Акмәсҗит

Акмәсҗит
	Акмәсҗит
	укр. Сімферополь; рус. Симферополь; кырымтат. Aqmescit
Байрак[d]	Илтамга[d]
Нигезләнү датасы	1784
Рәсми исем	Сімферополь, Aqmescit һәм Симферополь
Рәсми тел	кырымтатар теле, украин теле һәм рус теле
Дәүләт	Украина; Россия
Нәрсәнең башкаласы	Кырым Җөмһүрияте, Кырым Автономияле Җөмһүрияте, Акмәсҗит шәһәр бүлгесе, Акмәсҗит шәһәр шурасы һәм Акмәсҗит районы
Административ-территориаль берәмлек	Акмәсҗит шәһәр шурасы, Акмәсҗит шәһәр бүлгесе, Кырым өлкәсе[d], Кырым АССР һәм Таврия губернасы
Сәгать поясы	UTC+03:00 һәм UTC+02:00
Табигый-георафик объект эчендә урнашкан	Кырым
Территориясенә дәгъва итә	Россия һәм Украина
Хөкүмәт башлыгы	Игорь Лукашов[d] һәм Проценко, Елена Степановна[d]
Канунбирү органы	Акмәсҗит шәһәр шурасы
Халык саны	340 540 (2021)
Диңгез дәрәҗәсе өстендә биеклек	235 метр
Кардәш шәһәр	Һайделберг, Новочеркасск, Кечкемет, Искешәһәр, Иркутск, Мәскәү, Омск, Улан-Удэ, Сейлем, Русе[d], Падова, Түбән Новгород, Көньяк-Көнбатыш административ округ, Киреч, Донецк, Чернивси һәм Bursa
Мәйдан	107 ± 1 км²
Почта индексы	95000–95490 һәм 295000–295490
Рәсми веб-сайт	simgov.ru
Феноменның икътисады	экономика Симферополя[d]
Беренче язма телгә алу	БЭК II гасыр
Җирле телефон коды	+380 3652
Шәрәфле ватандашлар төркеме	[d]
Монда җирләнгәннәр төркеме	[d]
Объектның күренешләре өчен төркем	[d]
	Акмәсҗит Викиҗыентыкта

Акмәчет белән бутамагыз.

Акмәсҗит яки Симферополь (укр. Сімферополь, рус. Симферополь, кырымтат. Aqmescit, Акъмесджит) — Кырымда урнашкан шәһәр. Кырым Җөмһүриятенең идарә, сәнәгый, мәдәни, фәнни үзәге. Кырым ярымутравының үзәгендә урнаша. Кырымтатар Милли Мәҗлесенең урнаштыру урыны. Әүвәл заманда Aкмәчет урынында скиф мәркәзе, скиф Неаполе, Алтын Урданың Кирмәнчек шәhәре булган.

Кырым ярымутравында тагы Акмәчет исемле авыл бар, шуңа күрә рәсми чыганакта Симферополь Акмәсҗит дип йөртелә, ләкин татарча матбугатта Акмәчет атамасы ешрак кулланыла.

География

Акмәсҗит Кырым ярымутравында, Салгир елгасында урнашкан. Тимер һәм автомобиль юллары төене.^[9]

Сәгать поясы

Акмәсҗит Мәскәү вакыты (Moscow Time Zone, MSK) сәгать поясында урнашкан. UTC белән аермасы +3:00 сәгать тәшкил итә.

Тарих

Алтын Урда чорында татарлар Кирмәнчек шәһәрен салалар, соңрак биредә ак мәчет төзелә һәм Кырым ханлыгы чорында кирмән Акмәчет дип йөртелә башлаган.

Кырым ханлыгы вакытында Бакчасарай ил башкаласы статусына ия булган, ләкин Акмәсҗит шәһәрендә калга (дәүләттә ханнан соң икенче башлык) йорты урнашкан булган.

1781 елда Кырым ханлыгы Россия империясе тарафыннан басып алына. 1783 елда урыслар Акмәчет исемен Симферопольгә үзгәртәләр.

Павел I шәһәргә татар исемен Акмәчет кайтара, ләкин Павел I не үтергәннән соң урыслар яңадан шәһәргә Симферополь исемен бирәләр.

1944 елда Акмәчет шәһәреннән кырым татарлары сөргенлеккә җибәрелә.

1945 елда Симферополь Кырым Мохтари Җөмһүриятенең башкаласы статусын югалта.

1954 елда Кырым өлкәсе Украинага тапшырыла.

2014 елда Кырым кризисы һәм Кырым статусы турында референдумнан соң Кырым Акмәсҗит башкаласы белән Россия Федерациясенә кире кайтарыла.

Хәзер Акмәчет шәһәрендә Кырымтатар Милли Мәҗлесе урнаша.

Климат

Уртача еллык температура — +10,8 °C
Уртача еллык җил тизлеге — 4,4 м/с
Уртача еллык һава дымлылыгы — 74 %

Акмәсҗит климаты
Күрсәткеч	Гый	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Ел
Абсолют максимум, °C	20,4	21,9	28,7	31,5	34,2	37,7	39,3	39,5	37,2	33,3	28	25,4	39,5
Уртача максимум, °C	3,9	4,7	9,1	15,9	21,4	25,7	28,9	28,7	23,1	17	10,4	5,6	16,2
Уртача температура, °C	0,2	0,4	3,9	9,9	15,1	19,5	22,3	22	16,9	11,3	5,8	2	10,8
Уртача минимум, °C	−2,9	−3,2	−0,2	4,8	9,5	13,9	16,5	16,1	11,6	6,8	2,2	−1,1	6,2
Абсолют минимум, °C	−26	−30,3	−18,4	−11,1	−8,4	0,7	3,6	3,8	−5,1	−11,4	−21,7	−23,2	−30,3
Явым-төшем нормасы, мм	39	36	37	34	34	58	46	52	42	42	49	45	514
Чыганак: Погода и климат

Халык

1897^[10]	1926^[11]	1939^[11]	1959^[12]	1970^[13]	1979^[14]	1989^[15]	2001^[16]
49 078	86 145	142 634	187 623	249 053	301 505	343 565	363 597

Милли состав (2001): урыслар — 66,7%, украиннар — 21,3%, кырымтатарлар — 7,0%, беларуслар — 1,1%.

Административ бүленеш

Киев районы
Тимер юл районы
Үзәк районы

Мәдәният

Кырымтатар академия музыкаль драма театры

Дин

Кырым мөфтияте

Бөек Җәмигъ мәчете

Күренекле кешеләр

Измаил Фирдәүс, кырымтатарлардан беренче РКП (б) әгъзасы, сәясәтче.
Шамил Аләдинов

Искәрмәләр

[_f3d6d761f8db4779-1] rchINFORM — 1994.
https://wikidata.org/wiki/Track:P5383https://wikidata.org/wiki/Track:P5604https://wikidata.org/wiki/Track:P12149https://wikidata.org/wiki/Track:Q265049https://wikidata.org/wiki/Track:P5573https://wikidata.org/wiki/Track:P5508

[_86d52a2bbeac4a51-2] Crimea has joined the ranks of the world’s ‘gray areas.’ Here are the others on that list.
https://wikidata.org/wiki/Track:Q26914343

[_ff46a79bcea3a1bd-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ОКТМО. 179/2016. Крымский ФО
https://wikidata.org/wiki/Track:Q26914343

[_7b3496f5f3a187b3-4] Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года)
https://wikidata.org/wiki/Track:Q126684906

[_ee94271d23c050dc-5] ttps://it-ch.topographic-map.com/map-k2wwt6/Sinferopoli/?zoom=18&center=44.95152%2C34.09645&popup=44.95149%2C34.09632

[_a7835421f3d3cda4-6] 6,00 ^6,01 ^6,02 ^6,03 ^6,04 ^6,05 ^6,06 ^6,07 ^6,08 ^6,09 ^6,10 ^6,11 https://tass.com/politics/906463

[_efcd9c6deac461f0-7] 7,0 ^7,1 ^7,2 https://www.heidelberg.de/hd/HD/Leben/Simferopol.html

[_d0d9388a1ac14478-8] ttp://admomsk.ru/web/en/city/international/russian#simferopol

[9] Акмәшҗиттән поездлар маршрутлары

[10] ttp://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=1424

[машке-11] 11,0 ^11,1 http://pop-stat.mashke.org/ukraine-cities.htm

[12] ttp://demoscope.ru/weekly/ssp/ussr59_reg2.php

[13] ttp://demoscope.ru/weekly/ssp/ussr70_reg2.php

[14] ttp://demoscope.ru/weekly/ssp/ussr79_reg2.php

[15] ttp://demoscope.ru/weekly/ssp/sng89_reg2.php

[перепись2001-16] ttp://2001.ukrcensus.gov.ua/rus/results/total_population/structure_population/sel_1/?box=1.1W&k_t=01&rn=01101&id=&botton=cens_db

[17] ttp://www.archive.gov.tatarstan.ru/magazine/go/anonymous/main/?path=mg:/numbers/2002_1_2/02/02_1/

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[1]

к б ү Русиянең 50 иң зур шәһәре
1 000 000-нан артык кеше	Мәскәү • Санкт-Петербург • Новосибирск • Екатеринбург • Казан • Нижгар • Чиләбе • Самар • Омск • Ростов-на-Дону • Уфа • Красноярск • Воронеж • Пермь • Волгоград
500 000 — 1 000 000 кеше	Краснодар • Сарытау • Төмән • Тольятти • Ижау • Барнавыл • Сембер • Владивосток • Ярыслау • Өркет • Махачкала • Хабарау • Новокузнецк • Ырынбур • Кемерово • Рәзән • Тум • Әстерхан • Пенза • Яр Чаллы • Липецк • Тула
250 000 — 500 000 кеше	Киров • Чабаксар • Калининград • Брянск • Курск • Иваново • Магнитогорски • Улан-Удэ • Тверь • Ставрополь • Акмәсҗит* • Акъяр* • Түбән Тагил • Смоленск • Белгород
Шәһәрләрнең халык саны 2010 халык исәбе буенча китерелгән. * Кырым шәһәрләренең халык саның 2012 елгы мәгълүматлары буенча китерелгән.

к б ү Украинаның 50 иң зур шәһәре
1 000 000нан артык кеше	Киев • Харкау • Днипро • Әдис • Донецк²
500 000 — 1 000 000 кеше	Запорижжя • Илбау • Кривой Рог • Мыколайив
100 000 — 500 000 кеше	Мариуполь • Луганск³ • Макийивка² • Винница • Акмәсҗит* • Акъяр* • Херсон • Полтава • Чернигов • Черкассы • Сумы • Һорливка² • Житомир • Камъянске • Кропивницкий • Хмельницкий • Ривне • Черновцы • Кирмәнчек • Тернопиль • Ивано-Франкивск • Била Церква • Луцк • Краматорск • Мелитополь • Киреч* • Никополь • Словьянск • Бердянск • Северодонецк • Алчевск³ • Павлоград • Ужгород • Лысычанск • Кизләү* • Енакиеве²
50 000 — 100 000 кеше	Каменец-Подольский (Каманича)^[1] • Костянтынивка • Сорокине³ • Олександрия • Канатып
Халык саны 2001 халык исәбе буенча китерелгән. * — Фактик рәвештә Русия Федерациясе контроле астында; ² — ДХҖ контроле астында; ³ — ЛХҖ контроле астында. ↑ http://www.archive.gov.tatarstan.ru/magazine/go/anonymous/main/?path=mg:/numbers/2002_1_2/02/02_1/

к б ү Татарлар саны буенча Украина торак пунктлары
>2,5 мең кеше	Донецк • Макийивка • Харкау • Акъяр
>1 мең кеше	Киев • Запориҗҗә • Красный Луч • Әдис • Акмәсҗит • Мелитополь • Торез • Днипро
Моны да карагыз: Татарлар саны буенча Рәсәй, Балтыйк буе илләре, Казакъстан торак пунктлары