Espírito Santo

Para outras páxinas con títulos homónimos véxase: Espírito Santo (homónimos).

O Espírito Santo é, para a maioría de confesións cristiás, a terceira persoa da Santa Trindade. Verdade fundamental do cristianismo, contido dun dogma apuntado xa no Concilio de Nicea e definido definitivamente polo primeiro concilio de Constantinopla. Recóllese, xa que logo, no chamado símbolo niceno-constantinopolitano ou Credo. Os cristiáns que non aceptan esta doutrina chámanse non trinitarios.

Segundo esta doutrina Deus, na súa Unidade, é Amor e, xa que logo, Comuñón interpersoal. A expresión difusiva e gratuíta dese Amor é o Espírito, que fai experimentar ao crente a entraña da divindade. O Home, en canto criatura feita a imaxe e semellanza de Deus, arela unha comuñón plena cos seus irmáns e con Deus no Espírito. O cumprimento desa arela é a Salvación.

O Espírito na Escritura

No Antigo Testamento, o Espírito é a forza vivificadora de Deus nas súas criaturas e no Universo enteiro. É a enerxía inspiradora das palabras dos Profetas (Is 61, 1-2). Forma parte das promesas de Deus a Israel: Dareivos un corazón novo e infundireivos un Espírito novo; arrincareivos o corazón de pedra, e dareivos un corazón de carne. Infundirei o meu Espírito en vós (Ez 36 26-27).

O termo hebreo é ruah, que significa alento. É unha palabra en feminino que expresa a atmosfera divina na que a súa palabra é pronunciada é a súa acción é realizada.

Xesús de Nazaret emprégaa nese mesmo sentido ao comezo da súa predicación: O Espírito de Deus está sobre min (Lc 4, 18-19). No seu bautismo por Xoán Bautista, acada á plena conciencia da súa misión e recibe o impulso para anunciar a boa noticia (evangelion) do Reino de Deus.

Nos evanxeos a palabra tradúcese ao grego como pneuma. No evanxeo de Xoán, Xesús promete, antes da súa morte, o Espírito como Paráclito, é dicir, como consolador e fonte de alegría, que dará a entender os ditos e feitos de Xesús. Segundo os Feitos dos Apóstolos, trala resurrección, os discípulos terán unha experiencia inefable que os impulsa a proclamar a salvación en todas as linguas. É a vivencia da Pentecoste.

Evolución da crenza

Cristianismo primitivo

Xa as primeiros cristiáns bautizaban no nome do Pai, do Fillo e do Espírito Santo entendendo que o facían por mandato de Xesús mesmo tal como se recolle nos evanxeos. Nun texto do século II composto en Siria, denominado a Didaqué, dáse testemuño deste rito. Segundo a Tradición Apostólica de Hipólito de Roma, de comezos do século III, a terceira inmersión na auga realizábase trala confesión de fe no Espírito Santo. No cristianismo primitivo era a forza do Espírito a que perdoaba os pecados e transfiguraba ao crente para unha vida nova. Nos primeiros textos, fálase como dunha primicia de Vida Eterna que arrinca da escravitude do pecado para unha vida plena no amor e permite superar o medo á morte ata o mesmo martirio. Onde está o Espírito de Señor hai liberdade (2 Cor 3,17).

Definición dogmática

Serán os Pais da Igrexa os que sacarán as consecuencias desta experiencia. Para Ireneo de Lión o Espírito é quen constantemente rexuvenece a fe e á comunidade dos crentes. Na súa polémica contra Ario e o arianismo, Atanasio de Alexandría atribuíu xa ao Espírito unha actividade e uns froitos propios de Deus mesmo. Isto será desenvolvido polo Pai da Capadocia Basilio o Grande no seu Tratado Sobre o Espírito Santo: toda graza e toda forza, o senso moral, o consolo, a transformación que conduce á inmortalidade, o paso á liberdade e todos os demais bens son tamén obra do Espírito. Isto abrirá paso á profesión de fe no Espírito Santo, Señor e vivificante, que procede do Pai, e co Pai e co Fillo, recibe a mesma adoración e Gloria. do primeiro Concilio de Constantinopla no ano 381.

Cismas

A Igrexa Católica afastaríase das demais Igrexas ao engadir a expresión latina: filioque. A concepción do Espírito como procedente do Pai pero tamén do Fillo, deriva do pensamento cristiá latino, que concibe a xeración do Fillo primariamente como un acto de coñecemento do Pai do seu propio Verbo (en grego Logos), onde o coñecer precede e posibilita o amar. Do amor recíproco entre o Pai e o Fillo procede o Espírito.

Co gallo deste engadido, Constantinopla e Roma cruzáronse anatemas e deron lugar ao Gran Cisma de Oriente (1054), que chega aos nosos días. As Igrexas ortodoxas consideraron o termo filioque como unha traizón aos concilios da Igrexa indivisa. Puña en cuestión a monarquía do Pai como creador dende toda a eternidade; o Fillo e o Espírito participan plenamente da omnipotencia divina dada antes de tódolos séculos pola orixe paterna. Se Deus é Amor, o Pai, na entrega que fai de si mesmo no seo da Trindade, doa o seu Amor, xa que logo, o Espírito procede del. Hoxe en día, as xerarquías das Igrexas católica e ortodoxa teñen afirmado que esta diversidade terminolóxica non manifesta unha fe diferente, máxime cando, como afirman os teólogos de ámbalas confesións, na vida divina non é concibible un antes e un despois temporal.

Nas Igrexas ortodoxas a vida cristiá é, ante todo, unha vida no Espírito. Isto desenvolveuse en maior grao que no catolicismo, onde se veu insistindo máis no cumprimento de preceptos morais en orde a gañar a Vida Eterna. Na ortodoxia, xa dende autores medievais como Nicolás Cabasilas ou Gregorio Palamas ten un papel central a recepción das enerxías divinas a través da oración do corazón. Elas son expresión da acción do Espírito que nos fai vivir, xa neste mundo, a divinohumanidade como manifestación do don gratuíto da salvación.

Para o protestantismo, dende o propio Martiño Lutero, o gran don do Espírito é a Fe en Xesús. Ela soa, por pura Graza, regálanos a salvación sen necesidade das boas obras e sen mediación eclesiástica a través do falso sacramento da orde sacerdotal. A xustificación pola Fe será a afirmación central que o leve a romper con Roma e dar comezo á Reforma.

Teoloxía contemporánea

Son moitos e moi importantes os teólogos contemporáneos que estudaron a crenza no Espírito; no eido do protestantismo evanxélico salienta Jürgen Moltmann que concibe ao Espírito Santo como o Espírito da vida real do home concreto aberto a acción de Deus pola fe en Xesucristo.Para el o si total e sen reservas á vida e o amor total e sen reservas a todo o que vive son as primeiras experiencias do Espírito de Deus. Dende o ámbito ortodoxo, salienta Pavl Evdokimov que ve no Espírito o impulsor das idades da vida espiritual do crente que ten o seu comezo na humildade. Dende a teoloxía católica, debe mencionarse a Yves Congar que ve nel a forza que dinamiza toda a existencia cristiá e, en canto Persoa, é o Visitante que arela o corazón baleiro do home.Karl Rahner chegou a desenvolver unha teoría da acción do Espírito noutras relixións e mesmo nos non crentes, os cristiáns anónimos. A visión da teoloxía contemporánea, se cadra pode resumirse nestas palabras de Hans Urs von Balthasar: O máis íntimo de Deus ¿non é o Amor?, polo tanto ¿non está presente o Espírito onde iso máis íntimo acontece?

Acción do Espírito

Xa en San Paulo, descríbese ao Espírito como a acción do Amor de Deus que sondea os corazóns e nos da un sentido de fillos que nos permite chamalo con confianza, como Xesús: Abba, en arameo, papá (Gal 4,6). De feito ninguén pode afirmar con fe que Xesús é o Señor senón por influxo do Espírito (1 Co 12,3)

No evanxeo de Xoán aparece como un don misterioso de Deus que sopra onde quere, oes o seu rumor, pero non sabes de onde vén e a onde vai (Xn 3,8). Expresa a soberana liberdade da acción salvadora de Deus, da que ninguén pode apropiarse nin someter a manipulación.

A acción non é evanescente senón que se traduce en froitos concretos, estes son: o amor, a alegría, a paz, a paciencia, a afabilidade, a bondade, a fidelidade, a mansedume, a temperanza (Ga 22-23).

O Espírito na vida das Igrexas maniféstase de diversos modos:

No entendemento das Escrituras que El inspirou.
Na Tradición que el conduce, especialmente a través dos Pais da Igrexa.
Na liturxia que El vivifica.
Na oración onde se une ao máis íntimo do corazón do crente.
Nos carismas e ministerios que se poñen ao servizo do Pobo de Deus.

Na liturxia sacramental existen determinados símbolos que expresan a súa acción:

A auga que limpa a sucidade e é fonte de vida.
O aceite que alivia as feridas e co cal se unxe ao crente como novo sacerdote, profeta e rei.
O lume que fai arder os corazóns no amor de Deus.
A imposición das mans como doazón, acollida e bendición.

Na teoloxía ortodoxa, insístese en que a acción do Espírito afirma a liberdade e a pluralidade; segundo Berdiaev, o Espírito da a cada cristián unha xenialidade que lle é propia. Para Olivier Clément o Espírito innova en cada un unha existencia persoal afirmando, en e pola comuñón, unha novidade sen precedentes. Fálase da ilimitada diversidade do Espírito.

Na ortodoxia tamén ten un lugar importante, como acción do Espírito, a creación da Beleza. A Igrexa ortodoxa rusa concibe o seu nacemento como unha subxugación da Beleza manifestada na liturxia bizantina. Así o Espírito inspira ao músico e leva a man do artista. Para Pavel Florenskii a beleza transcendente e esencializada dunha icona pode ser vehículo da enerxía vivificante e sandadora do Espírito.

Representacións

A máis frecuente é como unha pomba. Símbolo dunha vida nova rescatada das augas da morte. No antigo testamento tras o Diluvio, Noé solta unha pomba que volta cunha pola de oliveira, signo dunha vida renacida. Esta simboloxía exprésase tamén nos evanxeos para visualizar a compracencia de Deus en Xesús, no seu bautismo por Xoán no río Xordán.

As linguas de lume ou chamas, expresan a experiencia de Pentecoste, que impulsa aos primeiros discípulos á saír á luz e proclamar a salvación en Xesús crucificado, morto e resucitado. O Espírito é un fogo devorador que se difunde por toda a terra para transfigurala no amor de Deus. Nas igrexas de Oriente, onde os fieis comungan o sangue de Cristo, botan no viño unha pinga de auga quente, símbolo do lume do Espírito Santo.

Himnoloxía

Debido a que a crenza no Espírito concíbese como unha experiencia de exultación inefable, para achegarse ao seu sentido místico, resulta imprescindible coñecer como se expresa nos himnos das diferentes Igrexas. O sistema hímnico de Bizancio é como unha enciclopedia poética de espiritualidade e teoloxía. Así, nos himnos poéticos de Simeón o Novo Teólogo fálase do Espírito con frases como:

alimento indicible que agroma abundantemente das fontes do corazón
vestidura esplendente que cobre e protexe
día sen crepúsculo
sol sen solpor.

Pola súa parte, o cristianismo occidental, expresou experiencias análogas a través do canto gregoriano. Así, no himno de Pentecoste Veni Creator Spiritus, do século IX, encontramos frases como:

fonte viva, lume, amor
dedo da destra do Pai
acende a luz dos sentidos
infunde amor aos corazóns

Noutro canto titulado Veni Sancte Spiritus, do século XIII, interprétanse sentenzas como:

pai dos pobres
doador espléndido
luz dos corazóns
Consolador óptimo
doce hóspede da alma
doce refrixerio
descanso no traballo
calor de vida no xeo
auga no árido
lume no frío

Probablemente, sexa nestes himnos onde mellor se poida captar o significado dunha crenza alén do frío siloxismo especulativo escolástico, da teoloxía sistemática ou da fenomenoloxía das relixións.

Véxase tamén

Ligazóns externas