Комикс
Комикс (англ.comics) – сӱретлыме илыш ойлымаш-влак, ойлымаш-влак сӱретыште. Комикс литература да ончыктымо искусствым пурта. Вес лӱм-влак коклаште да тудын тӱрлӧ шӧрыньышт коклаште сӱретлыме илыш ойлымаш-влакым, графический роман-влакым, стрип-влакым ончыкташ лиеш.
Тӱрлӧ элыште сай индустрий дене шкешотан лӱм-влак улыт. Франкойылман комиксыште маныт фр. Bande dessinee (сӱретлыме лаштык) але BD, япон комикс-влакым манга маныт.
Комиксын шуко значенийже уло, но туге гынат нуно иктышке кондат: комикс икмыняр сӱретым ончыкта, нине сӱретлаште ала-могай илыш гыч налме историй каласкалалтеш. Шуко исследователь-влакын шонымаште, комикс – тиде текстым да визуальный ончалтышын иктыш ушнымышт. Скотт МакКлауд «Суть комикса» (англ.Understanding comics) книган авторжо, тыгай лӱмым пуа: «шке шот дене шындыме сӱрет-влак», тыгак пӱтынек «ик шотан сӱрет-влак да нунын значений дене кылдалт шогымышт» Жорж Садуль «ойлымаш-влак» сӱретыште комикс-влакым лӱмда.
Комиксыште текст эреак лийшаш огыл, тыгак лийы кертыт «йӱкдымӧ» комикс-влак, кудыжым лудшо-влак раш умылен кертыт (мутлан, Жан Жирон «Арзакше» ). Но шукыж годым мутланымаш филактер дене пуалтеш – «мутан мешак», кудыжо, шукыж годым, умша гыч лекше пыл семын ончыкталтеш, тиде шонымаш-влак вуй уш гыч лекшаш улыт. Авторын мутшым шукыж годым сӱрет ӱмбалне але сӱрет йымалне вераҥдат.
Комикс-влак литератур жанр дене тӱрлӧ лийын кертыт, тыгак тӱрлӧ лийын кертыт сӱретлыме ойыртем дене. Комикс шот дене тыгак классик-влакын произведенийыштат ышталт кертыт. Но историй тыге шарлен толын – комикс-влакын шукыж годым приключений да авантюр жанр-влак гына лийыт. Тиде пеҥгыде шинчаончалтыш шуко жап комикс-влакын сай улмыштым иземден.
Комиксыште сӱрет ала-могай ӱмбалан значенийым гына налеш. Тиде куштылгын сӱретлашлан ышталтеш да лудшылан сайын персонажым умылашлан.
Кумдык ден комикс-влак кӱчык «корно-влак» ден лийын кертыт (шукыж годым кум) сӱрет ден, тыгак лийын кертыт кугу кумдыкан графический роман да сериал дене.
Комикс кино ден пеҥгыде кылым куча, но кугу кыл мультипликаций дене раш коеш. Кузе МакКлауд палемда, «Кино пленкыште – тиде пеш эркын кайыше комикс. Пространство шот комикслан тынар кӱлешан, кузе кӱлешан фильмлан жап». Англичан йылмыште «cartoon» мут – «карикатуре», ончыктен кертеш комиксымат, мультфильмымат. Шуко япон «аниме» мультфильмын тӱҥыштыжӧ «манга» лӱман ончыктымо комикс кия.
Комиксын эн кӱлешан йыжыҥже-влак
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]Ӱмбал – комиксын эн тӱҥ значенийжым ончыкта. Ӱмбалыште сӱрет гына огыл, а тыгак фирмын эмблемыже, окса шотышто йодыш, рекламе, жап, сӱретче-влакын кидпалышт. Ӱмбал кок лышта кумдыкым авалтен кертеш, пурла вел «тиде шӱрган вел», шола вел «мӧҥгешла ыштыме вел».
Фронтиспис – тӱҥ лаштык ончылно шогышо сӱрет. Фронтипсис лудшо-влаклан кугу уверым комикс нерген пуэн кертеш.
Тӱҥ лаштык – тушто лийын кертыт: кӱчык ончылмут, автор-влакын, художник-влакын, контуровщик-влакын лӱмышт, да моло. Тыгак тиде лаштыкыште тӱрлӧ иллюстраций-влак лийын кертыт.
Тӱҥ ужаш – тиде лаштык-влак, нуно шуко-шагал лийын кертыт, но шукыж годым комиксыште коло гыч нылле марте лаштык лийын кертеш.
Pin-Up Page – тиде художник але вес айдеме-влак дечын ешартыш сӱрет-влак. Нуно иктаж-могай гынат кылым комикс ден кучышаш улыт, мутлан, лийын кертыт шкешотан комикс ӱмбал-влак.
Комиксын вияҥ толмо корныжо
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]Ойлымаш-влак сӱретыште мемнан дек XVI да XVI курымла гыч толыныт. Тунам Валенсийыште да Барселоныште калыклан сӱрет-влакым ужалаш тӱҥалыныт. Нине сӱрет-влак шукыж годым религий сынан лийыныт.
Тиде лийыныт юмо деке лишыл айдеме-влакын каласкалымышт, тиде каласкалымаш-влакым тӱрлӧ чиян кагазыште печатленыт («аллилуи»).
Светский сюжетлан сӱрет-влак «(исп. Aucas)» (исп. Гыч jeu de l,оie). «Аллилуй» XVI, XVII курымлаште Фландрийыште чапланеныт, тыгак Францийыште да Германийыште.
XIX курымышто Эпиналыште фабрик пашан сӱретыште лектышыже сай корнышко лектеш. Тыге, Пеллерен фабрикыште 600 ойлымашым савыктент. Нуно 16 квадратан сӱрет-влак гыч шогеныт( тиде классик сынан испан «аллилуя», тушко иктаж 48 сӱрет пурен).
1830 – 1846 ийлаште швейцарец Родольф Тёпфер Женевыште Жабо господинын да господин Крепенын тӱня мучко коштмыж нерген шуко альбомым савыктен луктын. Художник-романтик Валентен Перрон йомак-влакше почеш шуко альбомым луктын. 1870 ий деч вара Европысе сӱретан еженедельник-влак «Эпинальын сӱрет-влакше» почеш формым кучылташ тӱҥалыныт. Луи Люмьер «Поливальщик» сюжетын икгайлыкшым ойырен налын. Тиде тыгак сӱретан альбом-влак лийыныт.
Комикс-влак США марте шуыт. Икымше американ комикс «Медвежата и тигр» 1892 ийыште лектын(редактор Уильям Херст). Херстын издательствыже пеш сай иллюстрацийым кучылтын.
1894 ийыште «Word» типографийыште икымше машинам шынденыт, тудо ныл тӱс ден печатлен кертын, тиде машина пеш сайын печатлен. 18 ноябрьыште «Word» шке рушарнясе номерыштыже икымше сай лектышан комиксым вераҥденыт. Ричард Ф.Ауткольт «Электрик уорлдын» сӱретлышыже, тудлан комикс-влакым конден шоген. Нине комикслаште эн тӱҥ герой клоун да пий шотлалтынынт. Тыге икымше комический лектыш рушарнясе выпускыште лектын.
Варажым тудо (фр/Richard F.Outcault) «Аллея Хогана» серийым шочыктен. Кокымшо веран персонаж – изи рвезе нарынче чием дене, тудо пеш чот Нью-Йоркым йӧратен. Ауткольт тудым тӱҥ геройлан ыштен. Херст шке «Морнинг джорнэл» рушарнясе газетыжым комикс-влак дене пойдараш тӱҥалеш. «Нарынче изи йочам» «Word-ыште» Джордж Б.Люкс сӱретлаш да чия дене чиялташ тӱҥалеш.
1899 ийыште шыжым Херст печатлыме станокым вашталта, тиде станок ныл тӱрлӧ тӱсан лаштыкым печатлен кертын. Херст станокым 16 страницым печатлен кертше станоклан вашталтен. Рушарнясе газет эн ончыч комиксым 8 лаштыкыште ончыкта, варажым 16 страницыште.
Ик эн палыме, сай пашам ыштыше сӱретчылан Уинздор Мак Кей шотлалтын, но тудо чынже дене политический карикатуре дене пашам ыштышылан шотлалтын, а комикс дене огыл. Тудо «Нью-Йорк Америкен» газет дене кылым кучен, тыгак яра жапыште Уинздор «Джерти-динозавр» мультфильмым сӱретлен шуктен
Тиде тӱрлӧ сериян выпуск-влаклан кӧра Херстын да Пулицерын газетше-влакым «желтая пресса» манаш тӱҥалыныт.
Шӧртньӧ курым
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]XX курымышто комикс уло тӱвыраште ик эн палыме лиеш. Тиде жаплан комикс-влак шке оҥай койышыштым йомдарен шуктеныт, манаш лиеш. Эн тӱҥ жанрлан приключений шотлалташ тӱҥалеш: боевик-влак, детектив-влак, ужас-влак, фантастике, супергерой нерген ойлымаш-влак.
Комиксын шӧртньӧ курымжо – тиде американ комикс-влакын периодыштын лӱмышт, тиде жап 1930- шо ийла мучашым да 1950-ше ийлам авалта. Икымше кугу ошкылым графический новеллын искусствыстыже XX ийла тӱҥалтыште ыштыме. Эн ончыч комикс-влак чылт юмор сынан лийыныт. Тиде, эн тӱҥжӧ, комикс лӱмын значенийже деч лектеш. Тиде ситуаций йӧршын 1938 ийын июньыштыже вашталтын. Тунам США-ште Супермен(англ. Superman) лектын. Комиксын шӧртньӧ курымжын тӱҥалтышыжлан Action Comics#1-ште ончыкталтше Супермен шотлалтеш, тудо 1938-ше ийыште лектын. Суперменын лекмыже пеш сай вашлиялтын, ала-мыняр жап эртымек супергерой-влак уло комиксым авалтеныт улмаш. Вес кумдан вашлиялтше персонажлан Пластик(англ.Plastic Man), тыгак Уилл Айснерын авторствыже почеш возалтше Спирит детектив шотлалтыт. Икымше жапыште тудо ешартыш семын веле пуалтын.
Чылаже тиде жапыште 400 супергеройым чоҥымо. Шукыжо нуно кокла гыч Супермен семын лийыныт да мемнан жап марте аралалт кодын огытыл, но садак тунам шуко палыме герой-влак шочыныт: Бэтмен, Капитан Америка. Кокымшо тӱнямбал сар супергерой нерген комикслаште кугу кышажым коден – ынде нуно талын кредалыныт, а комикс ӱмбалан супергерой-влак сӱретлалтыныт, нуно Адольф Гитлер дене талын кучедалыт. Фашизмым сеҥымаш деч вара ядерный моштымашан супергерой-влак кояш тӱҥалыт, мутлан, Атомный Громовержец ден Атомный Айдеме. Тунамсе историк-влак шонат, йоча персонаж-влак самырык лудшо-влакын лӱдмашыштым кораҥдаш полшеныт атомный сар шотышто. Тыгак, герой-влак коммунист ваштареш шогалмыштым ончыкташ тыршеныт. Но тыге гынат, кокымсо тӱнямбал сар деч вара супергерой-влакын кумдан палыме верышт йомаш тӱҥалын. Ик шот дене ончалаш гын, вет тиде эн тӱҥ направлений комикслаште шӧртньӧ курымлан кӧра лектын, тачысе кечыланат тиде вел улан шотлалтеш.
Комиксын ший курымжо
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]Комиксын ший курымжо – американ комиксын чапланыше жапше, тиде жап 1956 ий гыч 1970 ийлам авалтен, варажым тиде жапым бронзо курым вашталтен. Ший курым Showcase#4 комикс гыч тӱҥалын, тудым DC Comics 1956 ийын октябрьыште луктын. Тиде комиксыште Флэш супергеройын у вашталтыш-влак дене ончыктен пуэныт.
60-шо ийлаште тӱнямбал кӱкшытыш «Марвел» компаний лектеш. Мондыдымо Стэн Ли, Стив Дитко да Джек Кирби кумдан палыме у герой-влакым чоҥат, тиде тыгай комикслаште: Фантастическая Четверка, Человек-Паук, Халк, Тор, Люди Икс, Железный Человек да моло. Комиксын тӱҥ индустрийжылан кодеш США, тушто комикс-влак пеш сайын вашлиялтыт лудшо-влак ден. Эн кугу кумдан палыме компаний-влаклан шотлалтыт: Marvel, DC, Dark Horse, Image Comics.
Бронзо курым
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]Комиксын бронзо курымжо – американ комиксын жапше. 1970-1985. Комикс-влакын сюжетышт пеш илыш ден кылдалтше да кугыеҥ-влакланат йӧршӧ. Ынде нуно тӱням таратыше йодыш-влакым шынденыт: айдемын наркотик дене кылже, аракам йӱымаш, воктен улшо пӱртӱслан эҥгекым кондымаш.Ик эн лишыл тудо жаплан событий, кудыжо бронзо курымын тӱҥалтышыжлан шотлаш лиеш, тиде Гвен Стейсин илымыш ден чеверласымыже, Человек-паукын йӧратыме еҥже (The Amazing Spider-Man#121-122), тудо 1937-ше ийыште лектын.
Тачысе кечын комикс
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]Пытартыш жап, кудым ме комиксын вияҥ толмо корныштыжо палемден кертына, тудо 1980 ийла гыч тачысе кечысе жапым авалта. Тиде жапын лӱмдымаште икмыняр версий уло. Тачысе комикс эше чот илыш ден кылдалтмыжым ончыкта, тыгак комикслаште сай огыл герой-влакым пурташ тӱҥалыныт, тыгак сюжетын ала-могай палыдыме сынжым изиш ужына.
XX курым мучаште кугу кумдан палыме сыным комиксыште азиат жанр налаш тӱҥалын : япон манга, китай маньхуа, корей манхва. Японийыште манган вияҥмыже эше кокымшо тӱнямбал сар деч вара тӱҥалын, но туге гынат, Западыште азиат комикс пеш палыме лийын огыл. Тиде аниме(япон жанрын мультипликацийже) жанрыш экранизироватлыме мангым ончыктымо деч вара вашталтын.
XXI курым тӱҥалтыште комикс-влак у сыным компьютер технологийлан верчын налын, комикс-влакым тӱрлын чиялташпижыныт, тыгак тидлан полшеныт: Эшли Вуд, Тодд Макфарлейн. Сэм Кит, Паоло Ривера, Грег Капулло, Умберто Рамос, Джузеппе Камунколи да шуко моло. Комикс-влакым карандаш ден веле огыл, а ӱй дене возаш тӱҥалыныт. Тугак тиде кок ужашым эше графический цифровой технологий дене пырля ушеныт. Шуко комиксым Голливудыште экранизироватлыме, нине кино-влак пеш сай лектышан, кумдан палыме улыт. США-ште комикс индустрий
1897 ийын мартыштыже «Нью-Йорк Америкен» газетыште икымше статья комикс нерген лектын. Тиде Ричард Аутколт художник лийын. Тунам, мутат уке, шагал еҥ тиде у йыжыҥлан шке тӱткышыжым ойырен. Да вара 20-шо ийла мучаште «Мэт и Джеф», «Факс Гранд» , «Бастер Браун» да «Барни Гугли» нерген кӱчык ойлымаш-влак тӱням ужыныт.
1922 ийыште «Сomic Monthly»журнал кажне кечын шке лаштыклаштыже комикслан посна верым ойыраш пижеш.
1929 ий гыч 1933-шо ийла марте Джордж Делакот 36 комиксым печатлен луктын, тудын лӱмжӧ «The Funnies» - тиде комикс икымше гана тӱрлӧ тӱс дене лектын.
1933 тиде сай шонымашым Нью-Йорк фирмын пашаеҥже-влак щкаланышт алыныт. Нуно 32 лаштыкан «Finnies On Parade» комиксым печатленыт, кудыжо 10 тӱжем тираж дене лектын, варажым 0,25 миллион марте кушкын. Комиксым икмыняр кечылаште чыла налын пытареныт.
1933 ий гыч 1940-ше ийла марте комикс-влакым кажне кечысе газетлаште, посна печатлыме книгаште лукташ тӱҥалыныт. Но эн тӱҥжо, кажне тылзысе «Famous Funnies» журнал тыгак лектеш, тудын тиражше тӱҥалтышыштак пеш кугу лийын (400 тӱжем экземпляр дене).
1938-ше ий – «Ший курымын» тӱҥалтышыже. «ше ик журнал лектеш – «Action Comics» - ик эн тӱҥ геройжо супермен, а вараракшым изиш шемырак сынан Бэтмен толеш.
1944 ий гыч 1952 ийла марте пеш шуко комикс-влак тӱням ужыт: «Капитан Америка», «Удивительная женщина», сериал «Военные комиксы», «Полицейские комиксы», мультфильм-влак: «Кролик Багз Банни», «Утенок Дональд», «Микки Маус», «Свинка Порки» да т.м. Тыгак шуко патриот сынан, комикс-ужас-влак. 1953 – 1959 – Изи шеҥгекла шӱкалтыш комикс ужалымаште, ударак улмыштлан кӧра.