Ensi

Ensi (Afirika)

Ensi (akabonero: ) ye sseŋŋendo ow'okusatu okuva ku musana gwaffe.

Ensi eno etwala omwaka (100) mulamba okwetooloola omusana gwaffe.

Ensi ye pulaneti eyokusatu okuva ku Njuba era kye kintu kyokka eky’omu bwengula ekimanyiddwa okutereka obulamu. Wadde ng’amazzi amangi gasobola okusangibwa mu Nsengekera y’Enjuba yonna, Ensi yokka y’eyimirizaawo amazzi ag’okungulu ag’amazzi. Ebitundu nga 71% ku ngulu w’ensi bikolebwa ennyanja, nga kino kikendeeza ku bbalaafu y’ensi ey’enjuba, ennyanja, n’emigga. Ebitundu 29% ebisigadde ku ttaka ly’ensi, nga mulimu ssemazinga n’ebizinga. Olususu lw’ensi olw’okungulu lukolebwa ebipande by’ensi ebiwerako ebitambula mpola, nga bikwatagana ne bivaamu ensozi, ensozi ezivuuma, ne musisi. Omusingi ogw’ebweru ogw’amazzi ogw’ensi gukola ekifo kya magineeti ekibumba maginetosphere y’ensi, ne kikyusa empewo z’enjuba ezizikiriza.

Empewo y’ensi esinga kubaamu nayitrojeni ne okisigyeni. Amasoboza g’enjuba mangi gafunibwa ebitundu eby’obutiti okusinga ebitundu eby’enjuba era gaddamu okusaasaanyizibwa olw’okutambula kw’empewo n’ennyanja. Omukka gw’amazzi gubeera nnyo mu bbanga era gukola ebire ebibikka ekitundu ekisinga obunene mu nsi. Gaasi ezikola empewo mu bbanga nga kaboni dayokisayidi (CO2) zitega ekitundu ky’amasoboza agava mu Njuba okumpi n’engulu. Embeera y’obudde mu kitundu efugibwa latitude, naye era efugibwa obugulumivu n’okumpi n’ennyanja ez’ekigero. Obudde obw’amaanyi, gamba ng’omuyaga ogw’omu bitundu eby’obutiti, okubwatuka, n’ebbugumu, bibaawo mu bitundu ebisinga obungi era bikosa nnyo obulamu.

Ensi ye ellipsoid nga yeetooloola ya kiromita nga 40,000. Ye pulaneti esinga okubeera n’obungi mu Nsengekera y’Enjuba. Ku pulaneti ennya ezirimu amayinja, y’esinga obunene era esinga obunene. Ensi eri mu ddakiika nga munaana ez’ekitangaala okuva ku Njuba era egyetooloola, ekitwala omwaka mulamba (ennaku nga 365.25) okumaliriza enkyukakyuka emu. Ensi yeetooloola ekisiki kyayo mu bbanga eritakka wansi wa lunaku (mu ssaawa nga 23 n’eddakiika 56). Ekisiki ky’ensi eky’okuzimbulukuka kiserengese nga kitunuulidde ennyonyi yaayo eyeetooloola Enjuba, ne kivaamu sizoni. Ensi yeetooloolwa sseetilayiti emu ey’obutonde ey’olubeerera, Omwezi, eyeetooloola ensi ku kiromita 380,000 (sekondi 1.3 ez’ekitangaala) era nga ya bugazi nga kimu kyakuna ng’ensi. Omwezi bulijjo gwolekedde Ensi n’oludda lwe lumu nga guyita mu kusiba amayengo era ne guleeta amayengo, ne gutebenkeza ekisiki ky’Ensi, era ne gukendeeza ku nkulungo yagwo mpolampola.

Ensi yatondebwa emyaka egisukka mu buwumbi buna n’ekitundu emabega. Mu myaka kawumbi egyasooka egy’ebyafaayo by’Ensi, ennyanja yatondebwawo oluvannyuma obulamu ne bukulaakulana munda mu yo. Obulamu bwasaasaana mu nsi yonna ne butandika okukosa empewo n’okungulu kw’ensi, ekyaviirako Earth’s Great Oxidation Event emyaka obuwumbi bubiri emabega. Abantu baavaayo emyaka 300,000 egiyise, era leero batuuse ku buwumbi munaana. Abantu beesigama ku bitonde by’ensi n’eby’obugagga eby’omu ttaka okusobola okuwangaala, naye beeyongedde okukosa obutonde bw’ensi. Leero, engeri abantu gye bakwata ku mbeera y’obudde, ettaka, amazzi, n’obutonde bw’ensi tesobola kuyimirizibwa, era kino kiteeka obulamu bw’abantu mu matigga era kireetera obulamu obulala okusaanawo ennyo.

Ennyiriri z’ebigambo (etymology).

Ekigambo ky’Olungereza eky’omulembe Earth kyakulaakulana, nga kiyita mu Lungereza olw’omu makkati, okuva mu linnya ly’Olungereza Enkadde erisinga okuwandiikibwa eorðe. Kirina ebikwatagana mu buli lulimi Olugirimaani, era ekikolo kya bajjajjaabwe kizzeemu okuzimbibwa nga *erþō. Mu bukakafu bwayo obwasooka, ekigambo eorðe kyali kyakozesebwa dda okuvvuunula amakulu mangi ag’Olulattini terra n’Oluyonaani γῆ gē: ettaka, ettaka lyalyo, ensi enkalu, ensi y’abantu, kungulu w’ensi (nga mw’otwalidde n’ennyanja), ne ensi yennyini. Nga bwe kyali ku Terra/Tellūs y’Abaruumi n’Oluyonaani Gaia, Ensi eyinza okuba nga yali katonda omukazi eyafuulibwa omuntu mu bukaafiiri bw’Abagirimaani: enfumo z’Abanorse ezaasembayo zaali zirimu Jörð (‘Ensi’), omukazi omunene ennyo atera okuweebwa nga maama wa Thor.

Mu byafaayo, ensi ebadde ewandiikibwa mu nnukuta entono. Okuva mu Lungereza olw'omu makkati olwasooka, amakulu gaayo agakakafu nga "ensi" gaalagibwa nga ensi. Mu mulembe gw’Olungereza olw’omulembe ogw’olubereberye we gwatuukira, okuwandiika amannya mu nnyiriri ennene zaatandika okufuga, era ensi nayo yawandiikibwa Ensi naddala bwe yajuliziddwa wamu n’ebintu ebirala eby’omu ggulu. Gye buvuddeko, erinnya lino oluusi liweebwa buweebwa nga Ensi, nga ligeraageranya n’amannya ga pulaneti endala, wadde ng’ensi n’ebifaananyi n’ebisigadde bya bulijjo. Emisono gy’ennyumba kati gyawukana: Empandiika ya Oxford emanyi ennukuta entono ng’esinga okukozesebwa, ng’ennukuta ennene nkyukakyuka ekkirizibwa. Enkolagana endala ewandiika ennukuta ennene "Ensi" nga erabika ng'erinnya (okugeza, "empewo y'ensi") naye ewandiika mu nnukuta entono nga ekulemberwa (okugeza, "empewo y'ensi"). Kumpi bulijjo kirabika mu nnukuta entono mu bigambo eby'enjogera nga "kiki ku nsi ky'okola?"

Oluusi n’oluusi, erinnya Terra /ˈtɛrə/ likozesebwa mu kuwandiika kwa ssaayansi n’okusingira ddala mu bya ssaayansi okwawula ensi y’obuntu ku ndala, ate mu bitontome Tellus /ˈtɛləs/ ebadde ekozesebwa okulaga okufuuka omuntu kw’Ensi. Terra era lye linnya lya nsi mu nnimi ezimu ez’Abaruumi (ennimi ezaava mu Lulatini) nga Oluyitale n’Olupotugo, ate mu nnimi endala ez’Abaruumi ekigambo kino kyavaamu amannya agakyusiddwa katono mu mpandiika (nga Tierra y’Olufaransa n’Olufaransa Terre). Enkula y’Olulattini Gæa oba Gaea (Olungereza: /ˈdʒiː.ə/) ey’erinnya ly’Oluyonaani ery’ebitontome Gaia (Γαῖα; Oluyonaani olw’edda: oba ) tetera kubaawo, wadde ng’ennukuta endala Gaia efuuse eya bulijjo olw’endowooza ya Gaia, mu mbeera eyo enjatula yaayo eri /ˈɡaɪ.ə/ okusinga Olungereza olusinga okuba olw’edda /ˈɡeɪ.ə/.

Ensengeka y'ebiseera

Okutondebwawo

Ekintu ekisinga obukadde ekisangibwa mu Nsengekera y’Enjuba kiwandiikiddwa ku nnaku za 4.5682+0.0002

−0.0004 Ga (emyaka obuwumbi) emabega. Ku 4.54±0.04 Ga Ensi ey’olubereberye yali ekoleddwa. Ebitonde ebiri mu Nsengekera y’Enjuba byatondebwa era ne bikulaakulana n’Enjuba. Mu ndowooza, ekiwujjo ky’enjuba kigabanya obuzito okuva mu kire kya molekyu nga kiyita mu kugwa kw’amaanyi ag’ekisikirize, ekitandika okwekulukuunya n’okufuumuuka ne kifuuka disiki ey’emmunyeenye eyeetooloovu, olwo enjuba ne zikula okuva mu disiki eyo n’Enjuba. Nebula erimu ggaasi, empeke za ice, n’enfuufu (nga mw’otwalidde ne nyukiliya ezisookerwako). Okusinziira ku ndowooza ya nebular, planetesimals zitondebwawo olw’okwegatta, nga Ensi ey’olubereberye ebalirirwa nti eyinza okutwala wonna okuva ku myaka obukadde 70 okutuuka ku 100 okutondebwa.

Okubalirira kw’emyaka gy’Omwezi kuva ku 4.5 Ga okutuuka ku buto ennyo. Endowooza ekulembedde eri nti yatondebwawo olw’okwegatta okuva mu bintu ebyasumululwa okuva ku nsi oluvannyuma lw’ekintu ekinene nga Mmande nga kiriko ebitundu nga 10% ku buzito bw’ensi, ekiyitibwa Theia, okutomera Ensi. Yakuba Ensi n’ekikuba ekitunula era ebimu ku buzito bwayo ne byegatta n’Ensi. Wakati wa 4.1 ne 3.8 Ga, okukosebwa kw’enjuba okungi mu kiseera ky’okukuba bbomu ez’amaanyi ennyo kwaleeta enkyukakyuka ez’amaanyi mu butonde obunene obw’okungulu obw’Omwezi era, okusinziira ku kuteebereza, ku y’ensi.

Ebyafaayo by’eby’ettaka

Empewo y’ensi n’ennyanja zatondebwawo olw’emirimu gy’olusozi n’okufuluma kw’omukka. Omukka gw’amazzi okuva mu nsonda zino gwafuuka mu nnyanja, ne gwongerwako amazzi ne ice okuva mu asteroids, protoplanets, ne comets. Amazzi agamala okujjuza ennyanja gayinza okuba nga gaali ku Nsi okuva lwe yatondebwa. Mu nkola eno, ggaasi ezikola empewo mu bbanga zakuuma ennyanja obutafuuka nnyonjo ng’Enjuba eyaakatondebwa erina ebitundu 70% byokka ku kitangaala kyayo ekiriwo kati. Ku 3.5 Ga, amaanyi ga magineeti y’ensi yateekebwawo, ekyayamba okutangira empewo okuggyibwako empewo y’enjuba.

Nga oluwuzi olw’ebweru olw’Ensi olusaanuuse lunyogoga lwakola ekikuta ekigumu ekisooka, ekilowoozebwa nti kyali kya mafic mu butonde. Ekibumbe kya ssemazinga ekyasooka, ekyali kisingako felsic mu butonde, kyakolebwa olw’okusaanuuka okw’ekitundu okw’ekibumba kino ekya mafic. Okubeerawo kw’empeke z’eby’obugagga eby’omu ttaka eby’omulembe gwa Hadean mu njazi ez’ensenke ez’e Eoarchean kiraga nti waakiri ekikuta ekimu eky’ekika kya felsic kyaliwo nga 4.4 Ga, 140 Ma zokka oluvannyuma lw’ensi okutondebwa. Waliwo ebikozesebwa bibiri ebikulu eby’engeri obuzito buno obutono obw’olubereberye obw’ekibumba kya ssemazinga gye bwakulaakulana okutuuka ku bungi bwakyo obuliwo kati: (1) okukula okutambula obutasalako okutuuka ku lunaku lwa leero, nga kino kiwagirwa ekiseera kya radiometric eky’ekibumba kya ssemazinga mu nsi yonna ne (2) okukula okw’amangu okusooka mu bunene bw’ekibumba kya ssemazinga mu kiseera kya Archean, okukola ekitundu ekinene eky’ekibumba kya ssemazinga kati ekiriwo, ekiwagirwa obujulizi bwa isotopu okuva mu hafnium mu zircons ne neodymium mu sedimentary enjazi. Ebikozesebwa bino ebibiri n’ebiwandiiko ebibiwagira bisobola okutabagana nga biddamu okukola ennyo ekibumba kya ssemazinga naddala mu biseera eby’olubereberye eby’ebyafaayo by’ensi.

Ekibumbe ekipya ekya ssemazinga kikolebwa nga kiva ku plate tectonics, enkola okukkakkana nga evugirwa okufiirwa ebbugumu obutasalako okuva munda mu nsi. Mu bbanga ery’emyaka obukadde n’obukadde, amaanyi g’ensi galeetedde ebitundu by’ekibumba kya ssemazinga okwegatta ne bikola ssemazinga ennene oluvannyuma ne zikutuka. Ku ssemazinga nga 750 Ma, emu ku ssemazinga ennene ezaasooka okumanyibwa, Rodinia, yatandika okukutuka. Oluvannyuma ssemazinga zaddamu okwegatta ne zikola Pannotia ku 600–540 Ma, olwo okukkakkana nga Pangaea, nayo yatandika okukutuka ku 180 Ma.

Enkola esinga okusembyeyo ey’emyaka gya ice yatandika nga 40 Ma, n’oluvannyuma n’enywezebwa mu kiseera kya Pleistocene nga 3 Ma. Ebitundu ebya latitude eya waggulu n’eya wakati okuva olwo bibadde biyitamu enzirukanya enfunda eziwera ez’okufuuka omuzira n’okusaanuuka, nga biddiŋŋana nga buli luvannyuma lwa myaka 21,000, 41,000 ne 100,000. Ekiseera kya Glacial Ekisembayo, mu lulimi oluyitibwa "omulembe gwa ice ogusembayo", kyabikka ebitundu ebinene ebya ssemazinga, okutuuka ku latitude eza wakati, mu ice era kyaggwaawo emyaka nga 11,700 egiyise.

Ensibuko y’obulamu n’enkulaakulana

Enkolagana y’eddagala ye yaleetera molekyu ezaasooka okwekoppa emyaka nga obuwumbi buna emabega. Nga wayise emyaka kitundu ky’akawumbi, jjajjaawe asembayo ow’awamu ow’obulamu bwonna obuliwo kati yasituka. Enkulaakulana y’ensengekera y’ekitangaala yasobozesa amaanyi g’Enjuba okukungula butereevu ebiramu. Okisigyeni wa molekyu eyavaamu (O2) yakuŋŋaanyizibwa mu bbanga era olw’okukwatagana n’emisanvu gy’enjuba egy’amaanyi ennyo, yakola oluwuzi lwa ozone olukuuma (O3) mu bbanga erya waggulu. Okuyingizibwa kw’obutoffaali obutono mu bunene kyavaamu okukula kw’obutoffaali obuzibu obuyitibwa eukaryotes. Ebiramu ebya nnamaddala ebirina obutoffaali obungi ebitondebwa ng’obutoffaali munda mu matwale byeyongera okuba eby’enjawulo. Olw’okuyambibwako okunyiga obusannyalazo obw’obulabe obw’amaanyi aga ultraviolet olw’oluwuzi lwa ozone, obulamu bwafuuka amawanga ku ngulu w’Ensi. Mu bukakafu obusooka obw’ebintu eby’edda eby’obulamu mulimu ebifo eby’obuwumbi ebiyitibwa microbial mat fossils ebisangibwa mu mayinja ag’omusenyu agawezezza emyaka obuwumbi 3.48 mu Western Australia, biogenic graphite eyasangibwa mu njazi ez’emyaka obuwumbi 3.7 eza metasedimentary mu Western Greenland, n’ebisigaddewo eby’ebintu ebiramu ebisangibwa mu buwumbi buna n’obukadde 100- enjazi ezimaze omwaka mulamba mu Western Australia. Obujulizi obusooka obutereevu obw’obulamu ku Nsi buli mu njazi za Australia ezimaze emyaka obuwumbi busatu n’obukadde 45 nga ziraga ebifo eby’edda eby’obuwuka obutonotono.

Mu kiseera kya Neoproterozoic, 1000 okutuuka ku 539 Ma, ekitundu ekinene eky’Ensi kiyinza okuba nga kyali kibikkiddwako ice. Endowooza eno ebadde eyitibwa "Ensi ya Snowball", era ya njawulo nnyo kubanga yakulembera okubwatuka kwa Cambrian, ebiramu ebirimu obutoffaali obuwera bwe byeyongera nnyo mu buzibu. Oluvannyuma lw’okubwatuka kwa Cambrian, 535 Ma, wabaddewo okusaanawo okw’amaanyi okutakka wansi wa ttaano n’obutonotono bungi. Ng’oggyeeko ekiteeso ky’okusaanawo kwa Holocene mu kiseera kino, ekyasembyeyo kyali kya 66 Ma, ng’okukubwa kwa asteroid kwavaako okusaanawo kwa dinosaurs ezitali za binyonyi n’ebisolo ebirala ebinene ebyewalula, naye okusinga kwawonya ebisolo ebitonotono nga ebiwuka, ebinyonyi ebiyonka, enzige n’ebinyonyi. Obulamu bw’ebisolo ebiyonka buzze bwa njawulo mu Mys 66 eziyise, era emyaka obukadde obuwerako emabega enkima ya Afirika yafuna obusobozi okuyimirira nga yeegolodde. Kino kyanguyiza okukozesa ebikozesebwa era ne kikubiriza empuliziganya eyawa ebiriisa n’okusikirizibwa ebyetaagisa eri obwongo obunene, ekyaviirako abantu okukulaakulana. Enkulaakulana y’ebyobulimi, n’oluvannyuma embuga, yaleetera abantu okuba n’obuyinza ku Nsi n’obutonde n’obungi bw’ebiramu ebirala ebikyagenda mu maaso n’okutuusa leero.

Ebiseera by'omumaaso

Ebiseera by’ensi ebisuubirwa okuba eby’omu maaso eby’ekiseera ekiwanvu byesibye ku by’Enjuba. Mu myaka akawumbi kamu n’obukadde 100 egijja, okumasamasa kw’enjuba kujja kweyongera ebitundu 10%, ate mu myaka obuwumbi busatu n’ekitundu egijja ebitundu 40%. Ebbugumu ly’ensi eryeyongera ku ngulu lijja kwanguyiza enzirukanya ya kaboni etali ya kiramu, okukendeeza ku bungi bwa CO2 okutuuka ku mitendera egy’okutta ebimera (10 ppm ku C4 photosynthesis) mu myaka nga obukadde 100–900. Obutabeera na bimera kijja kuvaamu okufiirwa omukka gwa oxygen mu bbanga, ekifuula obulamu bw’ebisolo obutasoboka. Olw’okumasamasa okweyongera, ebbugumu ly’ensi erya wakati liyinza okutuuka ku 100 °C (212 °F) mu myaka akawumbi kamu n’ekitundu, era amazzi gonna ag’omu nnyanja gajja kufuumuuka ne gabula mu bwengula, ekiyinza okuvaako ekiwujjo ekidduka, mu bbanga eribalirirwamu 1.6 ku 3 emyaka obuwumbi. Ne bwe kiba nti Enjuba yali nnywevu, akatundu k’amazzi agali mu nnyanja ez’omulembe guno kajja kukka okutuuka ku mantle, olw’okukendeera kw’omukka ogufuluma okuva mu biwonvu eby’omu makkati g’ennyanja.

Enjuba ejja kweyongera okufuuka ekinene ekimyufu mu myaka nga obuwumbi butaano. Ebikozesebwa biragula nti Enjuba ejja kugaziwa okutuuka ku AU nga 1 (kiromita obukadde 150; mayiro obukadde 93), emirundi nga 250 ku radius yaayo eriwo kati. Enkomerero y’ensi tetegeerekeka bulungi. Nga ekinene ekimyufu, Enjuba ejja kufiirwa ebitundu nga 30% ku buzito bwayo, kale, awatali bikolwa bya mayengo, Ensi ejja kutambula ku nkulungo 1.7 AU (obukadde 250 km; obukadde 160 mi) okuva ku Njuba ng’emmunyeenye etuuse ku radius yaayo esinga obunene, bwe kitaba ekyo, nga kiva ku mayengo, kiyinza okuyingira mu bbanga ly’Enjuba ne kifuuka omukka.