Doğu Timor

Doğu Timor
**Repúblika Demokrátika Timor Lorosa'e**
**República Democrática de Timor-Leste**
**Doğu Timor Demokratik Cumhuriyeti**
Doğu Timor Repúblika Demokrátika Timor Lorosa'e; República Democrática de Timor-Leste; Doğu Timor Demokratik Cumhuriyeti;
	Bayrak Arma
	Slogan; "Honra, Pátria e Povo" (Portekizce); "Onur, Anayurt ve Halk"
	Millî marş; Pátria;
Başkent; ve en büyük şehir	Dili
Resmî dil(ler)	Tetum ; Portekizce
Hükûmet	Üniter yarı başkanlık cumhuriyeti
• Devlet Başkanı
• Devlet Başkanı	José Ramos-Horta
• Başbakan	Xanana Gusmão
Tarihçe
• Tanınmadan
• Tanınmadan	28 Kasım 1975
• Tanınma	20 Mayıs 2002
Nüfus
• 2020 tahminî	1.299.412 (153..)
• 2015 sayımı	1.183.643
• Yoğunluk	78/km2
GSYİH (SAGP)	2020 tahminî
• Toplam	5,315 milyar $ (162.)
• Kişi başına	4.031 $ (144..)
GSYİH (nominal)	2020 tahminî
• Toplam	1,920 milyar $ (169.)
• Kişi başına	1.456 $ (150.)
İGE (2019)	0.606; orta · 141.
Para birimi	Amerikan doları (USD)
Zaman dilimi	UTC+9
Telefon kodu	670
İnternet alan adı	.tl

Doğu Timor ya da resmî adıyla Doğu Timor Demokratik Cumhuriyeti, Güneydoğu Asya'da Avustralya ile Endonezya arasında yer alan bir ada devleti.^[4] Tek komşusu Endonezya'ya bağlı Batı Timor'dur.^[4] 14,874 km² yüz ölçümüne sahip olan Doğu Timor'un başkenti Dili'dir.^[4]

16. yüzyılda Portekiz kolonisi olan Doğu Timor asırlarca Portekiz Timoru adıyla Portekiz'e bağlı kaldı. Endonezya tarafından işgal edilen Doğu Timor, 1975 yılında Endonezya'nın 27. vilayeti oldu. 1999 yılında Endonezya bölgenin kontrolü üzerindeki iddialarından vazgeçti ve Doğu Timor 20 Mayıs 2002'de bağımsız oldu. Doğu Timor Güneydoğu Asya'nın Katolik çoğunluklu nüfusuna sahip 2 devletinden biridir.

Kişi başına 800 $ millî geliri ile Doğu Timor gayri safi yurt içi hasıla ve satın alma gücü paritesi bakımından Asya'nın ve Dünya'nın en fakir ülkelerinden biridir. İnsani Gelişme Endeksine göre orta gelişmiş bir ülke olan Doğu Timor, dünya devletleri arasında gelişmişlik bakımından 142. gelmektedir.

Etimoloji

"Timor" sözcüğünün kökeni Timur sözcüğüdür. Resmî olarak Portekizce adı Timor-Leste ([ti'moɾ 'lɛʃtɨ]), gayriresmî olarak Tetumca adı Timór Lorosa'e ve bazen İngilizce adı kullanılır. Birleşmiş Milletler Fransızca olan Timor-L'este'i kullanır. Lorosa (Tetumca'da dünyanın "doğu"su) harfi harfine "doğan güneş" anlamına gelir.

Tarih

Erken tarih

Timor halkının kökenleri Güneydoğu Asya'ya ve Avustralya'ya dayanır. İlk başlarda göçen çok küçük halk nesilden nesile dalga dalga büyümüş ve halk kalabalıklaşmıştır. İlk akrabaları Yeni Gine ve Avustralya, 40.000 yıl önce Doğu Timor'a göçmeyi başarmıştır. Milattan 3000 yıl önce doğuya doğru göçmeye başlayan Avustranasya'lılar Okyanusya adaları'na gelmişlerdir.

Bu halk Timor'da mümkün olduğunca tarımı geliştirmiştir. Son olarak gelişmiş, uygar Malay toplumu güney Çin ve kuzey Çinhindi'nden gelir.^[5]^[6]

Portekiz koloniliği ve bağımsızlık

Portekiz, Avrupa'nın ilk kolonilerini 16. yüzyılda Güneydoğu Asya'da kurdu. Başta Timor Adası'nı ve etrafındaki adaları yönetmeye çalışmalarına rağmen sonradan bir tek Doğu Timor'da kolonilerini sürdürebilmişlerdir. Bu sırada Portekiz'de Habsburg Hanedanı hüküm sürmekteydi.

Portekiz, 400 yıl kadar adayı idaresi altında tutmasının ardından, iç politikada yaşadığı sorunlarla birlikte bölgeden çekilmeye başlamıştır. Fretilin ve UDT'nin liderliğindeki bağımsızlık yanlısı hareket, aralarındaki rekabet nedeniyle bölünmüş ve üç hafta süren bir iç savaş yaşanmıştır. 28 Kasım 1975 tarihinde, iç savaşı kazanan Fretilin'in liderliğinde Doğu Timor bağımsızlığını ilan etmiştir.

Endonezya işgali ve yeniden bağımsızlık

Endonezya, bölge üzerindeki siyasi gücünü koruyabilmek ve ekonomik çıkarlarını sürdürebilmek için, dış politikada emperyalizme dayalı bir anlayış geliştirmiştir. Karanfil Devrimi'nin ardından Portekiz'in yönettiği sömürgelerde oluşan güç boşluğu, 28 Kasım 1975 tarihinde Doğu Timor'un bağımsızlığını elde etmesini sağlamıştır. Bu durumu egemenliğine karşı bir tehdit olarak algılayan Endonezya, dokuz gün sonra Doğu Timor'un işgal edilmesi gerektiği kararını almıştır. Timor Denizi'nde bulunan zengin petrol ve doğalgaz kaynaklarını enerji ihtiyacını karşılamak için kullanmayı amaçlayan Endonezya, aynı zamanda ülkenin tarım ve balıkçılık gibi geçim kaynaklarından yararlanmak istemiştir. ABD ve Avusturalya'yla kurulan yakın diplomatik ilişkiler, işgalin karşısındaki siyasi engelleri de kaldırmıştır. 7 Aralık 1975 tarihinde havadan ve denizden yapılan saldırılarla birlikte, Endonezya'nın Doğu Timor'u işgali başlamıştır. Dili'nin hızla alınması ve Bacau üzerinde hakimiyet kurulması, Doğu Timor tarafından etkili bir savunma yapılmasının önüne geçmiştir. Ardından ülke içerisindeki siyasi güçler, işgale karşı tavırlarını belirlemeye başlamışlardır. Fretilin, sahip olduğu iktidarı kaybetmek istememesinin yanı sıra, ideolojik olarak sosyalizm ve vatanseverliğe olan yakın duruşundan dolayı, işgale net bir şekilde karşı çıkmıştır. UDT başta olmak üzere daha sağcı politik pozisyonları temsil eden siyasi aktörler, kendi içlerinde bölünmüşlerdir. Endonezya'ya kaçan bazı üyeler Fretilin'i ciddi bir şekilde eleştirmişler, Doğu Timor'da kalan üyeler ise direniş göstermeyi tercih ederek Fretilin'le iş birliği yapmışlardır. Falintil'in kurulması sayesinde resmîleşen direniş güçleri, Sovyetler Birliği ve Çin'den aldıkları destekle birlikte dağlık bölgelerde gelişme göstermişlerdir. Endonezya ise bu süreçte saldırganlığını artırmış ve birçok sivilin ölümüne neden olmuştur. 17 Temmuz 1976 tarihinde Endonezya, Doğu Timor'u ilhak etmiştir. Fretilin ise bu süreçte verdiği mücadeleyi devam ettirmiş, UDT'nin işgale karşı çıkan grubu ve Katolik Kilisesi'yle birlikte hareket edebilmek için Marksizm-Leninizm'i terk etmiştir.

1999 yılını takiben Birleşmiş Milletler'in araya girmesiyle özerkliğin verilmesinin ardından Endonezya bölgenin kontrolü üzerindeki iddialarından vazgeçmiş ve 1999 yılında yapılan referandumun ardından 20 Mayıs 2002'de Doğu Timor yeniden bağımsızlığını kazanmıştır. 1999 yılında yapılan referandum sonrasında ve 2006 yılında rakip siyasi partiler, çeteler ve kabileler arasındaki çatışmalar ve ayaklanmalar sırasında başkent Dili ve diğer Doğu Timor kasabaları yakılarak ağır hasar görmüştür. Nüfusun çoğu mülteci kamplarına kaçmıştır ve gerginlik hâlâ devam etmektedir.

Bölge ve belediyeler

Doğu Timor'da 14 bölge vardır:

Bu 14 bölge 66 alt bölge, 452 sucos ve 2.233 kasaba, köy ve küçük köye ayrılır.^[4]

Coğrafya

Doğu Timor haritasında büyük şehirler ve ulaşım yolları

Malay Takımadalarına bağlı Küçük Sunda Adalarının bir parçası olan Timor adası bu takımadanın en büyük adasıdır.^[4] Kuzeydeki dağlık adalardan Ombai ve Wetar Boğazı ile ayrılan Timor Avustralya'dan güneydeki Timor Denizi ile ayrılır.^[4] Ülkenin batıdan Endonezya'ya bağlı olan Doğu Nusa Tenggara bölgesi ile komşudur.^[4] Doğu Timor'un en yüksek yeri Ramelau Dağı (ya da Tatamailau Dağı)'dır. ^{2.963 m}

Ülkenin iklimi tropikal iklimdir. Ülke sıcak ve nemlidir. Ülkede kurak ve yağmurlu geçen 2 mevsim vardır. Başkent, en büyük şehir ve liman olan Dili'dir ve ülkenin kent denilebilecek tek şehridir. İkinci büyük şehir ise bir doğu kasabası olan Baucau'dur. Dili'de uluslararası bir havalimanı, Baucau, Suai ve Oecusse gibi daha küçük şehirlerde ise küçük havaalanları vardır.

Demografi

Doğu Timor nüfusu yaklaşık 1 milyondur. Son zamanlarda yetişkin nüfus oranı, yüksek doğum oranları ile artmaya başlamıştır, nüfusun artmasında mültecilerin ülkelerine geri dönmesinin katkısı vardır. Nüfus özellikle başkent ve tek kenti Dili'de yoğunlaşmıştır.

Din

Doğu Timor, Filipinler ile birlikte Asya'da Katolik nüfusun en yoğun olduğu 2 ülkeden biridir. Halkın %96,9'u Katolik, %2,2'si Protestan, %0,3'ü Müslüman ve geri kalanı Hinduizm, Budizm ile diğer yerel dinlere mensuptur.

Dil

Doğu Timor'da 2 resmî dil vardır. Bunlar, Portekizce ve Avustronezya dillerinden biri olan Tetum'dur.^[7] Halk arasında Tetum daha çok kullanılır. Bu iki dilden sonra Endonezce ve yerli dilleri konuşulmaktadır.

En önemli 15 yerli dil: Bekais, Bunak, Dawan, Fataluku, Galoli, Habun, Idalaka, Kawaimina, Kemak, Lovaia, Makalero, Makasai, Mambai, Tokodede ve Wetarese'dir.

Tatiller

Doğu Timor'da resmi tatiller tarihi olayları anmak, bağımsızlık ve din (Katoliklik ve Müslümanlık) için yapılır.Timor-Leste Law no. 10/2005 (16.7 KiB).

Tarih	İsim	Not
1 Ocak	Yılbaşı
Değişken	Idul Adha
Mart-Nisan	İyi Cuma
1 Mayıs	İşçi Bayramı
20 Mayıs	Bağımsız yenilenme günü	Birleşmiş Milletler egemenliğin birleşmiş milletler tarafından devredilmesi, 2002
Mayıs-Haziran	Corpus Christi
30 Ağustos	Halka Danışma Günü	Halkoylaması yıldönümü, 1999
1 Kasım	Tüm Azizler günü
2 Kasım	Tüm Ruhlar günü
12 Kasım	Ulusal Gençler günü	Santa Cruz katliamı yıldönümü, 1991
28 Kasım	Bağımsızlığın ilanı günü	1975
Değişken	Ramazan Bayramı
7 Aralık	Ulusal Kahramanlar günü	Endonezya'nın Doğu Timor'a saldırısı, 1975
8 Aralık	Immaculate Conception
25 Aralık	Noel

Resmi "Anısına tarihler" bunlar tatil değildir fakat iş zamanından kısıntılar yapar;

Tarih	İsim
Şubat-Mart	Paskalya öncesi perhizin ilk çarşambası
Mart-Nisan	Kutsal Perşembe
Mayıs-Haziran	Miraç
1 Haziran	Uluslararası çocuklar günü
20 Ağustos	Doğu Timor Silahlı Kuvvetler Kurtuluş günü (FALINTIL)
3 Kasım	Ulusal kadınlar günü
10 Aralık	Uluslararası insan hakları günü

Kaynakça

^ "Population by Age & Sex". Government of Timor-Leste. 25 Ekim 2015. 25 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ocak 2020.
^ ^a ^b "Report for Selected Countries and Subjects". www.imf.org. 29 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2021.
^ Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF). United Nations Development Programme. 15 Aralık 2020. ss. 343-346. ISBN 978-92-1-126442-5. 15 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 16 Aralık 2020.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Nijman, Jan (2020). Geography: Realms, Regions, and Concepts (20. bas.). Wiley. ISBN 978-1119607410.
^ "Brief History of Timor-Leste". Official Web Gateway to the Government of Timor-Leste. Government of the Democratic Republic of Timor-Leste. 2006. 29 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ A. Barbedo de Magalhães (24 Ekim 1994). "Population Settlements in East Timor and Indonesia". University of Coimbra website. University of Coimbra. 2 Şubat 1999 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ "Population and Housing Census of Timor-Leste, 2010 Volume 2: Population Distribution by Administrative Areas" (PDF). 10 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 13 Mart 2015.

[census-1] "Population by Age & Sex". Government of Timor-Leste. 25 Ekim 2015. 25 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ocak 2020.

[auto-2] "Report for Selected Countries and Subjects". www.imf.org. 29 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2021.

[HDI-3] Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF). United Nations Development Programme. 15 Aralık 2020. ss. 343-346. ISBN 978-92-1-126442-5. 15 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 16 Aralık 2020.

[coğ1-4] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Nijman, Jan (2020). Geography: Realms, Regions, and Concepts (20. bas.). Wiley. ISBN 978-1119607410.

[5] "Brief History of Timor-Leste". Official Web Gateway to the Government of Timor-Leste. Government of the Democratic Republic of Timor-Leste. 2006. 29 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[6] A. Barbedo de Magalhães (24 Ekim 1994). "Population Settlements in East Timor and Indonesia". University of Coimbra website. University of Coimbra. 2 Şubat 1999 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[7] "Population and Housing Census of Timor-Leste, 2010 Volume 2: Population Distribution by Administrative Areas" (PDF). 10 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 13 Mart 2015.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

g t d Portekizce Konuşan Ülkeler Topluluğu (CPLP)
Üyeler	Angola Brezilya Doğu Timor Ekvator Ginesi Gine-Bissau Mozambik Portekiz São Tomé ve Príncipe Yeşil Burun Adaları
Gözlemciler	ABD Andorra Arjantin Birleşik Krallık Çekya Fildişi Sahili Fransa Gürcistan Hindistan İrlanda İspanya İtalya Japonya Kanada Katar Lüksemburg Macaristan Mauritius Namibya Peru Romanya Senegal Sırbistan Slovakya Şili Türkiye Uruguay Yunanistan

g t d Güneydoğu Asya Uluslar Birliği (ASEAN)
Üyeler	Brunei Endonezya Filipinler Kamboçya Laos Malezya Myanmar Singapur Tayland Vietnam
Gözlemciler	Bangladeş Doğu Timor Papua Yeni Gine
Zirveler/Forumlar	ASEAN Zirveleri ASEAN Serbest Ticaret Bölgesi ASEAN +3 ASEAN Bölgesel Forumu ASEM Doğu Asya Zirvesi BKEO
İlgili maddeler	Marş Sözleşme Ortak Zaman Deklarasyon Bayrak İlahi Organizasyonlar Güneydoğu Asya Oyunları Genel sekreterler Dostluk ve Dayanışma Antlaşması Doğu Asya Kapsamlı Ekonomik Ortaklığı

g t d Trafik Akışının Sol Olduğu Ülkeler
Avrupa	Ağrotur ve Dikelya Guernsey Birleşik Krallık İrlanda ² Malta ² Man Adası Jersey
Amerika	Anguilla Antigua ve Barbuda Bahamalar Barbados Bermuda Britanya Virjin Adaları Cayman Adaları Dominika Falkland Adaları Grenada Guyana Jamaika Montserrat Saint Kitts ve Nevis Saint Lucia Saint Vincent ve Grenadinler Surinam Trinidad ve Tobago Turks ve Caicos Adaları Virjin Adaları
Asya	Bangladeş Bhutan Brunei Endonezya Hong Kong Hindistan Japonya Kıbrıs Cumhuriyeti¹ ² Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti¹ ³ Makao Malezya Maldivler Nepal Pakistan Singapur Sri Lanka Tayland
Afrika	Botsvana Esvatini Güney Afrika Cumhuriyeti Güney Georgia ve Güney Sandwich Adaları Kenya Lesotho Malavi Mauritius Namibya Saint Helena Seyşeller Tanzanya Uganda Zambiya Zimbabve
Okyanusya	Avustralya Doğu Timor Fiji Kiribati Nauru Niue Papua Yeni Gine Pitcairn Adaları Samoa Solomon Adaları Tonga Tuvalu Yeni Zelanda
Bağımlı ülkeler italik yazılmıştır. ¹Tamamı Asya'da olmasına rağmen kültürel özellikleri Avrupa'ya benzediğinden Avrupa Birliği'ne üyedir. ²Avrupa Birliği'ne üye. ³Sınırlı tanınmış olan devlet.