Republica d'Irlanda
| Republica d'Irlanda
Éire (ga) Ireland (en) | |
|---|---|
Bandièra d'Irlanda
Escut d'Irlanda | |
 | |
Capitala e ciutat mai granda | |
Forma de govèrn | |
Del Reialme Unit | |
Data 24 d'abril de 1916 | |
• Totala 70 273 km² | |
• Aiga 2 % % | |
• Totala (2012) 4 722 028[1] ab. | |
• Densitat 67.2 ab./km² | |
Èuro ( EUR) | |
353 | |
IE | |
+0 (OE:+1) | |
Irlanda (AFI: [irˈlandα, -da, -ʀ-]; en gaelic irlandés Éire; en anglés Ireland), oficialament la Republica d'Irlanda (en gaelic d'Irlanda Poblacht na hÉireannes; en anglés Republic of Ireland), un estat sobeiran d'Euròpa Occidentala que correspond a l'essencial del territòri de l'illa d'Irlanda. Sa capitala es Dublin e lo gentilici es irlandés, -esa.
Istòria
[modificar | Modificar lo còdi]Preïstòria
[modificar | Modificar lo còdi]Cubèrta de glaç durant lei periòdes glaciaris, l'illa foguèt pas poblada avans 8 000 av. JC. L'agricultura se generalizèt quatre millenaris pus tard e favorizèt l'emergéncia d'una cultura megalitica que mestrejava l'agricultura, lo norrigatge e la produccion de terralha e semblava tenben s'interessar a l'astronomia. La sedentaritat se generalizèt a partir de 4 000 av. JC. Vèrs lo millenari XXI av. JC, de populacions indoeuropèas arribèron dins l'illa e i introguèron sa ierarquia sociala, sa religion e la metallurgia de l'aur, dau coire e dau bronze.
Antiquitat
[modificar | Modificar lo còdi]A partir de 700 av. JC, de populacions cèltas vengudas de Granda Bretanha s'installèron dins l'illa. Introguèron l'utilizacion dau fèrre. Fondèron una societat basada sus de clans que fusionèron pauc a pauc per formar quatre reiaumes (Ulster, Leinster, Munster e Connacht). Au començament dau sègle V, un rèi suprèm (Ard ri Érenn), installat a Tara capitala dau reiaume de Meath, estendiguèt son autoritat sus l'illa. L'Empèri Roman ocupèt pas l'illa, dicha Hibernia en latin, en causa de son alunchament e de sa manca d'interès economic.
La cristianizacion de l'illa
[modificar | Modificar lo còdi]La cristianizacion d'Irlanda acomencèt dins lo corrent dau sègle V. La conversion foguèt pacifica mai son debanament precís es mau conegut. Segon la legenda, la religion foguèt introducha per un presonier britoroman, lo futur Sant Patric, capturat coma esclau en 405. Capitèt de s'escapar en 411 e anèt en Gàllia menar d'estudis teologics. A una data desconeguda (entre 432 e 490 segon lei versions), s'entornèt dins l'illa per l'evangelizar. Dins lei fachs, una glèisa foguèt bastida a Armaght vèrs 445 e un monastèri en 558 a Bangor. Lo monaquisme conoguèt un desvolopament important dins l'illa. Inicialament d'origena romana, lo rite prenguèt una forma cèlta que demorèt en vigor fins a la restauracion de la liturgia romana en 664.
Leis invasions vikingas
[modificar | Modificar lo còdi]
A partir de la fin dau sègle VIII, l'illa, devesida entre 250 clans e 5 reiaumes (Ulster, Connacht, Munster, Leinster e Meath[2]) ambé de monastèris e de glèisas rics e mau defenduts, venguèt una buta deis incursions e invasions dei Vikings que s'installèron sus una partida dau litorau. Lei premiereis incursions se debanèron en 795 ambé lo pilhatge e l'incendi de quauquei glèisas. Venguèron regulars a partir deis annadas 810 e son intensitat aumentèt pauc a pauc.
En 840, lei Vikings passèron l'ivèrn dins l'illa e i bastiguèron de plaças fortificadas que foguèron per la seguida utilizadas coma comptadors comerciaus. Son a l'origena de plusors vilas importantas coma Dublin, Annagassan, Wexford, Cork ò Limerick. Aqueleis endrechs foguèron tanben utilizats coma basa per organizar d'atacas còntra lei regions interioras. Pasmens, leis envasseïres s'i turtèron a una resisténcia pus fòrta. Ansin, lei Vikings mau capitèron de formar de territòris importants e sa zòna d'influéncia se limitèt finalament au relarg dei pòrts principaus.
La poissança vikinga declinèt pauc a pauc dins lo corrent dau sègle X e lei Nòrdics poguèron pas resistir a l'emergéncia de dos rèis poderós, Brian Boru au sud e Mael Sechnaill au nòrd, a partir de la fin d'aqueu sègle. Lo premier establiguèt son autoritat sus Munster e prenguèt Limerick. Lo segond, vengut rèi de Tara, ganhèt una importanta batalha còntra lei Vikings dins aquela vila e someteguèt lei Vikings de Dublin (980). Puei, lei dos rèis rivalizèron per estendre son influéncia. En 1002, Mael Sechnaill deguèt reconóisser la senhoriá de Brian Boru que prenguèt lo títol de rèi suprèm fins a sa mòrt en 1014 durant una batalha per reprimir una revòuta de Dublin. Mael Sechnaill li succediguèt fins a 1022. Après sa disparicion, lei caps irlandés mau capitèron de designar un successor clar entraïnant de combats recurrents e un afebliment progressiu de cada clan que favorizèt la conquista anglonormanda.
La conquista e la colonizacion anglesa
[modificar | Modificar lo còdi]La conquista anglonormanda
[modificar | Modificar lo còdi]En 1169, un grop de chivaliers anglonormands venguts dau País de Galas desbarquèron en Irlanda e ne'n comencèron la conquista. Lo rèi Enric II se faguèt reconóisser coma senhor — nominau — de l'expedicion e obtenguèt lo títol de « senhor d'Irlanda » que venguèt per la seguida la basa dei revendicacions anglesas sus l'illa. Leis envasseïres capitèron de conquistar de fèus importants au detriment dei caps cèltas que mau capitèron de formar una aliança comuna per se defendre. Pasmens, mens nombrós, lei venceires adoptèron pauc a pauc lei costumas gaëlicas e s'integrèron dins la societat tradicionala. Per arrestar aquela evolucion que menaçava son poder dins l'illa, lo rèi Edoard III obtenguèt lo vòte deis estatuts de Kilkenny (1366) qu'enebiguèron l'adopcion dei mors gaëlics per leis abitants d'origena anglesa. Pasmens, l'aplicacion d'aquela lèi aguèt solament luòc dins la region pròcha Dublin (dicha Pale car protegida per una palissada).
Irlanda sota lei Tudors
[modificar | Modificar lo còdi]Au sègle XVI, l'illa conoguèt de transformacions importantas en causa de la politica religiosa d'Enric VIII. D'efèct, en 1536, lo rèi se proclamèt cap de la Glèisa d'Irlanda e en 1541, prenguèt lo títol de rèi d'Irlanda. Pasmens, sa politica opausada au papa se turtèt au catolicisme dei senhors, tant cèltas qu'anglonormands, e dei populacions irlandesas que se revoutèron mai d'un còp sensa succès. A partir de 1556, lo rèi fisèt lei tèrras deis insurgents vencuts a de colons anglés protestants. Aquò èra l'acomençament de la politica dei plantations que venguèt sistematica après cada insureccion desfacha.
Après la mòrt d'Enric VIII, lei revòutas contunièron, encoratjadas per Felip II d'Espanha e per la Papautat. En 1594, acomencèt un movement fòrça important que foguèt a l'origena de la guèrra de Nòu Ans que s'acabèt en 1603 per la desfacha definitiva de l'aristocracia autoctòna d'Ulster. La màger part de la noblesa locala deguèt s'exilar permetent l'implantacion d'un nombre important de colons.
L'abaissament dei Catolics
[modificar | Modificar lo còdi]
Durant lo rèine de Jaume VI e I (1567-1625 en Escòcia, 1603-1625 en Anglatèrra), la politica dei plantations demorèt fòrça activa car lo rèi favorizèt l'installacion d'Escocés opausats a sa politica religiosa en Ulster. Aquò entraïnèt l'installacion de païsans paures que son a l'origena de l'importanta comunautat protestanta actuala d'Ulster. Aquò entraïnèt rapidament de tensions vivas ambé lei catolics locaus ostils a la corona anglesa. En 1641, de chaples antiprotestants se debanèron en Ulster e leis Irlandés decidèron d'aprofichar la Guèrra Civila Anglesa (1642-1651) per se liberar de la dominacion de Londres.
Pasmens, en 1649, Cromwell desbarquèt dins l'illa. I menèt una campanha saunosa e semenada de chaples mai leis Anglés capitèron de reprendre lo contraròtle de l'illa. Lei proprietaris catolics perdiguèron sei tèrras e foguèron obligats de se retirar dins la província occidentala de Connacht. Dins aquò, lo projècte de colonizacion de l'illa imaginat per Cromwell aguèt pauc de succès car lei soudats que recebèron de tèrras preferiguèron lei vendre a de grands proprietaris protestants e rintrar en Anglatèrra. Ansin, se formèt una agricultura basada sus de tenements immens tenguts per de proprietaris absents representats per de regidors que concentrèron l'òdi de la populacion.
En 1688, lo rèi catolic Jaume II desbarquèt en Irlanda per reconquistar la corona anglesa. Maugrat de succès iniciaus importants coma la presa de Dublin, mau capitèt de vencre lei protestants d'Ulster. En 1691, foguèt definitivament vencut a la batalha de la Boyne per Guilhem d'Aurenja. Après aquela desfacha novèla, lei catolics conoguèron de discriminacions suplementàrias coma l'exclusion de la foncion publica, l'exclusion dau drech de vòte, l'impausicion de l'anglés coma lenga oficiala unica e divèrsei mesuras vexatòrias. Au començament dau sègle XVIII, lei catolics representavan ansin 70% de la populacion mai tenián solament 15% dei tèrras, proporcion que contunièt de demenir, a 5%, fins a la fin dau sègle.
Dins aquò, leis autoritats de Londres acomencèron de se maufisar dei populacions protestantas qu'èran tanben ostilas a l'esplecha coloniala de l'illa per leis Anglés. Durant la guèrra d'independéncia estatsunidenca, demandèron e obtenguèron divèrsei drechs e una autonòmia marcada per la restauracion dau poder legislatiu dau Parlament de Dublin abolit en 1494. Pasmens, aquò durèt gaire e leis Anglés aprofichèron la revòuta mancada de Wolfe Tone, un protestant esperant unificar la totalitat deis Irlandés per restaurar l'independéncia de l'illa, en 1798 per impausar l'union d'Irlanda ambé lo Reiaume Unit. Aquò entraïnèt la supression dau Parlament de Dublin que foguèt remplaçat per una representacion protestanta au Parlament de Londres.
Lo nacionalisme irlandés
[modificar | Modificar lo còdi]La lucha còntra l'Union e la Granda Famina
[modificar | Modificar lo còdi]La premiera mitat dau sègle XIX foguèt marcada per l'emergéncia d'un nacionalisme irlandés que participèt a la vida politica britanica per assaiar de dessarrar l'estòc de la legislacion anticatolica. L'actor principau d'aqueu movement foguèt Daniel O'Connell (1775-1847) que fondèt l'Associacion Catolica per menar una campanha electorala. En 1828, foguèt elegit au Parlament de Londres mai refusèt de jurar fidelitat au rèi, cap de la Glèisa Anglicana. La situacion menaçant de degenerar tornarmai dins l'illa, lo duc de Wellington, Premier Ministre, e son ministre Robert Peel acceptèron d'abrogar lei lèis anticatolicas en 1829. Vengut fòrça popular dins l'illa, O'Connell fondèt dins lo corrent deis annadas 1840 un partit nacionalista, catolic e popular fòrça ostil ai protestants.
Pasmens, aqueu premier movement nacionalista dispareguèt ambé la crisi de la Granda Famina de 1845-1849. Causada per lo mildió que destruguèt lei recòltas de tartiflas, entraïnèt la mòrt d'aperaquí 1,6 milion d'Irlandés (20% de la populacion) e l'emigracion de 1,3 milion d'abitants, subretot en direccion deis Estats Units. Lo govèrn de Londres prenguèt ges de mesura eficaça per ajudar la populacion e la segonda generacion nacionalista irlandesa adoptèt de concepcions e de metòdes pus radicaus. Lausant d'ara endavant una rompedura totala ambé lo Reiaume Unit, organizèt d'atemptats còntra lo poder britanic, compres en Anglatèrra.
La question irlandesa
[modificar | Modificar lo còdi]Durant la segonda mitat dau sègle XIX, la question irlandesa venguèt un afaire important de la politica britanica en causa de la multiplicacion dei trèbols. Dos aspècts la dominèron : l'autonòmia politica defenduda per lo grop parlamentari de Charles Parnell (1846-1891), deputat anglican que sostenguèt ò reversèt mai d'un govèrn en foncion de sei concessions en favor d'Irlanda, e la reforma agrària car la resisténcia dei païsans ai proprietaris terrencs preniá una amplor preocupanta per lo poder britanic.
En 1886, lo Premier ministre liberau William Gladstone, que son govèrn despendiá de Charles Parnell, prepausèt un projècte d'autonòmia (Home Rule) per l'illa. Refusat per lo Parlament, l'idèa entraïnèt una scission dau partit liberau. Sèt ans pus tard, una segonda temptativa se turtèt au refús de la Chambra dei Lords. La question agricòla trobèt en revènge una respònsa en 1903 ambé lo vòte d'una lèi que permetèt lo transferiment de plusors tèrras dei protestants ai catolics.
L'insureccion
[modificar | Modificar lo còdi]Fàcia a l'impossibilitat d'obtenir una autonòmia politica, lo movement nacionalista irlandés dei premiereis annadas dau sègle XX s'orientèt vèrs la cultura gaëlica e se radicalizèt. Per exemple, en 1905, Arthur Griffith fondèt lo Sinn Fein, qu'anava venir la branca politica de la futura IRA, e prepausèt d'ignorar lo Reiaume Unit. En 1912, lei liberaus capitèron de far adoptar un projècte de Home Rule que foguèt blocat dos ans per lo vèto de la Chambra dei Lords. Aquò agravèt la situacion car de 1912 a 1914, lei catolics e lei protestants organizèron de milícias respectivament per obtenir l'independéncia (leis Irish Volunteers) ò per organizar un partiment de l'illa e demorar sota l'autoritat de Londres (l'Ulster Volunteer Force). L'afrontament entre lei dos camps foguèt probablament evitat per l'acomençament de la Premiera Guèrra Mondiala que concentrèt un temps l'atencion sus leis afaires europèus.
Pasmens, una minoritat de nacionalistas irlandés decidèt d'aprofichar lei dificultats britanicas per entraïnar la guèrra d'independéncia. Per lei Pascas de 1916, una fòrça nacionalista ocupèt plusors bastiments de Dublin e proclamèt la Republica. La repression britanica transformèt lei combatents republicans en martirs. Eamon de Valera prenguèt alora la direccion dau movement que ganhèt de partisans nombrós. Leis eleccions de decembre de 1918 donèron una majoritat importanta au Sinn Fein dins tota l'illa franc dei quatre comtats d'Ulster. Fòrts d'aqueu succès, leis elegits dau Sinn Fein se reüniguèron entre elei per formar una Assemblada d'Irlanda (Dail Eireann) e un govèrn. La guèrra acomencèt alora entre l'armada britanica e leis Irish Volunteers qu'anavan venir l'Irish Republican Army (IRA). Après doas annadas de guerilha, d'eleccions novèlas en 1920 confirmèron lei resultats de 1918 e Londres acceptèt de negociar.
La Republica d'Irlanda
[modificar | Modificar lo còdi]
Lei negociacions entre la delegacion nacionalista d'Arthur Griffith e lo Reiaume Unit s'acabèron en 1921 amb un tractat que donava una independéncia quasi totala a 26 comtats sota lo nom d'Estat libre Irlandés. Pasmens, aquel estat aviá l'estatut de dominion e demorava nominalament unit ambé lo Reiaume Unit per un jurament de fidelitat dei deputats au rèi. En revènge, lei quatre comtats protestants d'Ulster demoravan au sen dau Reiaume Unit.
La màger part de l'IRA refusèt aqueu compromés, especialament lo partiment de l'illa. Menada per de Valera, contunièt la lucha entraïnant la Guèrra Civila Irlandesa (1921-1923). Relativament saunós, aqueu conflicte s'acabèt per la victòria dei partisans dau tractat mai aquela rompedura entre lei doas faccions nacionalistas aguèt una influéncia importanta sus la vida politica irlandesa. Eamon de Valera acceptèt pasmens de participar a la vida politica dau país e venguèt cap dau govèrn en 1932. Aguèt una influéncia politica majora fins a 1973. En 1937, aprofichèt sa posicion per far acceptar una constitucion novèla fondant un estat republican totalament independent de Londres. Capitèt tanben de mantenir la neutralitat de son país durant la Segonda Guèrra Mondiala.
En 1973, la Republica integrèt la Comunautat Economica Europèa e separèt sa moneda de la liura britanica sièis ans pus tard. Fins au començament dau sègle XXI, adoptèt una politica neoliberala que favorizèt lo desvolopament economic dau país, especialament gràcias a d'investiments importants dei companhiás estatsunidencas. Pasmens, l'economia irlandesa es desenant alinhada sus aquela deis Estats Units e es ansin venguda vulnerabla a sei variacions economicas. En particular, lo país foguèt durament tocat per la crisi economica de 2008 ambé l'afondrament de son sector immobilier e deguèt acceptar un plan d'austeritat economica impausat per lo FMI e la Comission Europèa en 2010.
Politica
[modificar | Modificar lo còdi]Irlanda es una republica parlamentària. Lo Parlament irlandés que se ditz Oireachtas sèi dins lo palais de Leinster House a Dublin. Lo cap d'Estat es lo president, elegit per un mandat de sèt ans. Lo taoiseach (primièr ministre) es nomenat pel Parlament e designat pel president. Lo taoiseach es lo cap del partit politic o coalicion qu'a obtengut la majoritat dels sètis a las eleccions nacionalas.
Geografia
[modificar | Modificar lo còdi]Economia
[modificar | Modificar lo còdi]De veire: Economia d'Irlanda.
Cultura
[modificar | Modificar lo còdi]Bibliografia
[modificar | Modificar lo còdi]Vejatz tanben
[modificar | Modificar lo còdi]Ligams extèrnes
[modificar | Modificar lo còdi]
- Pagina oficiala d'Irlanda en anglés
- Taoiseach, títol del primièr ministre d'Irlanda (pagina del primièr ministre)
