Kas an Pymp Kenedhel
Kevres a vreselyow y'n Enesow Keltek ynter 1639 ha 1653 a veu Kas an Pymp Kenedhel. Omvyskys veu tus a bymp kenedhel y'n gas: Kernowyon, Kembroyon ha Sowson (aga thri governys y'n termyn na yn-dann Wlaskor Sows), Albanyon yn Gwlaskor Alban, ha Wordhenyon yn Gwlaskor Wordhen. Dre henna, y'n gelwir Kas an Pymp Kenedhel yn Kernow, mes yn Pow Sows y'n gelwir "Bresel Civil Pow Sows".
Kilva
[golegi | pennfenten]Y hyllir sewya hwarvosow Kas an Pymp Kenedhel war-dhelergh dhe'n 16ves kansvledhen. Wordhen re bia gwrys Gwlaskor, rewlys gans Senedh Wordhen. Kembra re bia omgessenys yn Gwlaskor Sows gans laghys 1535 ha 1542. Kernow re bia dyghtys avel rann a Wlaskor Sows pell kyns henna, mes y's tevo degre a honanrewl grontyes dhedhi wosa an Chartour a 1508. Alban o Gwlaskor diberth, governys gans Chi Stuart.
Ow tuchya kryjyans, yn Pow Sows yth omgwressa Henry VIII penn Eglos Pow Sows Protestant, hag a dhifensa Katholigieth. Dres an 16ves kansvledhen y teuth an eglos protestant dhe vos kelmys yn ogas gans honanieth kenedhlek yn Pow Sows, ha Katholigieth a dheuth dhe vos gwelys avel eskar kenedhlek, yn arbennek drefen y vos mar grev y'n eskerens Frynk ha Spayn. Yn Kernow ha Kembra, kynth ens protestant y'n termyn ma, yth esa hwath rannow a'n kryjyans koth, kepar ha golyow sens o chersyes gans an bobel. Yn Kembra y fedha an kryjyans protestant gwelys avel daskor kryjyans koth an Brythonyon. Yn Alban, y feu an Amendyans Protestant movyans meurgerys, ha Senedh Alban a formyas eglos kenedhlek Presbyterian, Eglos Alban. Myghtern Jamys a vynnas apoyntya epskobow kepar dell wre yn Pow Sows, mes y feu enebieth fers hag y feu res dhodho forsakya y dowl. Yth o brassa rann a dus Wordhen katholik hwath, ha ragdha i, arwodh o a dhefens genesik erbynn fethans Wordhen gans an Tewdars.
Unyans an teyr gwlaskor yn-dann unn myghtern a dheuth in 1603, pan veu Myghtern Jamys VI a Alban gwrys ynwedh Myghtern Jamys I a Bow Sows ha Wordhen. Ev a veu marow yn 1625 hag y feu y vab, Charlys I, gwrys an myghtern. Yth esa tri mater a vri dhe'n myghtern nowydh; arghasa y wovernans, amendya an eglos, ha finwetha awedhyans Senedh Sows yn y rewl. Y'n prys na ny dhiskwedhi meur a les yn y dhiw wlaskor erel, Alban ha Wordhen.
An kasow
[golegi | pennfenten]Myghtern Charlys I a grysi bos dhodho an gwir dhe woverna Breten Veur heb gweres a senedh. Ynter 1629 ha 1640, ny sompnas an myghtern an senedh, mes res o dhodho arghassa may halla rewlya, ha heb an senedh y feu hemma pur gales. Assays Myghtern Charlys dhe arghassa heb sompna an senedh a sorras meur a dus yn Pow Sows, hag y janjyow kryjyk a sorras tus yn Alban ynwedh. Kolmow ynter an myghtern ha'n Senedh a veu gweth bys may torras kas yn-mes yn mis Est 1642.
Alban
[golegi | pennfenten]Kensa breselyow Kas an Pymp Kenedhel a veu Breselyow an Epskobow, a gemeras le yn Alban dhyworth 1639 dhe 1640. Yn 1637, yth assayas Myghtern Charlys I gul dhe Eglos Alban amyttya chanjyow a wrussa herdhya an Eglos nes dhe Eglos Pow Sows, may halla ev kavos moy gallos war Eglos Alban. An brassa rann a dus yn Alban a omsettya orth an chanjyow ma, hag a skoodhya eglos Presbyterian governys gans menystoryon ha henavogyon. Y feu Akord Kenedhlek yn 1638 a arwostlas dhe worthenebi an towlow, ha'n re a sinas a vedha gelwys "Covenanters".
Kyn na wrug an Akord meneges epskobow, gwelys vedhens avel toul a vaystri riel hag yn mis Kevardhu y fons gorrys yn-mes gans Kesva Ollgemmyn Eglos Alban, mayth yw devedhyans an termyn "Breselyow an Epskobow". Gans an gwrians ma, moy politek o an vresel, ha'n Covenanters a sesyas an governans wosa an vresel yn 1639 hag a bassyas kevres a aktys deskrifys avel sort a dhomhwelans korf lagha.
Rag difres an aktys ma, an Albanyon a hwilas gweres dhyworth skodhyoryon yn Wordhen ha Pow Sows, dre vras Puritans a nagha dhe'n chanjyow kryjyk hag a vynna orth Charlys daskelwel an Senedh, o kregys a-dhia 1629. Pan wrug Charlys an keth, y hwrug difastya an teyr gwlaskor, kensa der an Omsav yn Wordhen yn 1641, ha nena der Bresel Civil Pow Sows yn 1642.
Wosa mernans Charlys I yn 1649, y vab Charlys II a veu gwrys an myghtern nowydh gans an Covenanters yn Senedh Alban, mes i a naghas ev dhe entra yn Alban marnas ev dhe agria dhe veghya Presbyterianieth dres oll Breten Veur ha Wordhen. Charlys a alowas Jeneral Montrose dhe dira y'n Enesow Orgh gans lu byghan dhe wodros an Albanyon, may halla kavos akord gwella. Yth esa own dhe Montrose Charles dhe dhegemeres kessassoylyans, ytho ev a erviras dhe omsettya orth Alban war neb kor. Sesyes hag ekskeutys veu Montrose. Charlys a sinas an Akord Kenedhlek yn 1650, ha wosa henna y feu an Covenanters ha'n Rielydhyon war y du. Oliver Cromwell a entras yn Alban yn 1650 ha fetha an Albanyon ena. Dres an termyn ma, Charlys II a entras yn Pow Sows, mes fethys veu ena ynwedh. Cromwell a sewenas, hag a dhileas Senedh Alban ha gorra oll Alban yn-dann an Commonwealth Sows.
Wordhen
[golegi | pennfenten]Yth esa omsav yn Wordhen yn 1641 erbynn disfaverans gorth-Katholik, moy a honanrewl yn Wordhen, ha dhe worfenna yn rann po yn leun plansansow Wordhen. Ynwedh y fynnens lettya gorth-Katholik Senedhoryon yn Pow Sows hag Alban, esa ow tefia an Myghtern, rag sesya maystri. An omsav a dhallathas avel coup d'etat assayes gans Katholigyon, mes a dheuth a bos omsav efan ha bresek ethnek erbynn trevesigoryon Protestant dhyworth Alban ha Pow Sows, hag a ledyas dhe omvyskans breselek dhyworth Alban. An rebels katholik a fondyas an Keskeffrysyans Katholik Wordhen, ha'n Breselyow Keskeffrysek a dhallathas.
Dres an misyow ha'n bledhynyow a sewyas y fatalyas lu an Keskeffrysyans orth Rielydhyon, Senedhoryon, ha lu danvenys gans Covenanters Alban. Disakord ow tochya an fordh may hallen dyghtya an omsav a sordyas Bresel Civil Pow Sows yn 1642. An Myghtern a agrias cessya-kas gans an Geskeffrysyon hag y feu soudoryon a'n Keskeffrysyans danvenys dhe Alban rag gweres dhe'n Rielydhyon ena, hag i hwath ow patalyas an Senedhoryon yn Wordhen. Yn 1647, y hwodhevis an Geskeffrysyon kevres a fethansow gans an Senedhoryon, a worras desir y'n Geskeffrysyon dhe wul akord gans an Rielydhyon. An akord ma a rannas an Geskeffrysyon, a wrug damach dh'aga ombareusi dhe sevel orth sesyans a Wordhen gans Senedhoryon.
Yn mis Est 1649, lu bras a'n Senedhoryon Sows, ledyes gans Oliver Cromwell, a entras yn Wordhen. Lies tre a veu sesyes dhyworth an Geskeffrysyon ha'n Rielydhyon, ha lu Cromwell a worladhas lies soudor ha lies a'n werin, ow fetha an keffrysyans yn 1652 dre sesyans Gaillimh. Wosa an gas, lu Pow Sows a besyas gans kaskyrgh guerilla, hag a ladhas lies a'n werin hag a dhistruys meur a voos. Okupies veu Wordhen ha gwrys rann a'n Commonwealth Sows. Repressyes veu Katholigieth, sesyes veu an tiredh a lies Katholik, ha degyow a vilyow a rebels a veu eksilys tramor.
Pow Sows
[golegi | pennfenten]
Charlys eth dhe Alban gans y lu dhe dhiwedha an vresel ena. Pan fyllis, y feu res dhodho agria na omveska yn kyryjyans Alban ha tyli kostys kas an Albanyon. Hwath yth esa hwans dhodho arwaska an gas ena, mes nyns esa mona lowr dh'y wul, ha res veu govyn orth Senedh Pow Sows. Senedhoryon a gemeras an chons dhe dhadhla grevyansow erbynn an Gurun hag enebi gwriansow Sows yn Alban. Serrys dres eghen veu Charlys hag ev a dhileas an Senedh wosa nebes seythennyow. An esedhvos na a dheuth a bos "an Senedh Kott". Heb skoodhyans an Senedh, ev a omsettyas orth Alban arta, hag a veu fethys. An Albanyon a entras yn Pow Sows hag okupia North an pow. Yn mis Du 1640 y feu res dhodho arta gelwel Senedh Sows aral, may halla kavos an arghans dhe dhifres Pow Sows ha tyli dhe lu Alban.
Yth o an Senedh nowydh – an Senedh Hir – moy eskarek es an Senedh Kott, ow tadhla a-dhesempis grevyansow erbynn an Myghtern ha'y governans, hag a assayas komendya laghys nowydh dhe finwetha gallos an Myghtern. Kolmow ynter an Myghtern ha'n Senedh a dhiyskynnas yn euthyk, ow tuchya kryjyans ha gwriansow yurl a Charlys yn Wordhen, ha wosa Omsav Wordhen dhe dhalleth, yth esa kyhwedhlow y skoodhya Charlys an Wordhenyon, hag yth esa own y'n Senedh yth o hemma an pyth a vynna Charlys ragtha i. Yn mis Genver 1642, Charlys ha 400 soudor a assayas dalghenna pymp esel a'n Senedh rag trayson, ha pan fyllis hemma, Charlys a'n jevo own rag y sawder, ha fia dhe'n north. An vresel a lesas dhe trevow ha citys dres Pow Sows, ha Bresel Civil Pow Sows a dhallathas.
Yn effeyth y feu tri bresel civil. An kensa a welas omladh dres oll an pow, hag a worfennas pan hwilas Charlys skovva gans lu a Alban yn Nottinghamshire, mes wortiwedh y feu res dhe Senedh Sows ha prisonys. Wosa an kensa bresel yth esa tri bagas yn Pow Sows; an Rielydhyon, an New Model Army, ha'n Presbyterians y'n Senedh, o keffrysysi dhe Alban. Pan veu Charlys sesyes gans an New Model Army, y tallathas bresel civil nessa, gans an New Model Army war unn tenewen, ha'n Presbyterians a Bow Sows hag Alban, keffrys ha'n Rielydhyon gesys, war an tenewen aral. Wosa batalyow fers ha entrans aral gans an Albanyon, an Senedhoryon a sewenas. Yth esa dadhel y'n Senedh a-dro dhe rol Charlys avel Myghtern, mes serrys veu an New Model Army dre henna, ha keskerdh dhe'n Senedh ha sesyas lies a'y eseli. An Senedh Rump ma a erghis may fe Charlys triys rag trayson. An trial yn 1649 a erviras y vos kablus, ha Charlys a veu dibennas.
Wosa mernans Charlys, Oliver Cromwell eth yn 1649 dhe gonkwerrya Wordhen, dhe dhilea an godros ena. Wosa henna yth o an brassa godros dhyworth mab Charlys, neb o gwrys Myghtern Charlys II gans y geffrysyon yn Alban. Cromwell a dhehwelis dhe Bow Sows dhe vetya orth Charlys II, neb a gesgerdhas bys y'n west a'n pow le ma'n jevo hwath skoodhyans an Rielydhyon. Kyn hwrug nebes Rielydhyon junya y lu, boghessa o an niver es dell waytsa. Cromwell a fethas an myghtern nowydh yn Worcester yn mis Gwynngala 1651, ha Charlys II a fias dhe Frynk.
Kernow
[golegi | pennfenten]Yth esa kolmow pur grev yntra an teylu riel ha kesweythow yn Kernow kepar ha Duketh Kernow ha Senedh Stenegow Kernow. I a ri dhe Gernow ha'y thus klewes a anserghogeth, esa yn-dann godros drefen gwriansow Senedh Pow Sows. Ynwedh, kyn nag o an brassa rann a dus yn Kernow katholik erbynn an termyn ma, hwath yth o pur dha dhe Gernowyon golyow pluw kelmys dhe'n kryjyans koth, hag i a witha war fentynyow sans ha krowsow. Kernowyon a wodhya nag o an re ma da dhe'n Senedhoryon Sows, hag ynwedh i a wodhya ynwedh bos honanieth Sows krev dhe'n Senedhoryon, a vedha gwelys avel godros dhe wonisogeth ha honanieth dibarow Kernow. Yn elvennek y hyllir leverel brassa rann an Gernowyon dhe skoodhya an Myghtern drefen bos hwans dhedha gwitha aga gonisogeth ha'ga honanieth rag diswrians gans Senedhoryon Pow Sows.
Dres an gas, Senedhoryon Sows a difennas golyow pluw ha besowennow hav, hag a dhefolyas fentynyow sans hag eglosyow. Ynwedh y losksons Palys an Dhuketh ha'y govadhow, keffrys ha kovadhow erel a Dhuketh Kernow ha Senedh Stenegow Kernow. Y hwelir hemma hedhyw avel hager ober bell.