Батлейка

Батле́йка, бетлейка (ад польск.: Betleem — назва г. Віфлеема), таксама жлоб, віфлеем, яселка, вяртэп, батляемка, остлейка, шопка — беларускі народны тэатр лялек, спачатку і ў асноўным на рэлігійную, у прыватнасці біблейскую тэматыку, які атрымаў распаўсюджванне ў Беларусі, пачынаючы ад XVI стагоддзя і перажывае адраджэнне ў форме нацыянальнага дзіцячага і каляднага тэатра ў наш час. Блізкія да беларускай батлейкі ўкраінскі вяртэп (найбольш пашыраны ў XVIII—XIX стагоддзях) і польская шопка (вядомая з XV стагоддзя).

Батлейка ў Нацыянальным гістарычным музеі Рэспублікі Беларусь

Лялькі для батлейкі ў Нацыянальным гістарычным музеі Рэспублікі Беларусь

Батлейка на каляднай паштовай марцы Беларусі

Беларускі тэатр Батлейка (1959). Мастак Міхаіл Блішч

З гісторыі батлейкі

Зараджэнне батлейкавага тэатра ў Беларусі адносіцца да канца XVI — першай паловы XVII ст. Узнікненне батлейкі звязанае з каляднымі святамі (адгэтуль назва, Віфлеем — месца нараджэння Хрыста). На тэрыторыю Беларусі батлейка трапіла з Польшчы і Украіны і атрымала распаўсюд з XVI стагоддзя. Па сваім рэпертуары і прынцыпах увасаблення батлейкавы тэатр роднасны ўкраінскаму вяртэпу і польскай шопцы, а ўсе яны разам генетычна ўзыходзяць да заходнееўрапейскіх містэрый. Арганізатарамі відовішчаў звычайна былі законнікі каталіцкіх ордэнаў, вучні калегій. Распаўсюду батлейкі спрыялі вандроўныя семінарысты, якія ўносілі ў рэпертуар сюжэты школьнага тэатру. Хутка батлейку ад царкоўнікаў пераймаюць мяшчане, сяляне — тэатр робіцца народным.

Да XIX ст. у рэпертуары батлейкі пераважала рэлігійная тэматыка. У часы Асветніцтва батлейкавыя прадстаўленні ладзіліся ў драўлянай (спачатку — аднапавярховай, потым — двухпавярховай) скрыні (батлейцы) статычнымі або рухомымі лялькамі. Іх дзеянні суправаджаліся вершаваным дыялогам, песнямі. У прадстаўленнях, прымеркаваных да калядных свят, паказваліся біблейскія сцэны нараджэння Хрыста, пакланення яму пастухоў і каралёў-вешчуноў, праследу жорсткім царом Ірадам нявінных немаўлятак. У рэпертуар батлейкі, побач з рэлігійнай п’есай «Цар Ірад», народнай драмай «Цар Максіміліян», уваходзілі таксама жанравыя сцэны «Мацей і доктар», «Антон з казой і Антоніха», «Вольскі — купец польскі», «Бэрка-карчмар», «Цыган і цыганка», «Ванька малы», «Паніч» і інш. насычаныя сацыяльнай сатырай.

Паступова батлейка станавілася здабыткам народа ў шырокім сэнсе слова (мяшчане і сялянства), у прыватнасці ў XVII—XVIII стагоддзях, актыўна звярталася да народна-камедыйных, свецкіх па характары пастановак.

Лічыцца, што з развіццём і станаўленнем прафесійнага тэатра ў Беларусі батлейка саступіла папулярнасцю апошняму. Прадстаўленні батлейкі даваліся да пачатку XX ст.

Апісанне і рэпертуар батлейкі

Сцэнай для прадстаўлення батлейкі звычайна служыла двухпавярховая драўляная скрыня, якая нагадвала царкву ці дамок, дзеі пастановак адбываліся ў верхнім і ніжнім ярусах. Батлейнікі вадзілі драўляныя лялькі на стрыжнях па прарэзах у падлозе ярусаў.

Сцэну, што нагадвала балкон, на якім адбывалася дзеянне, аздаблялі тканінай, паперай, геаметрычнымі фігурамі з тоненькіх палачак. На задніку сцэны малявалі абразы, зоркі, крыжы, вокны, лялечныя кампазіцыі на біблейскі сюжэт і інш. Скрынка закрывалася дзверцамі.

У прадстаўленнях дзейнічала да 40 персанажаў. Лялек рабілі з дрэва, каляровай тканіны; валасы, вусы — з лёну ці аўчыны; вопратку шылі з тканіны. Трапляліся таксама батлейкі з лялькамі-марыянеткаммі на нітках ці з пальчатачнымі лялькамі. Вядома 6 тыпаў батлейкі. Асобнае месца займалі батлейкі, зробленыя па прынцыпе ценявога тэатра (Віцебск, Веліж), і батлейка са зменнымі празрыстымі дэкарацыямі (Докшыцы). Пад час прадстаўлення батлеечнік знаходзіўся за скрыняй, ён не толькі рухаў лялек, але і гаварыў тэкст за іх, часам на фоне музыкі. Здаралася, што адзін чалавек быў і рэжысёрам, і драматургам, і мастаком, і музыкантам. Звычайна, батлеечнікі былі таленавітымі акцёрамі-самародкамі.

Паказ складаўся з дзвюх частак: кананічнай, якая паказвалася на верхнім ярусе, і свецкай, якая гулялася на ніжнім ярусе батлейкі.

Сюжэты

Калядная драма

Цар Ірад даведаўшыся ад вешчуноў, што нарадзіўся Хрыстос, і лічачы яго прэтэндэнтам на пасад, вырашае забіць яго. Ірад загадвае воіну забіць ў Віфлееме ўсіх немаўлятаў «ад двух гадоў і ніжэй»; воін выконвае загад, але «адна старая баба Рахіль не дае свайго дзіця біці». Раз’юшаны Ірад загадвае забіць немаўля Рахілі. За злачынствы Ірад плаціцца жыццём: Смерць адсякае яму галаву, а чэрці цягнуць яго труп у пекла.

Сацыяльна-бытавая сатыра

Другая частка дзеяння звычайна была на надзённыя тэмы, дзе галоўная роля адводзілася Пятрушку, а на поўдні Расіі, у Беларусі і на Украіне сюжэт нагадваў Навагодні абрад «Ваджэнне казы». У Беларусі героямі былі: цыганы, воін на кані, пастушок Анціпка, пані і т. п. Другая частка змянялася ў залежнасці ад мясцовасці, дзе разыгрываецца спектакль і ад знаходлівасці і адоранасці батлейшчыка.

На Украіне пасля гібелі Ірада — са спевамі, танцам, віншавальнымі вершамі на сцэне звычайна з’яўляліся цыган, яўрэй, маскаль або лях (паляк), дзед, баба, поп і казак-запарожац. Былі і іншыя варыянты герояў. Апісанне аднаго са спектакляў прыводзіцца ў часопісе «Кіеўская даўніна» за 1882 (т. IV) са слоў Рыгора Галагана. Галоўнай дзеючай асобай быў Запарожац. У прамовах яго «шмат глыбокага своеасаблівага гумару, а ў яго дзеяннях шмат свядомасці сілы і панавання, хоць і выяўляецца ў грубай форме: ён усіх і ўсё перамагае, аднолькава не разумеючы ні пачуцця павагі да каго б там ні было, ні пачуцця страху перад кім або чым-небудзь».

На сцэне ў выглядзе шынка (карчмы) з’яўляецца Запарожац. Паляк, які піруе, пачуўшы песню пра тое, што «не буде краще, як у нас на Україні! Що немае жида, що немае ляха: не буде ізміни!», адразу ж уцякае.

Казак адразу жа пачынае выхваляцца:

Случалось мені, і не раз,
В степу варить пиво:
Пив турчин, пив татарин,
Пив і лях на диво;
Багацько лежить
І тепер з похмілля
Мертвих голов і кісток
3 того весілля.

Але аказваецца, што ў «героя» няма грошай, і ён не можа расплаціцца з гаспадаром шынка, які, натуральна, яўрэй. Таму што ён — «козак Іван Виногура, у його добра натура. В Полыці ляхів оббирае, а в корчмі пропивае». Затое апаноўвае жаданне выпіць. «Запарожац п’е гарэлку з барыла, яўрэй падтрымлівае барыла і дрыжыць ад страху», — піша Галаган. Пасля сваркі пачынаецца бойка. Запарожац забівае гаспадара карчмы, а потым падыходзіць да звона і «вядзе пры гэтым даволі бессэнсоўныя гаворкі п’янага чалавека».

Затым галоўны герой падобным чынам распраўляецца з Чортам, потым хоча пакаяцца і кліча святара. З’яўляецца поп, які аказваецца уніятам. Запарожац спрабуе і яго пакалаціць са словамі, што «уніатських попів не бив, а з них живих кожу лупив». Аднак спрытны поп тут жа дае дзяру, выклікаўшы задаволенымі рэпліку свайго ката: «Добре зробив, що втік!» Гучыць музыка.

«Гэтаю апошняй перамогай над усімі сваімі ворагамі сканчаюцца сцэны з Запарожцам. Развітваючыся з гледачамі, казак як быццам адчувае, што ён не ўсім мог дагадзіць сваімі дзёрзкімі выхадкамі», і, сыходзячы са сцэны, прамаўляе:

Що ж, панове? По сій мові
Будьмо здорові
3 пісні слова не викинеш
А що було, то барзо прошу
про те не поминати,
Бо вже піду під курінь
віку доживати.

Помнік батлейцы

Каля Беларускага дзяржаўнага акадэмічнага музычнага тэатру можна ўбачыць скульптурную кампазіцыю «Батлейка» аўтарства Л. Б. Зільбера.

Прадстаўленне

У Дзяржаўным музеі гісторыі тэатральнай і музычнай культуры Рэспублікі Беларусь можна пабачыць прадстаўленне батлейкі на беларускай мове.

Гл. таксама

• Вярцеп
• Батлейка Патупчыка

Літаратура

• Барышаў Г. І., Саннікаў А. К. Беларускі народны тэатр батлейка. Мн., 1962;
• Барышев Г. И. Художественное оформление белорусского кукольного театра батлейки // Белорусское искусство. Сб. статей и материалов, Минск, 1957;
• Бессонов П. Белорусские песни, M., 1871;
• Бядуля З. Бэтлейка и Беларускі тэатр // Вестник Нар. Комиссариата просвещения ССРБ, Минск, 1922. С. 3-4, 11-12;
• Вертеп в Могилеве // Могилевские Губернские Ведомости, 1866, № 4. стр. 26—29.
• Давидова М. Г. Вертепный театр в русской традиционной культуре // Альманах Традиционная культура № 1’2002;
• Дзешавой А. Докшыцкі лялечнік // «Маладосць», 1958, № 9.
• Збрайце матэр’ялы аб бэтлейцы! // «Наша Ніва», Вільня, 1910, № 44-45, С. 83-84;
• Карский Е. Ф. Рождественская вертепная драма // Белорусы, т. 3, [вып.] 3, П., 1922;
• Кізіма С. А., Лянцэвіч В. М., Самахвалаў Дз. С. Гісторыя Беларусі: Курс лекцый. — Мн.: Выд-ва МІК, 2003. — 91 с.;
• Красьнянскі В. Батлейка віцебскага аддзяленьня беларускага Дзяржаўнага музэю // Інстытут беларускае культуры. Запіскі аддзелу гуманітарных навук, кн. 6 — Працы камісіі гісторыі мастацтва, т. 1, сш. 1, Менск, 1928;
• Лабовіч А. Першая экспазіцыя Дзяржаўнага музея гісторыі тэатральнай і музычнай культуры // Беларускі гістарычны часопіс. № 3’2003;
• Лозка А. Беларуская батлейка: Каляндарныя і абрадавыя гульні. Мн., 1997;
• Перетц В. Н. Кукольный театр на Руси (Исторический очерк) // Ежегодник императорских театров. — Приложения. — Кн. 1. — Спб., 1895. — С. 85-185.
• Романов Е. Белорусские тексты вертепного действа. Могилев, 1898. С. 45-46, 49-52;
• Саўчук Н. Беларуская батлейка // Беларускі гістарычны часопіс. № 3’2003;
• Шейн П. В. Вертеп, или бетлейки (батлейки) // Материалы для изучения быта и языка русского населения Северо-Западного края, т. 3, СПб, 1902;
• Эремич И. Очерки белорусского Полесья // Вестник Западной России, Вильно, 1867, кн. 10, т. 4, отд. 4;
• Юшкевич С. Небо и земля: сценарии для батлейки / С. Юшкевич, И. Лой, А. Досина, Н. Куксачёв. Мн.: Зорны верасень, 2008;

Спасылкі

• Відэа беларускай каляднай містэрыі «Цар Ірад» на Ютуб