Guadalquivir

Guadalquivir
Situación
País	España
Autonomía	Andalucía
Provincia	provincia de Xaén
Tipu	ríu
Coordenaes	36°47′29″N 6°21′24″W
Guadalquivir Guadalquivir (España)
Datos
Conca hidrográfica	cuenca hidrográfica del Guadalquivir (es)
Superficie de la conca	56 978 km²
Llonxitú	657 km
Caudal	164,3 m³/s
Nacimientu	Sierra de Cazorla (es) (Quesada)
Desembocadura	Golfo de Cádiz (es) (Sanlúcar de Barrameda)
Afluentes	ver Ríu Genil, Ríu Guadiamar, Ríu Pudio, Guadalbullón (es) , Río Jandulilla (es) , Río de Bedmar (es) , Rivera de Huelva (es) , Río Borosa (es) , río Cerezuelo (es) , río Guadiato (es) , Guadalmellato (es) , Rivera de Huesna (es) , Retortillo (es) , arroyo de Guadalín (es) , arroyo de Cantarranas (es) , Ríu Corbones, arroyo de Corcomé (es) , río Arenoso (es) , arroyo de Azanaque (es) , arroyo del Cañetejo (es) , Río Guadiel (es) , Ríu Guadiana Menor, Ríu Guadajoz, Ríu Guadaíra, Ríu Guadalimar, Ríu Jándula, Ríu Bembézar, Ríu Viar, Río de Torres (es) y río Cañamares (es)

El ríu Guadalquivir en 1760. Apaez tamién l'escudu de Sevilla y l'estandarte real d'España nesa etapa del sieglu XVIII.

El ríu Guadalquivir (del árabe الوادي_الكبير al-wādi al-kabīr, «el ríu grande», d'antiguo ríu Betis) ye un ríu d'Andalucía, España.

Dende l'antigüedá asitióse la so nacencia na sierra de Cazorla. El so cuenca hidrográfica toma territorios de les provincies d'Almería, Xaén, Córdoba, Sevilla, Huelva, Cádiz, Málaga, Granada, Murcia, Albacete, Ciudá Real y Badayoz.

Desagua nel océanu Atlánticu nun ampliu estuariu ente Almonte (provincia d'Huelva) y Sanlúcar de Barrameda (provincia de Cádiz). Ente Sevilla y l'estuariu, asítiase una amplia zona húmeda: les marismas del Guadalquivir. Parte d'estes marismas tán dientro del Parque Nacional de Doñana.

Ye'l quintu ríu por llargor de la península ibérica. Tien 657 km dende la sierra de Cazorla hasta Sanlúcar. Nel so percorríu por Andalucía d'este a oeste, traviesa ciudaes como Andújar, Córdoba o Sevilla.

Dende la dómina pre-romana foi conocíu como Baetis o Betis, y foi llamáu polos árabes Wad al-Kibir a partir del sieglu XI.

Nomes históricos

El primer nome qu'adoptó'l Guadalquivir foi Baetis o Baitis. Esti nome tien un orixe pre-romanu inciertu, y puede formase a partir d'un raigañu célticu, ibérica o ligur. El raigañu baet o baes taba presente n'España, Francia y Bélxica. Al traviés d'esta raigañu formaron topónimos, nomes de tribus y nomes de dioses. Ente estos términos taben Baeturia, Baetulo, Baetera, Baetorix, Baetasii, Baesisceris, Baesadines, Basippo, Besilus, Besaro, Baesula, Baecila, Baesucci, Baesella, Baeserte, etc. D'esi raigañu vienen dellos topónimos actuales llargamente conocíos como de Baeza, Béziers, Besós, Bailén, Besalú y Úbeda. Dellos estudios sostienen que los fenicios llamaron al ríu Betsi, que ye una pallabra cananea.

En redol al sieglu VII antes de Cristu empezaron a llegar navegantes griegos que lo llamaron ríu Tharsis, en referencia al reinu de Tartessos. Sicasí, los mesmos tartesios siguieron llamáu Baetis al so ríu central. Los romanos conquistaríen depués la rexón a los cartaxineses y el nome siguió siendo, ensin cambéu dalgunu, Baetis o Betis. Y, anque'l nome siguió ensin cambéu dende la dómina pre-romana, dellos autores referir al ríu con otros nomes, como Esteban de Bizancio, que lo llamó Perkes o Perci, o Titu Liviu, que lo llamó Certis.

Anque los árabes fueron relativamente respetuosos colos nomes locales, cuando s'estableció la capital en Córdoba'l ríu foi llamáu Nahr Qurtuba (ríu de Córdoba) dende la dómina de Rasis. Sicasí, nel sieglu XI, la "fitna" revolucionaria fundió'l califatu de Córdoba y esti nome empezó a tornar y la clásica pallabra árabe pa faer referencia a un ríu (nahr) va siendo sustituyida por otra más actual: Wad. Wad vien de wed, que yera como se llamaba nel Sahara y nel Magreb a les grandes ramblas. Entós pasa a ser llamáu ríu Grande, que ye Wad al-Kabir. Al-Kabir provién d'un fenómenu hispanu-árabe conocíu como la "imàla", que convierte en Kabir a Kibir. Cuando Fernandu III llega a Sevilla nel sieglu XIII el ríu yá ye conocíu como Guadalquebir o Guadalquibir, que na ortografía actual ye Guadalquivir.

Curiosamente, Idrisi, nel so mapamundi de 1154, pon al ríu'l nome de Nahr Agtam. Per otru llau, otros autores árabes como Ibn Abd al-Rabinni o Ibn al-Jatib llamar "ríu de Sevilla".

Afluentes

Categoría principal: Afluentes del Guadalquivir

La principal carauterística de los afluentes del Guadalquivir ye la gran diferencia ente los de dambes márxenes, que son espresión de les considerables diferencies xeográfiques qu'esisten ente Sierra Morena y los cordales Béticos.

Los afluentes del Guadalquivir pel marxe esquierdu tienen muncho más percorríu que los del marxe derechu. Polo xeneral, tienen una orientación sureste-noroeste y escurren polos cordales Bétiques hasta'l gran colector, travesando amplios campos.

Nel marxe derechu, los afluentes, conocíos como mariánicos, presenten una rede pocu articulada. Más bien son cursos independientes con cierta equidistancia qu'escurren escontra'l mesmu colector. Parten de cumes peniplanizadas del macizu ibéricu y baxen polos lladrales de Sierra Morena con un calce bien encaxáu nos sos duros materiales.

Afluentes del Guadalquivir

Ríu	Provincies	Llargor (km)	Marxe
Aguascebas	Xaén	20	Esquierdu
Cerezuelo o de la Vega de Cazorla	Xaén	24	Esquierdu
Guadiana Menor	Granada y Xaén	182	Esquierdu
Jandulilla	Xaén	49	Esquierdu
Guadalbullón	Xaén	74	Esquierdu
Saláu de Arjona	Xaén	48	Esquierdu
Guadajoz	Xaén y Córdoba	114	Esquierdu
Genil	Granada, Córdoba, Málaga y Sevilla	337	Esquierdu
Corbonés	Málaga, Cádiz y Sevilla	58	Esquierdu
Guadaíra	Sevilla	89	Esquierdu
Saláu de Morón	Sevilla	62	Esquierdu
Borosa	Xaén	11	Derechu
Aguamulas	Xaén	8,5	Derechu
Hornos	Xaén	10	Derechu
Guadalimar	Xaén y Albacete	167	Derechu
Guadalén (subafluente del Guadalimar)	Ciudá Real y Xaén	127	Derechu
Guadiel	Xaén	34	Derechu
Rumblar	Ciudá Real y Xaén	70	Derechu
Jándula	Ciudá Real y Xaén	90	Derechu
Yegües	Ciudá Real, Córdoba y Xaén	76	Derechu
Arenosu	Córdoba	41	Derechu
Guadalmellato	Córdoba	111	Derechu
Guadiato	Córdoba	123	Derechu
Bembézar	Badayoz y Córdoba	111	Derechu
Retortillo	Córdoba y Sevilla	41	Derechu
Huéznar	Sevilla	61	Derechu
Viar	Badayoz y Sevilla	117	Derechu
Rivera d'Huelva	Huelva y Sevilla	61	Derechu
Guadiamar	Sevilla	60	Derechu

Réxime fluvial

Canal del Guadalquivir dende la ponte de Les Delicies

El réxime na cabecera ye pluvial con un máximu pel hibiernu que ye xeneral en tola cuenca, magar dempués del destemple produz otru máximu secundariu en primavera, col destemple nes sierres. La irregularidá ye de 5,1 na cabecera y de 3,40 a la desaguada.

Les crecíes del Guadalquivir causaron problemes a lo llargo de la historia sobremanera, a la provincia de Sevilla, en plena llanura aluvial. El problema de los hinchentes resolvióse na capital andaluza, non asina en Córdoba y otres poblaciones de la cuenca como Andújar, Montoro y Lora del Río, afeutaes por hinchentes n'avientu de 1996, avientu de 1997 y febreru y avientu de 2010. La crecida más fuerte del sieglu XX foi la de febreru de 1963 con un caudal de 5.400 m³/s en Córdoba y 6.700 m³/s. en Sevilla. La regulación del ríu lo mesmo que de tolos sos afluentes torgó que se vuelvan a algamar caudales d'esa magnitú. Tres la construcción de los grandes banzaos destaquen los hinchentes d'avientu de 1996 y 1997 nes qu'en Sevilla se llegó a 3.810 m³/s y 3.234 m³/s respeutivamente. Más apocayá, na crecida de febreru de 2010 el Guadalquivir llegó a 2.400 m³/s en Córdoba y 3.174 m³/s en Sevilla. N'avientu de 2010, por cuenta de la crecida del so principal afluente, el Genil, que superó los 1.000 m³/s, el caudal en Sevilla foi de 3.584 m³/s.

Banzaos

Ver tamién: Banzaos d'Andalucía § Distritu hidrográficu Guadalquivir

Na cuenca del Guadalquivir hai 57 banzaos. Los qu'alluguen más de 100 hm³ son los siguientes:

Banzaos de la cuenca del Guadalquivir

Banzáu	Ríu	Llocalidá/es	Provincia	Capacidá (hm³)	Añu de construcción
Aracena	Rivera d'Huelva	Puerto Moral, Aracena y Zufre	Huelva	127	1969
Arenosu	Arenosu	Montoro	Córdoba	167	2008
Bembézar	Bembézar	Hornachuelos	Córdoba	342	1963
El Pintado	Viar	Cazalla de la Sierra	Sevilla	213	1948
Giribaile	Guadalimar	Ibros, Vilches	Xaén	475	1996
Guadalén	Guadalén	Arquillos y Vilches	Xaén	168	1958
Guadalmellato	Guadalmellato	Adamuz, Obejo y Córdoba	Córdoba	147	1928
Guadalmena	Guadalmena	Chiclana de Segura, Segura de la Sierra y Orcera	Xaén	347	1997
Huesna	Huesna	Constantina y El Pedroso	Sevilla	135	1990
Iznájar	Genil	Rute y Cueva San Marcos	Córdoba	981	1969
Jandula	Jandula	Andújar	Xaén	322	1932
José Torán	Guadalbarcar	Lora del Río	Sevilla	113	1991
L'Argañal II	Guadiato	Almodóvar del Río	Córdoba	823	2009
La Fernandina	Guarrizas	Vilches	Xaén	245	1991
Montoro	Montoro	Solana del Pino y Mestanza	Ciudá Real	105	2008
Negratín	Freila	Guadiana Menor	Granada	567	1984
Ponte Nueva	Guadiato	Villaviciosa de Córdoba	Córdoba	282	1972
Rumblar	Rumblar	Baños de la Encina	Xaén	126	1941
San Clemente	Guardal	Huéscar	Granada	118	1990
San Rafael de Navallana	Guadalmellato	Córdoba	Córdoba	157	1991
Trancu de Beas	Guadalquivir	Santiago-Pontones y Hornos de Segura	Xaén	498	1948
Yegües	Yegües	Montoro y Marmolejo	Córdoba	229	1989
Zufre	Rivera d'Huelva	Zufre	Huelva	175	1991

Banzáu del Trancu de Beas na provincia de Xaén.

Cursu del ríu

El Guadalquivir percuerre'l so cursu d'este a oeste, xirando al sur na provincia de Sevilla. La mayor parte de los 657 km de llargor trescurren per un terrén llanu llamáu Depresión del Guadalquivir. Esta depresión va enanchándose hasta la desaguada, con un anchor de 10 km en Úbeda, 60 en Córdoba y 330 nel so tramu final.

Cursu altu

Cursu altu del ríu Guadalquivir al so pasu por Cerrada del Utrero.

La mayor parte de los autores de l'antigüedá romana taben d'alcuerdu en que'l Guadalquivir nacía na Sierra de Cazorla. Una tradición medieval diz que'l Guadalquivir naz na Cañada de les Fontes dientro de la Sierra de Cazorla, en términu del conceyu de Quesada, al este de Xaén. Nel sieglu XIX el políticu y lliteratu Pascual Madoz argumentó que la nacencia atopar na nacencia del Guadiana Menor. Nel sieglu XX l'historiador Vicente González Barberán suscribió la teoría de que'l Guadalquivir nacía onde'l Guadiana Menor, concretando'l so orixe na Cañada de Cañepla, Almería, cerca de la llinde con Granada y Murcia. Nuna obra d'Arturo Ruiz y otros autores, arguméntase que Plinio asitió l'orixe del Guadalquivir nel monte Tugiensis, xunto a la llomba de Tugia (actual Toya nel conceyu de Peal de Becerro), que sí s'atopa cerca de la nacencia en Quesada.

Siempres en direición NNE traviesa la Zarrada de los Texos, El Rasu del Tejar, La Espinareda, la Zarrada de los Cercios y la ponte de les Ferreríes. En pasando xunto al Vadillo Castril se remansa de volao nel pequeñu banzáu de la Zarrada del Utrero a unos 980 msnm. Pierde altor na Zarrada del Utrero y pasa al pie d'Arroyo Frío (La Iruela), crucia la ponte del Hachu y la Ferradura pa bordiar el cuetu de Cabeza Rubia y agües embaxo recibir pela marxe derecha al ríu Borosa y daqué más embaxo al ríu Aguamulas, tamién pol mesmu marxe. Se remansa nuevamente nel estensu reservorio del banzáu del Trancu de Beas a 650 msnm, onde xira al oeste travesando la sierra de Les Villes, xunto al charcu del Aceite recibe pela izquierda al regueru de María y unos trés quilómetros más embaxo tamién pela izquierda al regueru del Glayar, pa pocu dempués salir del Parque Natural de la Sierra de Cazorla, Segura y Les Villes.

En saliendo d'esta zona montascosa llega a unes llanures d'olivares a 15 km d'Úbeda. Nesta zona recibe agua de los ríos Guadiana Menor y Jandulilla. El Guadiana Menor desagua nel banzáu Doña Aldonza y el Jandulilla ente ésti y el banzáu de Pedro Marín, xunto a l'aldega d'El Donadío (Úbeda). Agües enriba queda'l banzáu de la Ponte de la Zarrada. Estos trés banzaos, la desaguada d'estos dos afuentes y el Guadalquivir tán enmarcaos nel Paraxa Natural del Altu Guadalquivir, que tien 663 hectárees. Esta Paraxa Natural abarca tamién parte de la Sierra de San Pedro y dellos terrenes agrícoles. Les zones húmedes d'esta Paraxa Natural tán cerca de la Llaguna Grande. Sigue bordiando La Llomba pel sur, y pasada la pedanía de la Ponte del Obispu (Baeza) recibe pela marxe izquierda al ríu Torres y más embaxo pela derecha al ríu Guadalimar.

El cursu altu, dende la so nacencia hasta Mengíbar, tien una estensión d'unos 212 km y pendiente media de 6,7 milésimes.

Cursu mediu

El Guadalquivir al so pasu por Córdoba.

Xirando escontra'l noroeste pasa xunto a Mengíbar, onde recibe pela izquierda al ríu Guadalbullón y xunto a Espelúy, pasáu'l cual recibe pela derecha al ríu Rumblar. Bordiando al sur Sierra Morena, pasa xunto a Villanueva de la Reina y Andújar pasáu'l cual recibe a la derecha al ríu Jándula. Pasa xunto a Marmolejo y na llende de provincia con Córdoba recibe pela derecha al ríu Yegües.

Al norte del ríu queda Sierra Morena. Les vegues y campos son muncho más estenses al sur y terminen nos cordales Béticos.

Darréu, el Guadalquivir atopar con Villa del Río y Montoro, tres el cual recibe pela derecha al ríu Arenosu, Pedro Abá, El Carpio y Alcolea. Poco primero de esti postreru recibe pela izquierda al ríu Guadalmilla, traviesa Córdoba y recibe pela izquierda al ríu Guadajoz. En Almodóvar del Río recibe pela derecha al ríu Guadiato, pasa por Posadas y recibe pela derecha al ríu Bembezar. En Palma del Río recibe los ríos Retortillo, pela derecha, y Genil pela esquierda.

El cursu mediu va dende Mengíbar hasta Peñaflor. Esti percorríu ye de 247,8 km y tien una rimada media de 0,73 milésimes

Esiste una contorna llamada Valle Mediu del Guadalquivir que va dende Montoro hasta Alcalá del Río.

Cursu baxu

El Guadalquivir por García y Rodríguez

Entra na provincia de Sevilla y pasa por Peñaflor, Lora del Río, Alcolea del Río, Tocina y Cantillana xunto al cual recibe pela derecha al ríu Viar. Va pasando por Villaverde del Río, Brenes, Alcalá del Río, La Rinconada y La Algaba sol cual recibe pela derecha al ríu Rivera d'Huelva y pela esquierda'l calce artificial del Tamarguillo.

Pasa pel llau oeste de Sevilla. Al este'l ríu cunta con una gran dársena onde s'atopa'l Puertu de Sevilla y, a la fin d'esta, esiste un tapón de tierra nel barriu de San Jerónimo. Prosigue pol Aljarafe, onde dexa a la derecha Camas, San Juan de Aznalfarache y Gelves, llocalidá na qu'esiste un puertu deportivu, y darréu recibe pela izquierda al ríu Guadaíra.

Dexando a la derecha Coria del Río y la La Puebla del Río, estremar por debaxo d'estos en dellos brazos y zones semipantanosas llamaes les marismas del Guadalquivir, por onde pasa pela últimu ciudá de la provincia de Sevilla: la llocalidá de Lebrija. Entra na provincia de Cádiz por Trebujena, onde los Esteros del Guadalquivir fueron declaraos Reserva Ecolóxica. Al oeste atopa'l Parque Nacional de Doñana. Formando llinia divisoria ente les provincies de Cádiz y Huelva, desagua nel océanu Atlánticu xunto a los términos municipales d'Almonte y Sanlúcar de Barrameda.

Obres nel calce del baxu Guadalquivir

Distintos cambeos nel cursu del Guadalquivir a lo llargo de los años al so pasu per Sevilla.

Dende 1717 a 1815 la ría tuvo al cargu de un Real Consuláu. En 1794 el Consuláu llogró l'autorización del Gobiernu pa entamar delles obres. En 1795 realízase la primera curtia del ríu, la de la Merlina. Este foi un proyeutu empobináu por Scipión Perosini. Esta curtia tenía pocu más de 500 metros y con ella evitaba'l tornu de la Merlina, d'unos 10 km, y los peligrosos baxos ente Coria del Río y Dos Hermanas.

En 1815 créase la Compañía del Guadalquivir y en 1816 empecípiense les obres de la curtia Fernandina, pa evitar el tornu del Borrego, asitiáu agües enriba d'Isla Menor. El so llargor yera de 1700 metros y el so trazáu yera llixeramente curvu, lo qu'amenorgó'l calce del ríu en 16 km. La Compañía tien tamién ente los sos méritos la creación del primer buque de vapor d'España, el Real Fernando Betis. Tres una serie de proyeutos infructuosos de la Compañía'l Gobiernu dedice abolila en 1852 y asumir directamente'l control de los proyeutos. Pa ello encargaron un estudiu de meyora de la ría al inxenieru de caminos Canutu Corroza que foi rematáu en 1857 y que foi aprobáu pol gobiernu en 1859. Anque l'estudiu de Corroza nun escarecía d'erudición, erraba nos métodos d'execución, y los 4 años d'obres pa llevalo a cabu perxudicaron descomanadamente al estuariu y al comerciu, amás de suponer un trabayu duru ya inútil que xeneró un gran malestar social. Sicasí, a partir de 1863 encargar de les obres Manuel Pastor y Landero, que sí actuó de manera eficaz, y tres un llustru de trabayos llogró que'l ríu algamara un caláu navegable de 5,18 metros.

En 1870 el gobiernu aprobó'l Decretu pa la constitución de Xuntar d'Obres del Puertu de Sevilla y del ríu Guadalquivir. En 1871 va aprobar por Real Orde'l reglamentu d'esta organización. El so llabor principal, hasta principios del sieglu XX, foi la de caltener y completar les instalaciones y proyeutos. En 1880 rematar la curtia de los Jerónimos, que yera una alliniación recta de 5230 metros y que sustituyía a un tornu de 13 km de desenvolvimientu.

En 1902, l'inxenieru vascu Luis Moliní Uribarri, entós direutor de la Xunta d'Obres, redactó un proyeutu por que'l ríu tuviera 7 metros de caláu y fora una vía más efectiva por que los barcos fueren dende l'océanu al interior. Pa ello yera precisu realizar obres de meyora del puertu, la ría y la desaguada. Les obres de la redolada de la ciudá seríen les más ambicioses. De 1909 a 1916 construyóse la curtia de Tablada, que menguaba'l percorríu que tenía que realizar los barcos pa llegar al puertu.

En 1926 el nuevu trazáu del ríu foi inauguráu por Alfonso XIII a bordu del cruceru arxentín Buenos Aires, onde diben los tripulantes del hidroavión Plus ultra, que cruciaren l'Atlánticu.

A partir de 1929 poner en marcha'l plan d'obres del inxenieru José Delgado Brackenbury. Este consistiría en crear un tapón en Chapina y dexar que'l ríu vivu escurriera dende'l norte pasando xunto al barriu de San Jerónimo y pel norte del barriu de Triana. Esto produció una división ente'l barriu de Triana y la Cartuxa. Les obres del Plan Brackenbury fueron realizaes en dos fases: de 1929 a 1933 y de 1946 a 1950.

Les obres de la primer metá del sieglu XX convirtieren al ríu al so pasu pel centru nuna dársena, anque'l nuevu trazáu faía posible que s'anubrieren San Jerónimo y Triana, polo que foi realizáu tamién un llargu muriu de defensa.

Tamién en 1953, el gobiernu encargó a la direición del puertu un anteproyeutu p'ameyorar la canal d'accesu al Puertu de Sevilla. Plantegáronse tres opciones, siendo la tercera un proyeutu ambiciosu. Consistía n'escavar una canal marítima asitiáu nes márxenes del Guadalquivir p'abandonar definitivamente'l calce natural del ríu pa barcos mercantes. La canal xuniría'l Puertu de Sevilla con una desaguada en Bonanza. El proyeutu de la Canal Sevilla-Bonanza redactar en 1961, foi aprobáu pol gobiernu en 1964 y empezó a construyise n'avientu de 1968, cola previsión de rematar en 1975. Nesti empiezu realizaron les curties de Olivillos y de La Isleta. Sicasí'l proyeutu nun siguió y na actualidá paez refugáu.

En 1983 un funcionariu foi arrestáu por haber sustraíu 10 millones de pesetes de la Xunta d'Obres.

Nes obres previes a la Esposición Universal de 1992 realizáronse delles obres fluviales. Esanicióse'l tapón en Chapina por que la dársena siguiera hasta'l parque de San Jerónimo, onde s'atopaba un nuevu tapón, y el ríu vivu escurría yá por completu en paralelu a la dársena al oeste de la ciudá. La Cartuxa quedaría, de la mesma, casi envolubrada pola dársena y pel ríu, con una conexón terrestre al sur, en Triana, y otra al norte, xunto al norte de la SE-30 o Ronda Supernorte, na redolada del parque de San Jerónimo.

Flora y fauna

Flora

Árboles

En tola cuenca del Guadalquivir son habituales la encina meridional (quercus rotundifolia), el pinu laricio (pinus nigra), y l'álamu blancu (populus alba). Nel marxe derechu y nos cordales Béticos ye habitual el yérbadu (arbutus unedo). La sufrera (quercus suber) ye un árbol presente en toa Andalucía, anque los grandes montes d'esta variedá fáense más frecuentes a partir del calce mediu y estiéndense por grandes terrenales d'Andalucía Occidental. Nel calce alto ye habitual la zrezal de santa Lucía (prunus mahaleb), el fresnu (fraxinus angustifolia) la castañal (castanea sativa). Por tol percorríu del ríu y per amplies zones andaluces ye bien habitual el enebro de miera (juniperus oxicedrus). El almez (celtis australis) ye un árbol frecuente na redolada del Guadalquivir al so pasu poles provincies de Córdoba y Sevilla. La jacaranda (jacaranda mimosifolia) ye una especie frecuente en tola cuenca del Guadalquivir. El cinamomo (melia azedarach) ye una especie bien frecuente na cuenca del Guadalquivir a partir del calce mediu.

El acebuche (olea europaea silvestris), el pinu piñonero (pinus pinea), el chopu (populis nigra), el falsu pimenteru (schinus molle), el ficus (phicus macrophylla), la palmera (phoenix dactilifera), l'acacia (acacia dealbata), la falsa acacia (robinia pseudoacacia), el plátanu de solombra (platanus hispanica) y la platanera (platanus) son árboles que tán presentes en toa Andalucía, incluyida la cuenca del Guadalquivir.

El olivo ye un árbol presente en toa Andalucía. La naranxal (citrus aruantium) ta presente n'Andalucía nes provincies d'Huelva y Sevilla (dacuando xunto al Guadalquivir) y na provincia de Granada.

Arbustos y yerbes

N'Andalucía, y per ende na cuenca del Guadalquivir, son frecuentes les siguientes especies: jara común (cistus ladanifer),, romeru (rosmarinus officinalis), culantrillo de pozu (adiantum capillus-veneris), verónica (veronica filiformis), mejorana (thymus mastichina), majuelo (crataegus monogina) diente de lleón (taraxacun dens leonis), aladierno (rhamnus alaternus) artu (rubus fruticosus), xirasol (hielanthus annuus) gayomba (spartium junceum), xazmín mariellu (jasminum fruticans),, lantana (lantana camera), viborera (echium plantagineum), dama de nueche (cestrum nocturnum), y clavel (dianthus caryophyllus).

El arbustu matagallo ye bien frecuente na cuenca del Guadalquivir a partir del calce mediu, según en tou la mariña andaluza. Anque'l jaguarzo vaqueru (cistus salvifolius) ta presente en dellos llugares d'Andalucía (como Sierra Morena), no que fai a la cuenca del Guadalquivir solo ye frecuente na sierra del so calce altu. L'ayu montés (allium suaveolens) ta presente na cuenca del Guadalquivir a partir del calce mediu. El arbustu durillo (viburnum tinus) ta presente en dellos llugares d'Andalucía Oriental, y no que fai a la cuenca del Guadalquivir ta presente nos calces alto y medio.

El arbustu cornicabra (pistacia terebinthus) ta presente nes provincies de Xaén, Córdoba, Málaga y Granada. La so presencia nes provincies de Xaén y Córdoba asitiar nel nel calce alto y medio del Guadalquivir. El cuernucu (lotus corniculatus) atópase cerca del calce nel cursu altu, y más lloñe del calce nel cursu mediu. Tamién ta presente nes sierres d'Huelva y Málaga. A entrambos llaos de los cursos medio y baxo, y lloñe del calce, hai espacios onde son habituales los muraxes (anagallis arvensis). La enea (typha latifolia) ye bien habitual nel calce baxu y se exteniende pola mariña gaditano y onubense. L'uz (erica arborea) ta presente en toa Andalucía, cola esceición de les zones montascoses más altes. La malva común (malva silvestris) ta presente en toa Andalucía, salvu nes zones montascoses y nes mariñes.

La correhuela (convolvulus althaeoides) ta presente en tola cuenca del Guadalquivir, sacante nes zones más cercanes a la desaguada. N'Andalucía, les yerba primavera (primura vulgaris) y saxifraga (saxifraga biternata) y el arbustu rascavieja (adenocarpus decorticans) tán presentes nes zones montascoses de los tramos alto y medio del Guadalquivir y, fora d'eses redolaes, pueden atopase tamién na Sierra de Málaga. N'Andalucía, el llinu azul (linum narbonense) atópase alloñáu del cursu del ríu nos tramos alto y medio, según nel este de la provincia d'Almería. La violeta común (viola adorata) ta presente nes zones más montascoses que van quedando a los llaos del Guadalquivir y na Sierra de Málaga. La taraje (tamarix africana) puede atopase en tola cuenca del ríu y en tou la mariña andaluza, cola esceición de la mariña de la provincia de Granada.

La adelfa (nerium oleander) crez n'Andalucía nel calce alto y medio del Guadalquivir, según en Sierra Morena y na Sierra d'Huelva. Foi una especie bien usada na xardinería.

L'achicoria (cichorium intybus), el trébole de los praos (trifolium pratense), y la madreselva (lorichera perychemenum) pueden atopase en toa Andalucía, quitando solamente l'este de la provincia d'Almería.

El xacintu (muscari conosum) de moñu puede atopase al sur del calce mediu del Guadalquivir y na provincia d'Almería. La campaniella de roca (campanula velutina) puede atopase por tol norte d'Andalucía y por tol este de la provincia de Xaén (lo qu'inclúi'l calce altu del Guadalquivir), el norte de la provincia de Granada y l'oeste de la provincia d'Almería.

La yerba de vaca (vaccaria hispanica) ta presente nuna ancha franxa que toma'l norte de les provincies de Sevilla, Cádiz y Málaga, el sureste de la provincia d'Huelva, y el sur de la provincia de Córdoba y el suroeste de la provincia de Xaén.

Amás de les especies nomaes, pueden atopase na cuenca del Guadalquivir otres especies arbustivas o yerbácees propies del clima mediterraneu.

Fauna

Mamíferos

Nel Parque Nacional de Doñana y en tola redolada montascosa del norte del Guadalquivir esisten exemplares de llobu cerval ibéricu. En zones montascoses del cursu altu y en Sierra Morena vive la cabra montés. Nel cursu alto convive con ella'l muflón. En tola zona norte d'Andalucía, incluyida la parte del calce altu, hai papalbes. Nel calce alto y medio, según nes zones montascoses del norte d'Andalucía, ta presente la martalena. La llondra tien el so hábitat en tol calce, anque hai pocos exemplares. Nel calce alto ta presente'l llobu. Nel calce mediu y alto ta presente l'esguil. En Doñana y nos calces alto y medio ta presente'l corzu, el gamo y el xabalín.

Aves

Bandada de flamencos sobre'l Guadalquivir.

La cuenca del Guadalquivir ye un llugar habitual pa la observación de distintes especies d'aves.

Hai delles especies que, nesta cuenca, práuticamente solo pueden atopase en Doñana, como son l'águila imperial, la malvasía el flamencu y la cigüeñuela. La cuenca tamién toma especies en peligru d'estinción, como la mentada águila imperial, la cerceta pardilla, la focha moruna, la garcilla cangrejera, y el porrón pardu. La utre leonado, presente na cuenca, tuvo en peligru d'estinción nos años 90, pero la so población paez recuperase en tola península.

El avetoro común creyóse escastáu como reproductor nel Baxu Guadalquivir, anque se fueron afayando niales partir de 2002.

Peces

Especies de pexes autóctonos y alóctonos del ríu Guadalquivir.

Ente los pexes más conocíos tán el barbu y la boga de ríu. N'Andalucía podemos atopar al barbu nes cuenques del Guadalquivir y el Guadiana. La saboga tamién s'atopa nel Guadalquivir y nel Guadiana, anque ye menos frecuente nesti últimu ríu. La boga de ríu ye un pexe que puede atopase en munchos ríos y banzaos d'Andalucía y puede algamar unos 24 centímetros.

El fartet, el salinete, l'esturión, la llamprea marina y el jarabugo tán práuticamente estinguíos nesti ríu.

La presencia de delles especies foranes fixo que'l númberu d'especies reinales nel Guadalquivir menguara.

Economía

Comerciu

El Guadalquivir supón una salida d'Andalucía Occidental al Atlánticu. Tartessos esportaba estañu, qu'embarcaba na mariña andaluza y nel Guadalquivir. Según el xeógrafu Estrabón, na rexón de Turdetania esportar por esti ríu: "Enforma trigu, vinu y aceite, non solo en cantidá, sinón tamién, bien bonu. Igualmente esporta cera, miel, pez, enforma kermes y almagre".

Na antigüedá yera navegable hasta'l so cursu mediu. Sicasí, según Estrabón, a partir de l'actual Alcalá del Río la navegación tenía de ser con barques. Na dómina romana se comerciaba pel ríu con ánfores llenes de distintos productos. El vinu y l'aceite d'oliva que se tresportaben per esti ríu llegaba a otros llugares del Imperiu. Yera habitual que'l vinu y l'aceite fuera lleváu a los puertos de Puteoli y Ostia. Amás del principal Puertu de Híspalis, tamién había dellos muelles y cais nos esteros d'Estil Regia (Meses d'Estil) y Nebrissa (Lebrija). Los minerales estrayíos de Almadén, Ríu Tinto y Aznalcóllar yeren embarcaos nel Guadalquivir con destín a Roma.

Esti comerciu con Roma, que tuvo la so puxanza nos sieglos I y II, decayó a partir del sieglu III, por causa de la decadencia imperial. Les esportaciones dende'l Guadalquivir siguieron menguando a midida que entrábase na Alta Edá Media, hasta la dómina visigoda.

Con Fernandu III creóse un cuerpu de barqueros que tresportaben mercancíes dende Sevilla hasta Córdoba. Estos fueron conocíos como los "barqueros de Córdoba". Este yera un grupu d'unos cuarenta persones que tenía la so sede en Sevilla. El tresporte de mercancíes por estos barqueros tuvo exentu d'impuestos. Estes yeren barques de remos que teníen ente 7 y 10 metros d'eslora y pocu caláu. Fernandu IV, Alfonso XI y Pedro I establecieron que quien tuvieren molinos (aceñas) y preses (azudas) nel Guadalquivir teníen de dexar pasu a los barqueros. Sicasí, los privilexos fiscales pa los barqueros de Córdoba cesaron con Pedro I. Amás, los nobles cerraron delles canales fluviales construyíos nos sos señoríos. Esto, xuníu a la dificultá de les comunicaciones terrestres, menguó'l comerciu ente Córdoba y Sevilla. Sicasí, siguiéronse realizando delles unviaes ente Córdoba y Sevilla por barca mientres el sieglu XV.

Ente los sieglos XIII y XV esportar pol Puertu de Sevilla ceberes, aceite, vinu, garbanzos, fabones, grana, llana, pieles, azafrán, tintes, sustancies pa curtir, xabones, diversos metales y oxetos suntuarios. Esti comerciu taba protagonizáu por comerciantes sevillanos, xenoveses, vizcainos, catalanes y burgaleses. El productu más esportáu yera l'aceite, que se llograba nel campu o nel Aljarafe, meter en toneles y llevábase a Inglaterra, Flandes, Xénova, Lisboa, Quíos y otros llugares. El xabón, producíu nes Reales Almonas de Sevilla, unviar a Amberes. La llana andaluz y estremeña unviar a Xénova. El vinu producíu na Sierra Norte de Sevilla, los Alcores y el Aljarefe unviar a Irlanda, Normandía y Bretaña. El metal de Almadén yera esportáu a Bruxes, Xénova, Florencia, Quios y Siria. Nos sieglos XV y XVI les proporciones de les unviaes camudaron, una y bones l'aumentu de población de Sevilla y la necesidá d'aprovir a los barcos que diben a les Indies aumentaron les esportaciones de cebera.

L'asientu real que dio a Sevilla'l monopoliu del comerciu coles Indies ente 1503 y 1717 aumentó'l volume comercial del puertu. Los barcos que llegaben d'América descargaben metales preciosos, perlles, cueros, azucre, sebu, alzaparrilla, algodón, palu brasil, guayacán, añil, maderes precioses y otres mercancíes.

Del sieglu XIX ye un proyeutu de crear una canal pel ríu, nunca realizáu

Ente la década de 1940 y la década de 1970 hubo un gran aumentu del comerciu col Puertu de Sevilla, que ye l'únicu puertu comercial interior d'España y que s'atopa a 80 km de la desaguada. Ente 1941 y 1970 el Puertu de Sevilla realizó importaciones y esportaciones en cantidaes cimeres a 100 tonelaes práuticamente con tolos países americanos y europeos con salida al mar, según con Australia, Xapón y el sur d'África. A empiezos de los 60 superó los 2.000.000 t con Europa. En 1946 superó les 150.000 t con Asia (anque nos 70 menguara en redol a les 50.000 t). Dende los 40 el comerciu con América nun fixo más qu'aumentar, llegando en 1970 a más de 1.300.000 t. El comerciu con África aumentó dende los 40 dende les 100.000 t hasta llegar a les 800.000 t nos 60, anque nos 70 menguó hasta les 600.000 t. El comerciu con Australia pasó de niveles bien baxos nos 40 a les más de 3.000 t en 1970.

El puertu de Sevilla siguió creciendo a finales del sieglu XX y empiezos del XXI, tantu n'infraestructures como en volume de comerciu. En 2016 algamó los 2,3 millones de tonelaes. Ente les unviaes destaquen los de ceberes, farina y metales.

Tresporte de pasaxeros y cruceros

Cruceru Hamburg Nassau na dársena del Guadalquivir, Sevilla.

A empiezos del sieglu XIX, en 1817, foi construyíu en Triana el primer barcu de vapor construyíu n'España, el barcu Real Fernando|1817|2}}, pa xunir la Sevilla con Sanlúcar de Barrameda, qu'amenorgó la navegación ente dambes llocalidaes d'ente ocho y nueve díes por cuenta de la dificultá de la navegación a vela del Guadalquivir a namái nueve hores.

A mediaos del sieglu XIX, gracies al barcu a vapor, empezar a crear llinies de barcos pasaxeros. Ente estes compañíes pueden citase Segovia, Corte y Compañía (a Marsella) (1858, refundada en 1892 como Compañía Sevillana de Navegación a Vapor), Ibarra y Compañía (a Bilbao) (1860), Vinuesa, Alcón y Compañía (a Marsella) (1861), Juan Cunningham y Compañía (a Londres) (1861), M. Sáenz y Compañía (a Liverpool) (1872), Casanovas y Compañía (Alxecires-Ceuta-Tetuán) (1863) y Ricardo Trías y Compañía (a Cádiz) (1871).

Na actualidá Sevilla ye una escala de cruceros turísticos.

Pesca

Históricamente (con datos dende'l sieglu XIII) pescáronse nel Guadalquivir les siguientes especies: llamprea, sépalo, saboga, picón, machuelo, alguila, zafio, róbalo, sollo (esturión), pejerrey y albur.

La construcción de la presa de Alcalá del Río en 1931 imposibilitó la migración reproductora agües enriba de les especies anádromas (salmónidos, acipenséridos y clupeidos) que busquen agües llimpies, osixenaes y corrientes pa realizar la freza, o d'aquelles que viven nel ríu mientres el periodu pre-reproductivu (anguila y pejerrey), que quedaron atrapaes agües enriba de la presa formando poblaciones relícticas. La construcción d'esta presa produció la práutica desapaición de los sollos nel ríu na década de 1970. Esta especie yera pescada pa llograr caviar en Coria del Río. Na actualidá, los corianos siguen pescando'l albur, floriando alredor d'esta pesca, una rica gastronomía llocal.

Ente 1965 y 1966 introducióse'l black-bass o perca americana na dársena pa la pesca deportiva, lo que tresformó la comunidá íctica de la zona.

A finales del sieglu XX desenvolvióse enforma nel Baxu Guadalquivir la pesca de l'anguila, el cámbaru coloráu y el camarón. En 2011 les autoridaes prohibieron la captura de l'anguila por ser una especie en peligru d'estinción. El cámbaru coloráu foi introducíu en 1974 y supón una importante fonte d'ingresos pa Isla Mayor. Amás, sirve d'alimentu a munches aves pescadores.

Agricultura

En 2013 contabilizáronse 883.083 hectárees de cultivos de regadío na cuenca del Guadalquivir. Ta bien estendíu la olivar. Nel Baxu Guadalquivir ye frecuente'l cultivu del arroz, del cual hai más de 35.000 hectárees.

Na lliteratura

El Guadalquivir ye'l ríu más importante d'Andalucía pol so llargor, el so caudal y pola superficie de la so cuenca. Por ello, sirvió d'inspiración de dellos lliteratos que pasaron pel sur d'España.

Anacreonte (560-478 e.C.) menta nuna estrofa al ríu. Tamién ye mentáu en poemes antiguos por autores como: Festo Rufo Avieno (sieglu IV d.C.), Marcu Valerio Marcial (sieglu I d. C.), Al Kutandi, Alfonsu X el Sabiu (sieglu XIII) , fray Luis de León (1527-1591), Juan de la Cueva (1606), el Marqués de Santillana (1388-1458), Gonzalo Argote de Molina (1548-1608) y Juan de Mal Lara (1525-1571).

Nel sieglu XV Jorge Manrique escribió Coples a la muerte del so padre, probablemente en Segura de la Sierra, que ye una población amestada al cursu altu del Guadalquivir. Los versos más conocíos d'esta obra dicen:

Les nueses vides son los ríos

que van parar a la mar

que ye'l morrer

Nel sieglu XVII, Francisco de Quevedo escribió:

Naces Guadalquivir de fonte pura

Onde de los tos cristales, leve'l vuelu,
Retuércise corriente pel suelu

Dempués de que se refundió por peña dura

Francisco de Quevedo

Tamién nel Sieglu d'Oru, Luis de Góngora y Argote dedicó-y un par d'estrofes. Nuna d'elles escribió:

Regueru, ¿en qué hai de parar
tanto naguar por y morrer,
tu por ser Guadalquivir,
Guadalquivir por ser mar?

Fragmentu de la letrilla Contra un priváu

¡Oh gran ríu, gran rei d'Andalucía,
De sables nobles una y bones non doraes!

Fragmentu de A Córdoba

Nel sieglu XIX ye mentáu en poesíes de Carlos Fernández Shaw y Adriano del Valle. En 1898 foi inspiración pa una poesía llamada El Ríu de Vicente Aleixandre. Nel sieglu XX el ríu siguió siendo fonte d'inspiración p'autores como: Juan Rejano (1900), Mario López (1918), Fernando de los Ríos (1921), Antonio Luis Baena (1932), Arcadio Ortega Muñoz (1938), Pío Gómez Nisa, Manuel Lozano Hernández y Concha Lago (1916). Nuna llábana en Cañada de les Fontes ta escritu un poema de los hermano Álvarez Quintero que diz:

¡Detente equí viaxeru! Ente estes peñes

Naz el que ye y va ser Rei de los ríos
Ente pinos xigantes y bravíos

Que rúen el so nacer y aspros argañales

Hermano Álvarez Quintero

Antonio Machado, nacíu en Sevilla, escribió dellos versos sobre'l Guadalquivir, ente los que tán los siguientes:

¡Oh Guadalquivir!

Te vi en Cazorla nacer;
güei, en Sanlúcar morrer.

Un borbollón d'agua claro,
debaxo d'un pinu verde,
yeres tu, ¡qué bien sonabes!

Como yo, cerca del mar,
ríu de folla salobre,

¿suañes col to manantial?

De los Proverbios y cantares» del llibru Nuevos cantares

Galería d'imáxenes

• 
  Ponte de les Ferreríes, provincia de Xaén.
• 
  Ponte del Obispu, provincia de Xaén.
• 
  Guadalquivir al so pasu por Córdoba.
• 
  Ponte Romana, Córdoba
• 
  La ponte del Quintu Centenariu, Sevilla
• 
  Mabees del baxu Guadalquivir (Doñana).
• 
  Desaguada

Alministración

Zona de dominiu pola Alministración de la Cuenca Hidrográfica del Guadalquivir

La xestión ta al cargu de la Confederación Hidrográfica del Guadalquivir, dependiente del Gobiernu del Estáu. L'Estatutu d'Autonomía de 2007 daba a la Xunta d'Andalucía la xestión del ríu. Sicasí, esto contravenía les normes estatales sobre cuenques hidrográfiques que tomaren delles comunidaes autónomes. Por esti motivu, en 2011 el Tribunal Constitucional anuló esi artículu del estatutu y la xestión volvió tar al cargu de la Confederación Hidrográfica del Guadalquivir.

Dende 2009, 53 de los 57 banzaos de la cuenca pasaron a ser xestionaos pola Xunta d'Andalucía. Los banzaos del Fresneda y Montoro (dambos na provincia de Ciudá Real) siguiríen en manes del Estáu. Los banzaos de Jándula y Pintado tienen una xestión conxunta del Estáu y la Xunta. En 2010 Xunta, por falta de solvencia económica, devolvió la xestión al Estáu d'El Argañal II y del Arenosu. Cola sentencia de 2011 tolos banzaos volvieron tar al cargu de la Confederación Hidrográfica del Guadalquivir.

Dragáu d'ampliación

El dragáu p'ampliar la fondura del ríu Guadalquivir planiar ente 2001 y 2013, anque finalmente nun se llevó a cabu.

En 2001 l'Autoridá Portuaria de Sevilla unvió l'espediente completu de la obra a la Direición Xeneral calidable y Evaluación Ambiental. Esti asuntu foi pola organización ecoloxista WWF-Adena lleváu a la Sala de lo Contencioso Alministrativu del TS, qu'ordenó un estudiu más detalláu. En llinies xenerales, l'ampliación del dragáu del ríu consiste na profundización y l'enanche de práuticamente tol tramu navegable del Guadalquivir (86 quilómetros, dende Punta del Verde hasta'l baxu de Salmedina). Anguaño'l caláu mediu del ríu ye de 6,5 metros, pero tres esta actuación sería d'ente 7,6 y 8 metros, dependiendo de los tramos. Ye dicir afondaríase 1,5 metros el fondu de la canal. El proyeutu base tamién contempla dragaos de caltenimientu mientres un plazu de 20 años.

Un aumentu de la capacidá del ríu podría traer consigo un aumentu nel salín del calce, lo que podría perxudicar los cultivos del baxu Guadalquivir. Esta foi la principal razón pola que'l Ministeriu d'Agricultura decidió en 2013 nun acometer esti dragáu d'ampliación.

Contaminación

A partir de 1963 la organización WWF fixo una coleuta pa mercar terrenes de Doñana (nel Baxu Guadalquivir) y da-yos una proteición. El biólogu José Antonio Valverde ayudó nel procesu de crear un Parque Nacional. Sicasí, na actualidá hai bayura de pozos illegales.

Anque dende finales del sieglu XX realizáronse grandes meyores, en 2007 contabilizóse que'l 30% de los arramaos que se realizaben al Guadalquivir taben ensin depurar. La mayor parte d'estos arramaos provién de conceyos pequeños o de residuos orgániques de la industria agrónomo. La Confederación Hidrográfica del Guadalquivir tramita munches multes al añu por esti motivu a conceyos ya industries.

Los grupos ecoloxistes dicen que los proyeutos mineros y de gasoductos plantegaos na zona pueden suponer un atentáu contra esta redolada. L'arramáu d'una balsa de folles tóxiques en 1998 provenientes de la minería de la empresa sueca Bolidén nun afluente del Guadalquivir provocó una catástrofe ecolóxica, que se vieno a llamar "el Desastre de Aznalcóllar". Llimpiar esa redolada costó 89 millones d'euros, de los cualos Bolidén desabrióse. Por ello, nel casu de reabrise la mina de Aznalcóllar nel contratu especifícase que nun esista balsa de folles. En 2005 la Xunta d'Andalucía detectó que la mina de cobre Les Cruces arramara arsénicu nun acuíferu cercanu al cursu del ríu, lo que terminó nun conflictu xudicial.

Tráficu ilícitu

El Baxu Guadalquivir ye un puntu d'entrada d'h.axís dende'l norte d'África. Esto llevó a les autoridaes a poner un control nel Puertu de Chipiona, xunto a la desaguada.

Ver tamién

• Dársena del Guadalquivir
• Canal Sevilla-Bonanza
• Fuentes del Guadalquivir
• Parque Natural de la Sierra de Cazorla, Segura y Les Villes
• Marismas del Guadalquivir
• Parque Nacional de Doñana
• Confederación Hidrográfica del Guadalquivir
• Batalla de Baecula
• Xestión de l'agua n'España

Bibliografía

• Gabriel Cano García y otros títulu Gran enciclopedia andaluza del sieglu XXI. Conocer Andalucía (2004). 1. Territoriu andaluz y Mediu Ambiente. Tartessos. ISBN 9788485622009.
• Antonio Ramos Espejo, Antonio López Hidalgo y otros títulu=Enciclopedia xeneral d'Andalucía (2005). 9. Guadalquivir. C&T. ISBN 84-96337-00-6.
• Gabriel Cano García (direición). Capítulu de Javier Navarro Luna (1998). «Cuenques hidrográfiques, ríos y llagos», Naturaleza d'Andalucía 1. Naturaleza y paisaxes andaluces. Ediciones Giralda y Conseyería de Cultura de la Xunta d'Andalucía. ISBN 84-88409-26-5.
• Antonio González Doráu (1977). Sevilla: Centralidad rexonal y organización interna del so espaciu urbanu. Serviciu d'Estudios del Bancu Urquijo en Sevilla. ISBN 84-7110-115-7.
• Francisco Morales Padrón, Francisco (1992). Historia de Sevilla. Publicaciones del Diario 16. ISBN 847405818X.
• Vicente González Barberán (1977). Confederación Hidrográfica del Guadalquivir: Guadalquivires. ISBN 84-85268-24-5.
• Francisco Villar Liébana (2000). Indoeuropeos y non indoeuropeos na Hispania prerromana: les poblaciones y les llingües d'Andalucía, Cataluña y Aragón según la información que nos apurre la toponimia. Salamanca: Ediciones Universidad Salamanca. ISBN 978-84-7800-968-8.
• Carlos Fernández Delgado y otros títulu=Guadalquivir. La vida d'un ríu (1996). . El Correo de Andalucía. «D. L. SE-23-1996»
• Florencio Valero Torres (direición) (Xunu de 2015). Guía de campu Aljarafe-Doñana de les aves de la contorna editorial=ADAD, Unión Europea y Xunta d'Andalucía. «D. L. SE 1135-2015»

Enllaces esternos

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Guadalquivir.
• Confederación Hidrográfica del Guadalquivir
• Paisaxe recreáu de la Nacencia del Guadalquivir. Rexistru de Paisaxe d'Interés Cultural ellaboráu pol Institutu Andaluz del Patrimoniu Históricu

• Datos: Q14309
• Multimedia: Guadalquivir
• Cites famoses: Guadalquivir