Zoroastrismus
De Zoroastrismus, au Parsismus oder Mazdaismus (avestisch: daēnā māzdaiiasni-; mittelpersisch: dēn māzdēsn), isch e Religioo, wo hütt im Iran und im westliche Indie verbraitet isch. Gstiftet wore isch die Religioo vom Zarathustra (avest. Zaraθuštra; noipers. Zartošt), wo früestens um 1000 und spöötistens um 600 v. Chr. glebt gha het.
Philosophii und Globe
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Öberliferet isch de Zoroastrismus im Avesta, enere hailige Schrift, wo us merere Hymne bistoot. E paar devo wered em Zarathustra zuegschribe, anderi stammet vo sinene Jünger oder au vo spöötere Aahänger vo dere Lehr.
De Zoroastrismus isch e dualistischi und philosophischi Hailslehr, wo em Mentsch vermittlet, wien er sich vom Bööse abwende cha und sich zum Guete hiiwendet. Im Chern vo de Vereerig stoot de Ahura Mazda (avest. Ahura Mazdā, noipers. Hōrmaz: „Herr vo de Waishait“). Us em Ahura Mazda emanieret sechs hailsami Gaister, wo Spenta Mainiiu („Hailsame Gaist“) gnennt wered und spööter au underem Name Amescha Spenta („Uusterblichi Hailvolli“) vereert wore sind. Die Gaister bizaichnet Gaisteszueständ oder Sinneszueständ und sind nöd as Wese z bitrachte. Spööter sind aber die Emanatione zum Tail au persönlicher as Engel denkt woore. Die sechs hailsame Gaister sind: ascha („Wooret, Rechti Ornnig“), vohu manah („Guets Denke“), chschathra („Herrschaft“), armaiti („Füegsamkait, Demuet“), hauruuatat („Hailsii, Gsundhait“) und ameretat („Uusterblichkait“). A dene sechs Gaister wered sechs Eliment zuetailt. Denebet gits aber ono schlechti Gaister, wo underem Name angra mainiiu („Bööse Gaist“) gnennt weret. Die sind weniger systematisiert. Allne voraa stoot d druj („Luug, Truug“), gfolgt vo aka manah („Schlechts Denke“), aeschma („Wuet“) und mereka („Verdeerbe“).
| Gueti Gaister avest. Name |
noipers. Name |
Eliment | Bösi Gaister | |
|---|---|---|---|---|
| spənta mainiiu „Hailvolle Gaist“ aməšā spəntā „Uusterblichi Hailvolli“ |
amešāsfandān | Mentsch | angra mainiiu „Bööse Gaist“ | |
| vohu manah „Guets Denke“ |
bahman | Rind (Tier) | aka manah „Schlechts Denke“ | |
| aša vahišta „Besti Woret, Besti Ornnig“ |
ardibihišt | Füür | druj „Luug, Truug“ | |
| xšaθra vairiia „Wünschenswerti Herrschaft“ |
šahrēwar | Metall | dušə.xšaθra „schlechti Herrschaft“ | |
| spənta ārmaiti „Hailfolli Füegsamkait“ |
isfandārmad | Erde | aēšəma „Wuet“ | |
| hauruuatāt „Hailsii, Gsundsii“ |
ḫordād | Wasser | marəka „Verdeerbe“ | |
| amərətāt „Uusterblichkait“ |
mordād | Pflanze | mərəθiiu „Tood“ |
D Aahänger vo de rechte Lehr, wie si de Zarathustra verchündet het, wered im Avesta Aschauuan (avest. ašāuuan „Aahänger vo de Woret“) gnennt, di andere wered Dreguuant (avest. drəguuant „Aahänger vom Truug“) gnennt. De Dualismus vo dere Lehr goot ase wiit, as för fili Sache zwee Uusdrück gitt:
| Sach | guet | bös |
|---|---|---|
| Gott, Gotthait | ahura „Herr“ |
daēuua „Götz“ |
| Mentsch | marətan | mašiia |
| Vereerer | ašāuuan | drəguuant |
Noch de Lehr vom Zarathustra hend, bivor sich d Welt i Guet und Böös uuftailt het, sich gwüssi Seele för s Gueti, anderi för s Schlechti entschide, di maiste aber hend sich nöd chöne entschaide und schwanket zwöschet baidne. Die schlechte Seele sind verloore, die Unentschidne chönd aber no för d Lehr und somit för s Gueti gwune were und möged denn nochem Tood au d Brugg Cinuuat (av. Cinuuata pərətu), wo is Paradiis füert, öberschriite. De hüttig Zuestand vo de duale Welt isch aber nöd eebig. I de Endzitt stiiget useme See nochenand drai Hailand (avest. saošiiant; noipers. sošans), wo as posthuumi Söö vom Zarathustra geltet und deno wert s Bösi endgültig vernichtet.
De Zarathustra, wo zerscht e traditionelle Priester (avest. zotar) gsii isch, het aber nöd nu mit sinnere Philosophii vo de hailvolle und schlechte Gsinnig di alti Religioo vo de Iraaner revolutioniert. Er het sich au gege de alti Bruuch vo de Rinderopfer gwerrt und die aalte Götter zu Götze degradiert und d Vereerer vo dene as Dreguuant bizaichnet. Obwoll de Ahura Mazda as de aini Gott gelt, weret au im Avesta gwüssi Gotthaite aagrueffe, wo offebar witter vereert wore sind, wie d Areduui Sura Anahita (avest. Arəduuī Sūrā Anāhitā). De Zarathustra het aber nöd nume s Rind i Schutz gnoo, sondern jegliches Tööte öberhopt verurtailt und villne Förste vorgworfe, si tüegid d Veehirte uugrechtfertigt uusbüüte, under anderem eben au, well sii dene d Rinder wegnemid för sinnlosi Bluetopfer. Er het drumm au groossi Probleem öberchoo und sini Haimet und Famili müese verloo. Spööter het er bim Först Vistaspa (avest. Vīštāspa) e troije Aahänger und mächtige Bischützer gfunde und er het chöne aafange erfolgriich sini Lehr verchünde.
Gschicht und Verbraitig
[ändere | Quälltäxt bearbeite]
Wo de Först Vistaspa und de Zarathustra gwörkt hend, isch umstritte, em woorschiinlichste isch Choresmie, e Landschaft im hüttige Usbekistan. Denebet het di altererbti Religioo witterbistande, mit em Sunegott Mithra (av. Miθra) as Hoptgott, werum die Religio au Mithraismus gnennt wert, im Gegesatz zum Mazdaismus, wo nochem Ahura Mazda binennt isch.
D Achämenide (550-330 v. Chr.), wo s Persische Riich uufbaut hend, sind Aahänger vo de Lehr vom Zarathustra gsii, wie Inschrifte vom Darius I. (549-456 v. Chr.) und sinene Noofolger zaiget. Nebet em Auramazda sind no de Sunnegott Mithra und d Göttin Anahita vereert wore, wa uf e Vermischig vo de noije Lehr, em Mazdaismus, mit de alte Religioo, em Mithraismus, hiidüütet.
Spööter hend sich denn au meriri Richtige uusbildet. De Zervanismus isch im Parthische Riich (240 v. Chr.- 224 n. Chr) verbraitet gsii und au a de Grieche bikannt wore. De noo isch de Zervan (av. zruuān „Ziit“; aaltgriech. Aion) vo Aafang aa gsii. Usem Endlose Liecht isch de Ohrmazd (av. Ahura Mazdā; altgriech. Horomazes) emaniert und usem Dunkle de Ahriman (av. Angra Mainiiu; altgriech. Areimanios). Die baide sind Widersacher gsii und hend sich bikämpft. De Mithra (altgriech. Mithras) isch de Vermittler zwösche beedne. De griechisch Philosoph Plutarch (öppe 45-125 n. Chr.) schriibt i sinnere Schrift de Iside et Osiride („Vo de Isis und vom Osiris“) i de Kapitel 46f. öber d Religio vom Zoroastres (altgr. Ζωροάστρης), as usem Horomazes, em Schöpfer vom Guete, wo Erchenntnis und Liecht sai, sechs Götter emaniert saied, wo de Plutarch uf Griechisch „Waishait“, „Woolwole“, „Woorhaftigkait“ oder „Woolverhalte“ gnennt het. Usem Areimanios, em Schöpfer vom Bööse, wo Uuwüssehait und Dunkli sai, saied aber sechs Dämone emaniert.
I de Sassanidezitt (224-650) het de Zoroastrismus sini grööst Blüeti erfaare und au noch de Underwöörffig vom Iran dör muslimischi Herrscher het sich die Religioo zwoor chöne hebe, isch aber immer mee zruggdrängt wore. De Zoroastrismus het au e düttliche Iiflus uf de iranischi Islam, em Schiismus, uusgüebt. Doch abem 11. Joorhundert sind d Aahänger vom Zoroastrismus as „Füürabetter“ immer mee verfolgt wore. Vili sind uf Indie gfloche, wo si hüt no di religiöis Gmainschaft vo de Parse bildet.
Wie starch sich de Zoroastrismus bi iranische Völcher verbraitet het, wo witter ewegg gwonnt hend, isch nöd bikannt, do schriftlichi Züügnis spärlich sind. Bi de Sogder het sich de Manichäismus verbraitet, e Mischig zwöschet em Zoroastrismus, em Christetum und em Buddhismus. De Manichäismus isch vom Perser Mani (216-276) gstiftet wore. Im Kuschan-Riich (Afghanistan, Pakistan, NW-Indie) het sich e polytheistischi synkretischi Religioo uusbildet, wo e Mischig vo Zoroastrismus, Mithraismus, Hinduismus und Buddhismus gsii isch.
Im Röömische Riich het sich de Mysteriekult vom Mithras verbraitet, wo aber mitem Zoroastrismus nöme vill z tue gha het. I de moderne Forschig werd zudem postuliert, as de Zoroastrismus au starche Iifluss uf di christliche Lehr uusgüebt heb.
De hüttig Zoroastrismus
[ändere | Quälltäxt bearbeite]
D Aazaal vo de Zoroastrier isch schweer eruierbar. 69’600 lebet z Indie, 5’000 z Pakistan, 20’000 im Iran und im Weste vellicht 25 Tuusig, im ganze guet 120’000. Do s kulturelli Umfeld vo de anzelne Gruppe verschiden isch, hend sich d Aasichte recht veränderet.
Bi de Parse (indisch: Pārsi „Perser“), wo vor alem im indische Bundesland Gujarat und i de Stadt Mumbai lebet, macht sich e spüürbare hinduistische Iifluss bimerkbar, mit ere Tendenz d Amescha Spenta z Personifiziere. De im Weste bikanntist Parsi isch de Popstar Freddie Mercury (Farroch Bulsara; 1946-1991) vo de Rockband Queen.
Dagege isch de Zoroastrismus (noipers. Zartošti „Zoraoastrier“) im Iran starch ethisch und philosophisch prägt, wo guets Denke, guets Rede und guets Handle (noipers. humat hūxt huwaršt) im Zentrum stönd. De Hōrmaz werd as de aini gueti und grechti Gott vereert.
Büecher
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- Michael Stausberg: Zarathustra und seine Religion. Beck, München 2005, ISBN 3-406-50870-7
- Michael Stausberg: Die Religion Zarathushtras. Geschichte, Gegenwart, Rituale. Kohlhammer, Stuttgart 2002-2004; 3 Bänd
- 1. Band 2002, ISBN 3-17-017118-6 // 2. Band 2002, ISBN 3-17-017119-4 // 3. Band 2004, ISBN 3-17-017120-8