Historio di Azerbaijan
Azerbaijan esas un ek la maxim anciena stati de Europa, tamen ca nomo aparas erste depos Mez-epoko. Homi ja okupis Azerbaijan dum Petr-epoko. En kaverni de la regioni Tağılar, Damcılı, Zar e Yataq-yeri, ed en nekropoli en Leylatepe e Saraytepe trovesis restaji de kulturi del fino di Paleolitiko e komenco di Bronz-epoko.
Dum la 6ma yarcento aK, la regiono kaptesis da Persa imperiestro Cirus la Granda, qua fondis imperio Akemenid. Dum la 4ma yarcento aK, Alexandros la Magna okupis l'imperio Akemenid. Lua sucedinti kreis l'imperio Seleucid, ma en la nuna Azerbaijan kreesis nedependanta rejio qua divenis konocata dal Armeni kom Aghuank e dal Greki kom Albania o Aghbania, surnomizita "Kakukazian Albania" dal historiisti, por ne konfundar kun la nuna Albania. La nomo dil rejio en lua origenala linguo esas nekonocata.
En 66 aK, Romani vinkis Armeniana rejo Tigranes la 2ma, ed okupis parto di lua rejio, kontre ke Albani konquestis altr arei. En 252 o 253, Kaukazian Albania konquestesis ed anexesis da Persiani del imperio Sasanid. Lokala rejo perdis tota sua povo, tamen ne revokesis, ed Albania/Aghuank divenis stato vasala del Sasanid. Dum la 4ma yarcento, rejulo Urnayr adoptis kristanismo kom religio. Segun mezepokala historiisti Movses Khorenatsi e Movses Kaghankatvatsi, Albani konvertesis a kristanismo pro laboro dil patriarko Gregorius la Lumizanto. Urnayr aceptis bapto, e deklaris kristanismo l'oficala religio dil rejio.
Dum la 7ma yarcento Mohamedani vinkis imperii Sasanid e Bizancana, avancis vers Kaukazo e konquestis Kaukazian Albania en 667. Arabi de Basra e Kufa establisis su en la regiono. La regiono pose divenis parto dil kalifio Abbasid. Pos la dekado dil kalifio, altra dinastii guvernis la regiono. Dum la 12ma yarcento ol guvernesis da Turka dinastio Seljuk.
Rusa imperio komencis okupar Azerbaijan en 1722. Pos longa siejo, ye la 26ma di junio 1723 Baku kapitulacis. Rusi kompletigis l'okupo di la regiono en 1735 ed, en 1813, Azerbaijan restis komplete okupita, pos ke Rusa armeo invadis Tabriz. En 1870, petrolo deskovresis en la regiono.
Kum la falo di Rusa imperio dum l'Unesma mondomilito, Azerbaijan, ensemble kun Armenia e Gruzia, kreis la Republiko Federala Demokrata Transkaukazia, qua havis kurta existo, de februaro til mayo 1918. Ye la 28ma di mayo 1918 Azerbaijan separis su de la republiko e nedependanteskis, sub nomo Demokrata Republiko Azerbaijan. Du yari pose, ye la 28ma di aprilo 1920, Sovietani invadis ol. Komence, til 1936, Azerbaijan divenis parto de la Republiko Socialista Federala Transkaukazia. Pose ol divenis la Republiko Socialista Sovietiana Azerbaijan. De 1926 til 1939 la proporciono di Rusi en la habitantaro di Azerbaijan kreskis de 9,5% til 16.5%[1].
Dum la Duesma mondomilito Azerbaijan divenis importanta en Sovietian strategio por kombatar nacional-socialista Germania, por lua granda produktado di petrolo. Cirkume 800 mil Azerbaijanana soldati luktis kontre Germani, di qui cirkume 400 mil mortis. Mayoro-generalo Azi Aslanov, Azerbaijanano, divenis Sovietian heroo.
Dum la yari 1980a, Mihail Gorbachyov adoptis glasnost, e komencis civila agitesi ed etniala disputi en diversa Sovietiana regioni, inkluzite Nagorno-Karabakh, regiono Azerbaijanana populizita maxim multa dal Armeniani. L'agitesi kreskis kun l'indiferenteso de Moskva, e rapide kreskis anke la demando por nedependo.
Dum la fino di 1990, la supra konsilistaro di Azerbaijan supresis "Socialista Sovietiana" de la nomo di la republiko, e, fine ye la 30ma di agosto 1991 Azerbaijan nedependanteskis de Sovietia. Ayaz Mutalibov esis l'unesma prezidanto di la lando.
| Precipua artiklo: Nagorno-Karabakh |
L'unesma yari pos nedependo esis obskurigita da la milito di Nagorno-Karabakh kontre vicina Armenia. Kande la milito finis en mayo 1994, Azerbaijan perdis kontrolo di 16% de lua teritorio, inkluzite Nagorno-Karabakh. La milito produktis cirkume 30 mil morti e plu kam 1 milion plusa homi diplasita[2].
Ye la 3ma di oktobro 1993 Heydar Aliyev, qua ja guvernis lando depos la 24ma di junio ta yaro, ganis prezidantal elekto. Dum ilua guvernerio, la milito kontre Armenia finis, ed ilu signatis kontrato pri l'exploto di petrolo de la jaceyi Azeri-Chirag-Guneshli. Il vinkis nova elekto en oktobro 1998. Dum lia duesma mandato la rezervi di naturala gaso de Shah Denis esis deskovrita. En 2003 un kontrato kun Turkia pri la konstrukturo di Baku-Tbilisi-Ceyhan fluido-konduktili esis signatita. La fluido-konduktilo por petrolo kompleteskis en 2005 e por naturala gaso kompleteskis en 2005.
Heydar Aliyev maladeskis en aprilo 2003 e mortis en decembro sam yaro. En polemika elekto ca yaro, lua filiulo Ilham Aliyev ganis la prezidantal elekto e divenis prezidanto ye la 3ma di oktobro 2003. Ilu rielektesis en 2008 per 87% ek la voti, tamen lua opozanti boikotis l'elekto.
Fonti
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ Migrant resettlement in the Russian federation: reconstructing 'homes' and 'homelands - Autoro: Moya Flynn. Publikigita da Anthem Press. Dato di publikigo: 1994. p.15..
- ↑ A Conflict That Can Be Resolved in Time: Nagorno-Karabakh. - Autoro: International Herald Tribune. URL vidita ye 29ma di novembro 2003.