij matematike të gravitetit për të derivuar ligjet e lëvizjes së planetëve të Keplerit, duke llogaritur baticat, trajektoret e kometave, precedentët e ekuinokseve dhe fenomeneve të tjera natyrore, duke zvenitur më tej dyshimet për heliocentricitetin e sistemit diellor. Ai demonstroi se lëvizja e objekteve në Tokë dhe trupat qiellorë mund të llogariten nga të njëjta principe. Konkluzioni i Njutonit se Toka është një sferoid i shtypur në pole, u konfirmua më vonë nga matje gjeodezike të Maupertuis, La Condamine dhe të tjerë duke bindur shumicën e shkencëtarëve evropianë për superioritetin e mekanikës njutoniane mbi sistemet e mëparshme.
Njutoni ndërtoi teleskopin e parë praktik reflektues dhe zhvilloi një teori të sofistikuar të ngjyrave të bazuar në vëzhgimet e kryera me një prizëm qelqi që zbërthen dritën e bardhë në ngjyrat e spektrit të dukshëm. Punimet e tij mbi dritën u grumbulluan në librin e tij shumë influencues “Optika”, i botuar në 1704. Ai formuloi gjithashtu një ligj empirik për ftohjen, bëri llogaritjen e parë teorike për shpejtësinë e dritës dhe prezantoi i pari nocionin e lëngjeve njutoniane. Në vazhdimësi të punës së tij në llogaritje, si një matematikan, Njutoni kontribuoi në studimin e serive të energjive, gjeneralizoi teoremën binomiale të eksponentëve me numra jo të plotë, zhvilloi një metodë për të përafruar zgjidhjet e një funksioni dhe klasifikoi shumë prej kurbave të rrafshit kubik.
Njutoni ishte mik i "Trinity College" dhe profesor i dytë Lukasian i matematikës në Universitetin e Kembrixhit. Ai ishte një i krishterë i devotshëm, por joortodoks dhe ishte anëtar i Universitetit të Kembrixhit. Ai refuzoi të marrë urdhra nga Kisha e Anglisë, ndoshta, sepse ai nuk besonte në doktrinën e Trinisë. Përveç punës së tij në shkencat matematikore, Njutoni një pjesë të madhe të kohës së tij ia kushtoi studimit të alkimisë dhe kronologjisë biblike, por një pjesë e madhe e punës së tij në ato zona ka mbetur e pabotuar deri shumë kohë pas vdekjes së tij. Në vitet e mëvonshme, Njutoni u bë president i Shoqërisë Mbretërore. Ai shërbeu gjithashtu në qeverinë britanike si anëtar i këshillit drejtues.
Jeta
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Isak Njutoni lindi (sipas kalendarit Julian i përdorur në Angli në atë kohë) në ditën e Krishtlindjeve, 25 dhjetor 1642, në Woolsthorpe Manor në Woolsthorpe-nga-Colsterworth, një fshat i vogël në qarkun e Lincolnshire. Ai lindi tre muaj pas vdekjes së babait të tij, një bujk i begatë i quajtur gjithashtu Isaac Newton. Lindur para kohe, ai ishte një fëmijë i vogël. Nëna e tij Ana Ayscough thoshte se nuk peshonte as çerek kile. Kur Njutoni ishte tre vjeç, nëna e tij u martua dhe shkoi për të jetuar me burrin e saj të ri, Barnabus Reverend Smith, duke lënë djalin e saj në kujdesin e gjyshes së tij, Margery Ayscough. Njutonit nuk i pëlqente njerku i tij dhe i mbajti mëri të ëmës që u martua me të, siç ka thënë gjysmëmotra e tij në një deklaratë duke listuar disa prej mëkateve të tij deri në moshën 19 vjeç. “Ai ka kërcënuar babanë dhe mamanë time Smith se do t’u djegë shtëpinë bashkë me ata brenda”. Nëna e Njutonit pati edhe tre fëmijë të tjerë nga martesa e dytë (Mary, Benjamin dhe Hannah).
Nga mosha 12-vjeçare e deri sa mbushi 17, Njutoni u edukua në “Shkolla e Mbretit”, Grantham, ku mësoi gjuhën latine dhe greke dhe me shumë gjasa hodhi baza të forta në matematikë. Ai u hoq nga shkolla dhe u kthye në Woolsthorpe-by-Colsterworth në tetor 1659. E ëma, përsëri e ve, tentoi ta bënte atë një fermer, gjë të cilën Njutoni e urrente. Henry Stokes, udhëheqës në "King School", e përndoqi të ëmën e Njutonit që ta kthente atë në shkollë. Duke u udhëhequr pjesërisht nga dëshira për t’u hakmarrë nga ngacmime të mëparshme në shkollë, ai arriti të bëhej nxënësi më i mirë i shkollës, duke dalluar nga të tjerët kryesisht për ndërtimin e orëve diellore dhe modeleve të ndryshme të mullinjve me erë.
Njutoni nuk u martua asnjëherë.
Në mekanikë, Njutoni formuloi parimin e inercisë.
Në optikë, ai e ndërtoi teleskopin, zhvilloi teorinë e ngjyrave në bazë të vëzhgimit se një prizmi. (Ngjyra e bardhë zbërthehet në një spektër ngjyrash). Ai gjithashtu formuloi një ligj empirik të ftohjes.
Në matematikë, Njutoni, së bashku me Gotfrid Lajbnicin, zbuloi njehsimin diferencial dhe integral. Ai gjithashtu demonstroi teoremën e binomit, zhvilloi të ashtuquajturën "metodë të Njutonit" për gjetjen e zerove të një funksioni dhe kontribuoi në zbërthimin e funksioneve në seri potenciale të pafundme. Isak Njutoni së bashku me Gaussin dhe Arkimedin bëjnë pjesë në të ashtuquajturën "treshe të artë" të matematikës. Ai ka formuluar tri ligjet kryesore të mekanikës:
Pas Galileit, Isak Njutoni, e thelloi kuptimin e forcës. Ai zbuloi se ndërmjet Tokës dhe Hënës vepron forca e gravitetit dhe se është njësoj me atë të Tokës. Forca e gravitetit vepron edhe ndërmjet Tokës dhe disa qindra satelitëve artificialë që sillen rreth saj.
Njutoni ishte fetar dhe lexonte Biblën. Ai ka shkruar më shumë studime biblike se shkencore. Njutoni, siç demonstrohet nga një sondazh të vitit 2005, është ndër shkencëtarët më të mëdhenj në historinë e shkencës.
Lidhje të jashtme
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Commons: Isak Njuton – Album me fotografi dhe/apo video dhe material multimediale- Sir Isaac Newton Scientist and Mathematician by Lucidcafé
- Isaac Newton Directory
- Rebuttal of Newton as an astrologer
- March 5-June 12, 2005 Isaac Newton's personal copy of Principia on display at
- Newton's Reports as Master of the Royal Mint
- Newton's Theorem: Newton's line in a circumscribed quadrilateral. by Antonio Gutierrez from "Geometry Step by Step from the Land of the Incas"
- Stanford Encyclopedia of Philosophy entry on Newton's views on space, time, and motion
Referime
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- ^ Kevin C. Knox, Richard Noakes (eds.), From Newton to Hawking: A History of Cambridge University's Lucasian Professors of Mathematics', Cambridge University Press, 2003, p. 61.
- ^ "Fellows of the Royal Society" (në anglisht). London: Royal Society. Arkivuar nga origjinali më 16 mars 2015.
- ^ Feingold, Mordechai. Barrow, Isaac (1630–1677), Oxford Dictionary of National Biography, Oxford University Press, September 2004; online edn, May 2007. Retrieved 24 February 2009; explained further in Mordechai Feingold's "Newton, Leibniz, and Barrow Too: An Attempt at a Reinterpretation" in Isis, Vol. 84, No. 2 (June 1993), pp. 310–338.
- ^ "Dictionary of Scientific Biography" (në anglisht). Notes, No. 4. Arkivuar nga origjinali më 25 shkurt 2005.
- ^ Gjatë jetës së Njutonit, dy kalendarë ishin në përdorim në Evropë: kalendari Julian ("Stili i Vjetër") në rajonet protestante dhe ortodokse, përfshirë Britaninë; dhe kalendari gregorian ("Stili i Ri") në Evropën Katolike Romake. Në lindjen e Njutonit, datat gregoriane ishin dhjetë ditë përpara datave të Julianit: kështu lindja e tij regjistrohet se po ndodhte më 25 dhjetor 1642 Stili i Vjetër, por mund të shndërrohet në një datë të stilit të ri (modern) të 4 janarit 1643. Nga koha e vdekja e tij, ndryshimi midis kalendarëve ishte rritur në njëmbëdhjetë ditë. Për më tepër, ai vdiq në periudhën pas fillimit të vitit të stilit të ri më 1 janar, por para atij të stilit të vjetër më 25 mars. Vdekja e tij ndodhi më 20 mars 1726 sipas kalendarit të stilit të vjetër, por viti zakonisht rregullohet në 1727. Një konvertim i plotë në Stili i Ri jep datën 31 mars 1727.