Аргентина

Аргентина
исп. República Argentina
Байрак	Илтамга[d]
Нигезләнү датасы	9 июль 1816
Рәсми исем	República Argentina
Кыскача исем	🇦🇷
Катнашучы	Көньяк Америка дредноут ярышы[d], Үсештәге илләр арасындагы сәүдә преференцияләрнең глобаль системасы[d] һәм Зур егермелекнең 2018 Буэнос-Айрес саммиты[d]
Гомер озынлыгы	76,577 ел
... хөрмәтенә аталган	көмеш
Демоним	Argentinian, Argentinier, argentin, argentino, Argentinec, Argentinka, argentiner, argentí, արգենտինացի, Argentine, Arjentiniano, argentinano, Largäntänan, أرجنتيني, أرجنتينية, أرجنتينيون, arjentina, аргентинец, аргентинка, аргентинець, аргентинка, аргентинці, ארגנטינאי, ארגנטינאית, argentinieni, argentinian, argentiniancă, আর্জেন্টিনীয়, Αργεντινός, Αργεντινή, argentino, argentina, argentini, argentine, argentina, arxentín, arxentina, Argentin, Argentine, Argentinierin, arzentina, arzentine, arzentini, arzentin, أرجونتيني, أرجونتينية, أرجونتينيين һәм أرجونتينيات
Рәсми тел	испан теле
Гимн	Аргинтин һимны
Мәдәният	Аргентина мәдәнияте[d]
Шигарь тасвирламасы	En Unión y Libertad[d]
Шигарь тексты	Beats to your rhythm һәм Curiad eich Rhythm
Дөнья кисәге	Көньяк Америка
Дәүләт	Аргентина
Башкала	Буэнос-Айрес
Сәгать поясы	Аргентина вакыт зоналары[d]
Иң көнчыгыш ноктасы	26°14′59″ к. к. 53°38′15″ кб. о.
Иң төньяк ноктасы	21°48′ к. к. 66°13′ кб. о.
Иң көньяк ноктасы	55°03′26″ к. к. 66°26′47″ кб. о.
Иң көнбатыш ноктасы	49°56′41″ к. к. 73°33′37″ кб. о.
Геомәгълүматлар	Data:Argentina.map
Иң югары ноктасы	Аконкагуа[d]
Иң түбән ноктасы	Laguna del Carbón[d]
Идарә итү формасы	федератив республика[d]
Дәүләт башлыгы вазыйфасы	Аргентина президенты
Ил башлыгы	Хавьер Милей
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы	Аргентина президенты
Хөкүмәт башлыгы	Хавьер Милей
Башкарма хакимият	Аргентина хөкүмәте[d]
Канунбирү органы	Аргентина милли конгрессы[d]
Югары мәхкәмә органы	Аргентина югары мәхкәмәсе[d]
Үзәк банкы	Аргентина үзәк банкы[d]
Дипломатик мөнәсәбәтләр	Бразилия, Америка Кушма Штатлары, Россия, Италия, Австралия, Германия, Исраил, Бөекбритания, Изге тәхет[d], Беларусь, Украина, Катар, Марокко, Франция, Канада, Хорватия, Индонезия, Көньяк Африка Җөмһүрияте, Испания, Чили, Швейцария, Ангола, Перу, Төркия, Португалия, Аурупа Берлеге, Парагвай, Боливия, Уругвай, Мисыр, Пакьстан, Кытай Җөмһүрияте, Филипин, Мексика, Швеция, Сербия, Греция, Кытай, Бангладеш, Гөрҗистан, Ирландия, Корея Халык Демократик Җөмһүрияте һәм Маҗарстан
Әгъзалык	Берләшкән Милләтләр Оешмасы, Көньяк Америка җәмгыятьләре берлеге[d], МЕРКОСУР[d], Бөтендөнья сәүдә оешмасы, Зур егермелек[d], Халыкара реконструкция һәм үсеш банкы[d], Халыкара үсеш ассоциациясе[d], Халыкара финанс корпорациясе[d], Инвестицияләр иминлеген гарантияләү буенча күпъяклы агентлык[d], Инвестицион бәхәсләрне хәл итү буенча халыкара үзәк[d], Африка үсеш банкы[d], Латин Америкасы һәм Кариб диңгезе бассейны илләрендә атом-төш коралларның таралуына юл куймау агентлыгы[d], Андлар җәмгыятьләре берлеге[d], Австралия группасы[d], Үзәк Америка икътисади интеграция банкы[d], Ракета технологияләрен контрольдә тоту режимы[d], Интерпол, Атом-төш чималны сатучылар төркеме[d], ХКТО[d], Халыкара гидрография оешмасы[d], Мәгариф, фән һәм мәдәният сораулары буенча Берләшкән Милләтләр Оешмасы, Җирнең биофизик торышын күзәтү төркеме[d], Бөтендөнья почта берлеге, Халыкара телекоммуникацияләр берлеге[d], Америка дәүләтләре оешмасы[d], Бөтендөнья метеорология оешмасы, Бөтендөнья сәламәтлек оешмасы, Халыкара яңартыла торган энергия чыганаклары агентлыгы[d], Антарктика турында килешү, Бөтендөнья таможня оешмасы[d] һәм Холокостны истә тоту һәм өйрәнү буенча халыкара оешмасы[d]
Балигълык яше	18 яшь
Никахка керү яше	18 яшь
Мәҗбүри белем алуның минималь яше	4 яшь
Мәҗбүри белем алуның максималь яше	17 яшь
Халык саны	47 327 407 (2022)
Ир-ат халкы	22 249 019, 22 465 694, 22 678 199 һәм 22 889 298
Хатын-кыз халкы	22 689 693, 22 911 069, 23 130 548 һәм 23 345 532
Административ бүленеше	Буэнос-Айрес провинциясе, Катамарка, Чако (правинсә), Кордоба (правинсә), Коррьентес (правинсә), Энтре-Риос, Формоса (правинсә), Хухуй, Ла-Пампа, Ла-Риоха (правинсә), Мендоса (правинсә), Мисьонес (правинсә), Неукен (правинсә), Рио-Негро (правинсә), Сальта (правинсә), Сан-Хуан (правинсә), Сан-Луис (правинсә), Санта-Крус (провинция), Санта-Фе (правинсә), Сантьяго-дел-Эстеро (правинсә), Тьерра-дел-Фвего (правинсә), Тукуман (правинсә) һәм Чубут (провинция)
Акча берәмлеге	Аргентина песосы[d]
Номиналь тулаем эчке продукт	487 227 125 386 $ һәм 632 770 284 409 $
Кеше потенциалы үсеше индексы	0,842
Inequality-adjusted Human Development Index	0,72
Үз-үзенә кул салулар күрсәткече	8,1
Эшсезлек дәрәҗәсе	8,9 ± 0,1 процент
Нәрсә белән чиктәш	Боливия, Бразилия, Чили, Парагвай, Уругвай һәм Бөекбритания
Автомобил хәрәкәте ягы	уң[d]
Челтәр көчәнеше	220 вольт
Электр аергычы төре	Europlug[d] һәм AS/NZS 3112[d]
Алыштырган	Колониаль Аргентина[d] һәм Көньяк Америка берләшкән провинцияләре (1810-1830)[d]
Кулланылган тел	кечуа теленең Көньяк Боливия варианты[d], ямана теле[d], вилела теле[d], она теле[d], ийохваха-чороте теле[d], пилага теле[d], ийовухва-чороте теле[d], абипон теле[d], вэнхаек теле, тоба-ком теле[d], мбья-гуарани теле[d], мокови теле[d], Аргентина ишарә теле[d], вичи-лхамтес-гюйснай теле[d], кечуа теленең Аргентина диалекты[d], испан теле, вичи-лхамтес-вехос теле[d], пуэльче теле[d], теуэльче теле[d], мапуче теле һәм тапиете теле
Бүләкләр
Мәйдан	2 780 400 ± 1 км²
Рәсми веб-сайт	argentina.gob.ar​(исп.)
Һәштәге	Argentina
Югары дәрәҗәле Интернет домены	.ar
Тәртипне билгеләүче төп текст	Аргентина конституциясе[d]
Тематик география	Аргентина географиясе[d]
Рәсми дине	Katolik çirkäw
Тимер юл хәрәкәте ягы	сул[d]
Нинди вики-проектка керә	Проект:Аргентина[d]
Ачык мәгълүматлар порталы	Argentina Data Portal[d]
Феноменның икътисады	Аргентина икътисады[d]
Феноменның демографиясе	Аргентина халкы[d]
Оешмада рәсми күзәтүче статусы	Франкофония[d]
Мәктәптә укымаган балалар саны	261 811
Джини коэффициенты	423
Өстәлгән кыйммәт салымы күләме	21 процент
Тулаем туулар коэффициенты	2,322
Шәһәр халкы	41 339 571, 41 796 990, 42 248 949 һәм 42 696 478
Авыл халкы	3 599 141, 3 579 773, 3 559 798 һәм 3 538 352
Уку-язу нисбәте	99 процент
Минималь температура	−32,8 °C
Демократия индексы	6,81
BTI Governance Index	5,46, 5,91, 5,56, 5,28, 5,01, 4,78, 6, 6,1 һәм 5,52
BTI Status Index	7,21, 7,34, 7,25, 6,95, 6,76, 6,65, 7,27, 7,29 һәм 6,73
Туым күрсәткече	14,783, 14,125, 13,902 һәм 13,794
Үлем күрсәткече	7,6, 8,509, 8,955 һәм 8,589
Happy Planet Index score	50
Илнең мобиль коды	722
Илнең телефон коды	+54
Халыкара префикс	0
Гадәттән тыш хәлләрдә ярдәм телефоны	9-1-1[d], 1-0-0[d], 117 һәм 101
Илнең GS1 коды	778-779
Номер тамгасы коды	RA
Диңгездәге идентификацияләү номеры	701
Монда җирләнгәннәр төркеме	Төркем:Аргентинада җирләнгәннәр[d]
Бу якта төшерелгән фильмнар төркеме	Төркем:Аргентинада төшерелгән фильмнар[d]
Аргентина Викиҗыентыкта

Аргенти́на, Арҗентина (исп. Argentina), рәсми атама Аргенти́на Җөмһүрияте́ (исп. República Argentina) – мәйданы буенча Көньяк Америкада Бразилиядән соң икенче урында торган дәүләт.

Башкаласы – Буэнос-Айрес шәһәре.

Бразилия, Парагвай, Боливия, Чили һәм Уругвай белән чиктәш. Мәйдан 2 791 810 км². Шуннан тыш, Аргентина Фолкленд утрауларына, Көньяк Георгия һәм Көньяк Сандвич утрауларына һәм Антарктиданың өлешенә (969 464 км²) дәгъва итә.

География

Салта

Аргентинаның көнчыгышы тигезлекләрдән, ә көнбатышы таулардан гыйбарәт. Дәүләтнең бөтен төньяк-көнчыгышын Ла-Плата түбәнлеге, көньяк-көнчыгышын Патагония яссытаулыгы биләп тора. Көнбатыштагы тау битләүләре биегәя барып, Анд тауларына тоташып китә. Көньяк Американың иң биек ноктасы Аконкагуа (6960 м) да Аргентина территориясендә. Файдалы казылмалары: нефть, газ, тимер, полиметаллар, уран, бакыр, кургаш, вольфрам һ.б. рудалар.

Тигезле өлешенең климаты — тропик һәм субтропик, көньякта — уртача. Иң эссе айның (гыйнвар) уртача температурасы төньякта +28°, көньякта +10°, июльнең уртача температурасы төньякта 18° һәм көньякта +1°С. Тауларда климат уртача суык. Явым-төшемнәр саны: Патагониядә 100–300 мм, төньяк-көнчыгышта 1400–1600 мм, Андның көнчышы тау битләүләрендә 5000 ммгача.

Төп елгалар: Парана, Парагвай, Уругвай, Рио-Саладо, Рио-Колорадо, Чубут, Рио-Негро.

Аргентина күлләренең күпчелеге бозлыклардан пәйда булган (Нау-эль-Уапи, Буэнос-Айрес, Вьедма, Лаго-Арһентино һ.б.).

Милли парклар — Игуасу, Ланин, Науэль-Уапи һ.б.

Тарих

Борынгы заманнарда Аргентина территориясендә күпсанлы индей кабиләләре яшәгән, аларда ыруглык мөнәсәбәтләре хөкем сөргән. Төньяк-көнбатышта диагитлар, чарруа һәм керандиләр иң үскән индей кабиләләре булган; алар утрак тормыш алып барганнар, игенчелек, балыкчылык, аучылык белән шөгыльләнгәннәр, төсле металлар эретүне, тукучылыкны белгәннәр. Төньяк-көнчыгышта һәм үзәктә гуаранилар, тапеслар һ.б. яшәгән, көньякта арауканнар һәм патагоннар күчмә тормыш алып барганнар. 16 гасырның 1 яртысында хәзерге Аргентина испаннар тарафыннан басып алын башлаган. Испанлар бу территориягә Ла-Плата (Рио-де-Ла-Плата елгасы исеменнән, испанча "көмеш елгасы") исемен кушканнар. Колонизаторларга каршы индей кабиләләре берничә мәртәбә гыйсъян күтәргән (1580, 1630, 1657, 1710-11 еллар). 1776 елда хәзрге Аргентина территориясе Рио-де-Ла-Плата вице-кыйраллыгы составына кушылган.

Аргентинада зур феодаль җирбиләүчелек барлыкка килде. Америкадагы испан колонияләрнең 1810—1826 еллардагы мөстәкыйльлек өчен сугышы вакытында креоллар (беренче испан күчеп утыручыларның нәселләре) М. Белграно һәм Х. Сан-Мартин җитәчелеге астында 1810—16 елларда испан колонизаторларга каршы кораллы көрәш алып барганнар. 1816 елда вилаятьләр вәкилләренең Тукуман шәһәрендәге кәнгрисе Ла-Плата Берләшкән вилаятьләрнең мөстәкыйльлеген игълан итте. 1826 елда Аргентина Федератив Җөмһүрияте төзелгән. 19 гасыр дәвамында барлыкка килә башлаган буржуазия мәнәфәгатьләрен яклагане унитарийләр белән җирбиләүчеләр мәнәфәгатләрен химая иткән федерациячеләр арасында көрәш дәвам иткән. 19 гасырның 2 чирегендә Аргентинада Бөекбритания тәэсире көчәя башлый, 1833 елда ул Фолклендларны басып алган. 19 гасырның азагында мәмләкәткә Америка һәм Алмания капиталы үтеп керә башлаган. 

Өстенлек итүче дәүләтләр Аргентинаны сәяси һәм икътисади җиһаттан бәйлелеккә төшереп, аны ит, ашлык һ.б. чимал белән тәэмин итүче дәүләткә әйдәндлергәннәр. 19—20 гасырлар бусагасында Аргентинада сәнәгать үсеш алган. 19 гасыр азагыннан Аргентинада төрле хәрби диктатуралар хөкем сөргән. Икенче бөтендөнья сугышы елларында Аргентина битарафлык игълан итсә дә, асылда исә ул фашистлар яклы булган. 1945 елның мартында генә ул Алманиягә һәм Япониягә каршы сугыш игълан иткән. 1945 елдан Аргентина — БМО әгъзасы.

Халык

Халкының 97%ны ак тәнлеләр тәшкил итәләр (нигездә, испан колонистларның, испан һәм итальян күчеп утыручыларның нәселләре). Индейлар күбесенчә илнең көньяктагы, төньяктагы һәм төньяк-көнчыгышындагы вилаятьләрдә яшиләр.

Европа мөһаҗирләренең иң зур дулкыннары Аргентинага 19 гасырның азагында — 20 гасырның башында килгәннәр. Патагониядәге Чубут үзәне шактый Велс чыгышлы кешеләр өчен ватан булып тора. Башка мөһаҗирләр төркемнәре Алманиядән, Франциядән (күбесенчә Буйныс-Айрыста утырып калганнар), Скандинавиядән (аеруча Швециядән), Бөекбритания һәм Ирландиядән (Буэнос-Айрес һәм Патагониядә утырып калганнар), Көнчыгыш Европадан (Польша, Россия, Украина, Хорватии, Румыния, Сербия) килгәннәр. Әлеге вакытта мөһаҗирләр күбесенчә күрше илләрдән (Перу, Парагвай, Чили, Боливия) килә. Башкалада Япония, Корея, Кытай, Һиндстан диаспоралары бар.

Дин

Диндарларның 2019 елда ~80 % ы ― христианнар (~63 % ы католиклар, 15 % ы инҗилчеләр, 1,4 % ы башка христианнар); 18 % ы ― дингә мөнәсәбәт күрсәтмәүчеләр; 1,2 % ы ― башка диннәр тарафдарлары .

• Аргентинада ислам

Административ бүленеш

1. Буэнос-Айрес федераль башкаласы
2.  Буэнос-Айрес
3.  Катамарка
4.  Чако
5.  Чубут
6.  Кордова
7.  Корриентес
8.  Энтре-Риос
9.  Формоса
10.  Хухуй
11.  Ла-Пампа
12.  Ла-Риоха
13.  Мендоса
14.  Мисьонес
15.  Неукен
16.  Рио-Негро
17.  Сальта
18.  Сан-Хуан
19.  Сан-Луис
20.  Санта-Крус
21.  Санта-Фе
22.  Сантьяго-дел-Эстеро
23.  Утлы Җир, Антарктида һәм Көньяк Атлантика утраулары
24.  Тукуман

Икътисад

Төп сәүдә партнёрлары:

• экспорт — Бразилия (экспортның 21.4%ы), Кытай (7.1%), АКШ (5.5%), Чили (5.1%). Төп экспорт маддәләре: кытай борчагы һәм кытай борчагы мәхсулатлары — 27,7%; автомобилләр һәм запас өлешләре — 12,4%; ашлык, 7,8%; химияви матдәләр — 7,4%; органик ягулык — 6,5%; яшелчә вә җиләк-җимешләр — 3,8%; әлүмин һәм корыч, 3,3%; электр машиналары — 2,8%; алтын — 2,7%; һ.б.
• импорт — Бразилия (импортның 26.0%ы), Кытай (15.4%), АКШ (10.9%), Алмания (5.3%). Төп импорт маддәләре: ярымфабрикатлар — 28,7%; капитал тауарлар һәм аның өлешләре — 22,8%; автомобилләр һәм запас өлешләре — 16,8%; ягулык һәм майлау материаллары — 16,7%; йөк һәм авыл хуҗалыгы машиналары — 4,8%; озак кулланулы тауарлар (автомобилләрне исәпләмичә) — 3,7%; һ.б.

Акча берәмлеге — Аргентина песосы.

Транспорт

Тимер юллар озынлыгы — як. 36 966 км (2008, Көньяк Америкада беренче урын), автомобил юллары озынлыгы — 231 374 км, шул исәптә асфальтлы — 69 412 км. Төп порт — Буйныс-Айрыс. Эсейса (Буйныс-Айрыс янында) халыкара аэропорты аша Аргентина һава траффигының 80%ы үтә.

Дәүләт корылышы

Аргентина — федератив җөмһүрият. Гамәләдәге конституциясе 1994 елда кабул ителгән. Дәүләт башлыгы — президент. Президент һәм вице-президент 4 еллык мөддәткә сайланалар. Канун чыгаручы хакимият — Милли Кәнгрис (парламент). кәнгрис ике пулаттан (синәт һәм депутатлар пулатлары) гыйбарәт. Башкарма хакимият ‍‌— президент һәм хөкүмәт.

Милли гимн

”Әй, фани бәндәләр, тыңлагыз!” (испанча ¡Oid mortales!) — Аргентина дәүләт һәм дәүләт гимны. Башта ул сигез шигырьнең тугыз шигыреннән һәм һәрберсенә кушымтадан тора. Текстны Висенте Лопес 1813 елда түбәндәге сүзләр белән язган:

1. Oíd ¡mortales! el grito sagrado:
¡Libertad, Libertad, Libertad!
Oíd el ruido de rotas cadenas:
Ved en trono a la noble Igualdad.
Se levanta la faz de la tierra
Una nueva y gloriosa Nación:
Coronada su sien de laureles
Y a sus plantas rendido un León
Refren:
Sean eternos los laureles
Que supimos conseguir.
Coronados de gloria vivamos
O juremos con gloria morir.

2. De los nuevos campeones los rostros
Marte mismo parece animar;
la grandeza se anida en sus pechos,
A su marcha todo hace temblar.
Se conmueven del Inca las tumbas
Y en sus huesos revive el ardor,
Lo que ve renovando a sus hijos
De el antiguo esplendor.
Refren.

3. Pero sierras y muros se sienten
Retumbar con horrible fragor:
Todo el País se conturba por gritos
De venganza, de guerra y furor.
En los fieros tiranos la envidia
Escupió su pestífera hiel,
Su estandarte sangriento levantan
Provocando a la lid más cruel.
Refren.

4. ¡No lo véis sobre Méjico y Quito
Arrojarse con saña tenaz,
Y cuál lloran bañados en sangre
Potosí, Cochabamba y La Paz !
No lo véis sobre el triste Caracas
Luto y llantos y muerte esparcir!
¡No lo véis devorando cual fieras
Todo pueblo que logran rendir!
Refren.

5. A vosotros se atreve ¡Argentinos!
El orgullo del vil invasor,
Vuestros campos ya pisa contando
Tantas glorias hollar vencedor.
Mas los bravos que unidos juraron
Su feliz libertad sostener,
A esos tigres sedientos de sangre
Fuertes pechos sabrán oponer.
Refren.

6. El valiente argentino a las armas
Corre ardiendo con brío y valor,
El clarín de la guerra cual trueno
En los campos del Sud resonó,
Buenos Aires se pone a la frente
De los pueblos de la ínclita Unión,
Y con brazos robustos desgarran
Al ibérico altivo León.
Refren.

7. San José, San Lorenzo, Suipacha,
Ambas Piedras, Salta y Tucumán,
y las mismas murallas
Del tirano en ;
Son letreros eternos que dicen:
Aquí el brazo argentino triunfó
Aquí el fiero opresor de cerviz orgullosa dobló.
'Refren.

8. La victoria al guerrero argentino
Con sus alas brillantes cubrió
Y azorado a su vista el tirano,
Con infamia a la fuga se dió;
Sus banderas, sus armas se rinden
Por trofeos a la Libertad,
Y sobre alas de gloria alza el pueblo
Trono digno a su gran majestad.
Refren.

9. Desde un polo hasta el otro resuena
De la fama el sonoro clarín,
Y de América el nombre enseñando,
Les repite: ¡Mortales! Oid:
¡Ya su trono dignísimo abrieron
Las provincias unidas del Sud!
Y los libres del mundo responden:
¡Al Gran Pueblo Argentino Salud!
Refren.
гимн турында тулырак мәгълүмат битендә.

1900 елдан алып бүгенге көнгә кадәр түбәндәге версия кулланыла:

¡Oíd, mortales!, el grito sagrado:

¡libertad!, ¡libertad!, ¡libertad!

Oíd el ruido de rotas cadenas;

ved en trono a la noble igualdad.

¡Ya su trono dignísimo abrieron

las Provincias Unidas del Sud!

Y los libres del mundo responden:

¡al gran pueblo argentino, salud! (bis)

Y los libres del mundo responden:

¡al gran pueblo argentino, salud!

Y los libres del mundo responden:

¡al gran pueblo argentino, salud!

Coro

Sean eternos los laureles

que supimos conseguir: (bis)

Coronados de gloria vivamos,

¡o juremos con gloria morir! (tris).