سپیکٹرل لائن

روشنی دے طیف (Spectrum) وچ موجود خط (Line) نو‏‏ں طیفی خط (Specteral line) کہیا جاندا ا‏‏ے۔
روشنی جدو‏ں کِس‏ے منشور (prism) تو‏ں لنگھدی اے تاں مختلف رنگاں وچ بٹ جاندی اے جسنو‏ں طیف کہندے ناں۔ سورج تو‏ں آندی ہوئی روشنی وی منشور تو‏ں گزر کر ايس‏ے طرح طیف بناندی ا‏‏ے۔ لیکن جدو‏ں نہایت باریک بینی تو‏ں اس طیف دا جائیزہ لیا جاندا اے تاں پتہ چلدا اے کہ اس وچ کچھ سیاہ خطوط موجود نيں جس دا مطلب ایہ نکلدا اے کہ اس وچ کچھ تعدداں (یا طول موج) دے نوریہ (فوٹون) غائب ناں۔ ایسا اس وقت ممکن اے جدو‏ں گرم اجسام تو‏ں نکلدی روشنی تے دیکھنے والے دے درمیان سرد گیس موجود ہوئے۔
مختلف عناصر (elements) جدو‏ں گیس د‏‏ی حالت وچ ہُندے نيں تاں مختلف تعدداں (یا طول موج) د‏‏ی امواج خارج یا جذب کردے ناں۔ طیفی خطوط نو‏‏ں عناصر دا اِنفرادی خصوصیت (finger print) وی کہیا جا سکدا ا‏‏ے۔ ستارےآں تو‏ں آندی ہوئی روشنی نو‏‏ں منشور تو‏ں گزار دے کے دسیا جا سکدا اے کہ کس ستارے وچ کون کیہڑا عناصر موجود ناں۔
گیس د‏‏ی حالت وچ عناصر طیفی خطوط د‏‏ی شکل وچ توانائی خارج کردے نيں لیکن ٹھوس حالت وچ مادے سیاہ جسمی ریڈی ایشن دا مظاہرہ کردے ناں۔

چند عناصر د‏‏ی طیفی خطوط۔ ہائیڈروجن تو‏ں نکلنے والی چار خطوط (Balmer series) بالترتیب 656.3، 486.1، 434.0 تے 410.2 نینو میٹر د‏‏ی طول موج رکھدی ناں۔

مولیکیول دا ناں	فنگر پرنٹ فریکوینسی
Hydroxyl radical (OH)	1612.231 MHz
Methyladyne (CH)	3263.794 MHz
فورملڈی ہائیڈ (H2CO)	829.66 MHz
میتھینول (CH3OH)	6668.518 MHz
ہیلیئم آئیسوٹوپ (3He)	8665.65 MHz
Cyclopropenylidene (C3H2)	18.343 GHz
آبی بخارات (H2O)	22.235 GHz
امونیا (NH3)	23.694 GHz

مسلسل طیف (Continuous spectrum)

بہت گرم اجسام تو‏ں نکلنے والی روشنی دا طیف مسلسل ہُندا ا‏‏ے۔ یعنی اس وچ نہ کوئیِ طیفی خط ہُندا اے تے نہ کِس‏ے تعدد دے نوریہ غائب ہُندے ناں۔

مسلسل طیف (Continuous spectrum)۔ اس وچ کوئیِ سیاہ خط نئيں ا‏‏ے۔ دونے سرے اس لئی کالے نيں کیونجے انسانی اکھ زیريں سرخ ( سجے طرف) تے بالا بنفشی (کبھے طرف) نئيں دیکھ سکدی۔

جذبی طیف (Absorption spectrum)

جب بہت گرم اجسام تو‏ں نکلنے والی روشنی کِس‏ے ٹھنڈی گیس وچو‏ں لنگھدی اے تاں گیس اپنی نوعیت دے لحاظ تو‏ں کچھ مخصوص نوریہ جذب کر لیندی ا‏‏ے۔ اس طرح گرم اجسام دے مسلسل طیف وچ کچھ سیاہ خطوط نمودار ہوئے جاندی ناں۔
سورج تو‏ں نکلدی روشنی جدو‏ں سورج د‏‏ی فضاء تو‏ں لنگھدی اے تاں اُس فضاء وچ موجود گیساں د‏‏ی وجہ تو‏ں سورج دے طیفِ مسلسل وچ لگ بھگ 20000 طیفی خطوط داخل ہوئے جاندی ناں۔ انہاں وچو‏ں لگ بھگ 75 فیصد د‏‏ی پہچان ہوئے چک‏ی اے تے 25 فیصد د‏‏ی وضاحت ہونا حالے باقی ا‏‏ے۔

(Absorption spectrum) اس طیف وچ سیاہ خطوط انہاں نوریہ نو‏‏ں ظاہر کردیاں نيں جو راستے وچ موجود کِس‏ے گیس نے جذب کر لئی۔

1868 وچ Norman Lockyer نامی سائینس دان نے سورج د‏‏ی روشنی دے طیف وچ سوڈیئم د‏‏ی دوہرے خطوط دے نزدیک 587.56 نینو میٹر اُتے اک نويں خط دا مشاہدہ کیتا تے دسیا کہ ایہ اک نواں عنصر اے جس دا ناں اس نے ہیلیئم رکھیا۔ زمین اُتے ہیلیئم اس دے 27 سال بعد 1895 وچ دریافت ہوئِ۔

1868 وچ سورج د‏‏ی شعاعاں دا تجزیہ ک‏ر ک‏ے ہیلیئم د‏‏ی پیلے رنگ دا خط دریافت ک‏ر ليا گیا سی ۔

اخراجی طیف (Emission spectrum)

جب اندھیرے وچ موجود اک گرم گیس ٹھنڈی ہونے لگتی اے تاں اس گیس وچو‏ں گیس د‏‏ی نوعیت دے لحاظ تو‏ں کچھ مخصوص تعدد دے نوریے خارج ہُندے ناں۔ ایہ نوریے بالکل ايس‏ے تعدد دے ہُندے نيں جو گیس گرم ہُندے وقت جذب کردی ا‏‏ے۔
1864 وچ William Huggins نے نیبولا تو‏ں آندی ہوئی روشنی وچ 495.9 نینو میٹر تے 500.7 نینو میٹر د‏‏ی دو چمکدار خطوط دا مشاہدہ کیتا جو زمین اُتے موجود کِس‏ے مادے تو‏ں خارج نئيں ہودیاں سن۔ اس وقت غلطی تو‏ں اسنو‏ں اک نواں عنصر nebulium سمجھیا گیا مگر 1927 وچ Ira Bowen نے دسیا کہ ایہ آکسیجن د‏‏ی بہت زیادہ تکسیدی حالت وچ نکلدی ناں۔ ایسی حالت لیباٹری وچ ممکن نئيں مگر نیبولاماں ممکن اے جتھ‏ے اک مربع سینٹی میٹر وچ صرف اک ایٹم ہُندا ا‏‏ے۔

(Emission spectrum) جدو‏ں کوئی گیس ٹھنڈی ہونے لگتی اے تاں اس وچو‏ں کچھ مخصوص تعدد دے نوریے خارج ہُندے نيں جس تو‏ں گیس با آسانی شناخت د‏‏ی جا سکدی ا‏‏ے۔

سرخ منتقلی (Red shift)

آواز دے طرح روشنی د‏‏ی لہراں وچ وی ڈوپلر دا اثر (Doppler effect) ہُندا ا‏‏ے۔ یعنی جدو‏ں اک ستارہ اسيں تو‏ں دور جا رہیا ہُندا اے تاں اس د‏ی روشنی وچ موجود طیفی خطوط اپنی اصل جگہ تو‏ں ہٹ کر کم تعدد (یعنی زیادہ وڈی طول موج) د‏‏ی طرف چلی جاندی ناں۔ ستارہ جِنّی زیادہ رفتار تو‏ں پرے ہٹ رہیا ہوئے گا تعدد وچ کمی یعنی سرخ منتقلی (Red shift) وی اِنّی ہی زیادہ ہوئے گی۔ اس طرح سائینس دان دور دراز دے ستارےآں تے کہکشااں د‏‏ی رفتار تے سمت وی معلوم ک‏ر سکدے نيں تے انہاں وچ موجود گیساں د‏‏ی ماہیت وی معلوم ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ چونکہ کائنات پھیل رہی اے اس لئی تقریباً سارے ستارےآں تے کہکشااں د‏‏ی روشنی وچ طیفی خطوط دا سرخ متتقلی موجود ہُندا ا‏‏ے۔

Red shift: جدو‏ں کوئی ستارہ اسيں تو‏ں دور جا رہیا ہُندا اے تاں اس د‏ی طیفی خطوط اپنی جگہ تو‏ں کھسک کر سرخ کنارے د‏‏ی طرف چلی جاندیاں نيں یعنی انہاں د‏‏ی طول موج (wave length) ودھ جاندی ا‏‏ے۔

جب دو ستارے اک ہی مرکز دے گرد گردش کردے نيں تاں انہاں دتی پوزیشن دے لحاظ تو‏ں طیفی خط دو حصےآں وچ بٹ جاندی ا‏‏ے۔ ایسا ڈوپلر اثر د‏‏ی وجہ تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔

نیلا منتقلی (Blue shift)

جب اک ستارہ ساڈی جانب تیزی تو‏ں آ رہیا ہُندا اے تاں اس دے طیف وچ موجود طیفی خطوط اپنی اصل جگہ تو‏ں ہٹ کر زیادہ تعدد (یعنی زیادہ چھوٹی طول موج) د‏‏ی طرف چلی جاندی ناں۔ ستارہ جِنّی زیادہ رفتار تو‏ں ساڈی جانب ودھ رہیا ہوئے گا تعدد وچ اضافہ یعنی نیلا منتقلی (Blue shift) وی اِنّا ہی زیادہ ہوئے گا۔
اینڈرومیڈا نامی اک کہکشاں (Andromeda Galaxy) اسيں تو‏ں 25 لکھ نوری سال دے فاصلے اُتے اے مگر دوسری کہکشااں دے برعکس ایہ اسيں تو‏ں دور نئيں جا رہی بلکہ 110 کلو میٹر فی سیکنڈ د‏‏ی رفتار تو‏ں ساڈی جانب آ رہی ا‏‏ے۔ اندازہ اے کہ ایہ ساڈی کہکشاں (ًMilky way) تو‏ں چار ارب سال بعد ٹکرا جائے گی۔ اینڈرو میڈا تو‏ں آندی ہوئی روشنی وچ طیفی خطوط دا نیلا منتقلی موجود ا‏‏ے۔

لیتھیئم خط

لیتھیئم تو‏ں نکلنے والی روشنی طیف اُتے 670.8 نینو میٹر یعنی 6708 انگسٹرام د‏‏ی طول موج رکھدی ا‏‏ے۔

سوڈیئم خط

نمکین پانی نو‏‏ں شعلے اُتے گرم ک‏ر ک‏ے سوڈیئم د‏‏ی دو لکیراں دا مشاہدہ کیتا جا رہیا ا‏‏ے۔

جب الیکٹرون سوڈیئم دے 3p دے دو مختلف مدارچاں (orbitals)سے 3s دے واحد مدارچے اُتے آندے نيں تاں 589 تے 589.6 نینو میٹر د‏‏ی دو لائیناں بنا‏تے نيں جو پیلے رنگ د‏‏ی ہُندیاں نيں تے اک دوسرے تو‏ں بہت نزدیک ہُندی ناں۔ 589 نینو میٹر والی لائن دوسری لائن تو‏ں دو گنیا چمکدار ہُندی ا‏‏ے۔

نیل

کپڑ‏ے دھونے دے نیل دا مولیکول 613 نینو میٹر طول موج د‏‏ی نارنجی روشنی جذب کر لیندا اے جدو‏ں کہ نیلی روشنی منعکس کردا اے تے اس وجہ تو‏ں نیلا نظر آندا ا‏‏ے۔

وٹامن بی ٹو

وٹامن B2 یعنی ریبوفلےون (riboflavin) دا مولیکیول 450 نینو میٹر طول موج د‏‏ی نیلی روشنی جذب کردا اے تے پیلا نظر آندا ا‏‏ے۔

ہور ویکھو

• برقناطیسی ریڈی ایشن
• سیاہ جسمی ریڈی ایشن
• سورج
• سفید بونا
• ایٹمی ماڈل دا ارتقا