Dentalo
En lingvistiko, dentalo (aŭ denta konsonanto, aŭ pleonasme dentala konsonanto) estas konsonanto artikulaciata per tuŝo de la lango kontraŭ la supraj dentoj, kiel ekzemple /t/, /d/, /n/, kaj /l/ en iuj lingvoj. Dentaloj estas primare distingataj disde sonoj en kiuj kontakto estas farata inter la lango kaj la ginviva kresto, kiel en la angla (vidu artikolon alveolara konsonanto), pro la akustika simileco inter la sonoj kaj la fakto, ke en la latina alfabeto ili ambaŭ estas ĝenerale skribataj per la samaj simboloj aŭ signoj (t, d, n, kaj tiel plu).
| Lokoj de artikulacio | |
| Labialo | |
| Bilabialo | |
| Labial-velaro | |
| Labial-alveolaro | |
| Labial-dentalo | |
| Koronalo | |
| Lango-labialo | |
| Interdentalo | |
| Dentalo | |
| Alveolaro | |
| Apeksa konsonanto | |
| Laminalo | |
| Postalveolaro | |
| Alveolo-palatalo | |
| Retroflekso | |
| Dorsalo | |
| Palatalo | |
| Labial-palatalo | |
| Velsono | |
| Uvularo | |
| Uvular-epiglotalo | |
| Radikalo | |
| Faringalo | |
| Epigloto-faringalo | |
| Epiglotalo | |
| Glotalo | |
| Ĉi tiu paĝo entenas fonetikan informon en la IFA, kiu povas ne ĝuste montriĝi per iuj retumiloj. | |
| [Helpon!] | |
Dentaloj trans-lingvistike
redaktiPuraj aŭ apikalaj dentaloj okazas en multaj lingvoj. En la albana, estas du lateralaj (flankaj) proksimaĵoj, (l-sonoj): unu apikala alveolaro, kaj unu apikala dentalo. Tamen, la apikala dentala konsonanto estas artikulaciata per la retirita langa radiko — tio estas, ĝi estas velarizita (alvelarigita).
La sanskrita, la hindia kaj ĉiuj aliaj Hindiaj lingvoj havas tutan aron da dentalaj plozivoj kiuj okazas foneme kiel voĉaj kaj nevoĉaj, kaj kun aŭ sen aspiracio. Ankaŭ la nazalo /n/ ekzistas en tiuj lingvoj, sed estas sufiĉe alveolara kaj apikala artikulacie. En tiuj lingvoj ĉi tiuj koronalaj plozivoj kaj nazaloj estas tre similaj al tiuj trovataj en la hispana (apiko-dentalo), sed malsamaj al tiuj en la franca (lamino-alveolaro), kaj sufiĉe distingaj de tiuj trovataj en la angla (apiko-alveolaro). Al la parolanto de la hindia, la alveolaraj /t/ kaj /d/ de la angla sonas pli similaj al la respektivaj retrofleksaj konsonantoj de sia propra lingvo ol al la dentalaj.
La hispana kaj la itala havas aron da dentalaj plozivoj kaj nazaloj: apiko-dentalaj okazas kiel alofonoj de /t/, /d/, kaj /n/, respektive. Notindas en la ekzemploj, ke dum ke /t/ kaj /d/ ordinare estas realigataj kiel apiko-dentalaj plozivoj, la hispana /n/ ordinare estas realigata kiel apiko-alveolara nazalo (kiel en la angla), sed asimiliĝas al la apiko-dentala loko de articulacio kiam ĝi antaŭas tian konsonanton. La hispana alveolara lateralo /l/ faras la samon.
Dentalaj konsonantoj en diversaj lingvoj
redaktiLa dentalo-alveolaraj konsonantoj transskribitaj per la Internacia Fonetika Alfabeto estas:
| IPA | Priskribo | Ekzemplo | |||
|---|---|---|---|---|---|
| Lingvo | Ortografio | IFA | Signifo | ||
| n̪ | dentala nazalo | Hispana | onda | [on̪d̪a] | ondo |
| t̪ | senvoĉa dentala plozivo | Hispana | toro | [t̪oɾo] | virbovo |
| d̪ | voĉa dentala plozivo | Hispana | donde | [d̪on̪d̪e] | kie |
| s̪ | senvoĉa dentala sibilanto frikative | Pola | kosa | [kos̪a] | falĉilo |
| z̪ | voĉa dentala sibilanta frikativo | Pola | koza | [koz̪a] | kapro |
| θ | senvoĉa dentala nesibilanta frikativo (ofte ankaŭ nomata "interdentala") |
Angla | thing | [θɪŋ] | aĵo |
| ð | voĉa dentala nesibilanta frikativo (ofte ankaŭ nomata "interdentala") |
Angla | this | [ðɪs] | tiu ĉi |
| ð̞ | dentala alproksimiĝo | Hispana | codo | [koð̞o] | kubuto |
| ɫ̪ | dentala laterala alproksimiĝo | Albana | halla | [haɫ̪a] | akselo |
| ɾ | dentala frapeto | Hispana | pero | [peɾo] | sed |
| r̪ | dentala trilo | Marŝala | Ebadon | [ebɑr̪on̪] | Ebadon |
| t‘ | dentala ejektiva plozivo | Tigraja | |||
| s' | dentala ejektiva frikativo | Tigraja | ጽቡቕ | [s'ǝbbux'] | bona |
| ɗ̪ | voĉa dentala injektivo | ||||
| ǀ | dentala klaka ellaso | Xhosa | ukúcola | [uk’úkǀola] | mueli fajne |
Konfuzo inter dentaloj kaj alveolaroj en latinidaj lingvoj
redaktiLa francajn, italajn, kaj hispanajn t kaj d oni ofte nomas dentaloj por simpleco. Tamen, en la franca tiuj sonoj fakte estas alveolaraj, aŭ eble dento-alveolaraj; la diferenco inter tiuj sonoj en la franca kaj la angla ne tiom estas tio kie la lango tuŝas la plafonon de la buŝo, sed anstataŭe estas tio kiu parto de la lango faras la kontakton. En la angla tiu estas la pinto de la lango (tiaj sonoj nomiĝas apikaloj), dum ke en la franca estas la padelo, aŭ areo tuj malantaŭ la pinto de la lango (tiaj sonoj nomiĝas laminaloj).
La konfuzo kun dentala artikulacio rezultas de tio rigardi la langon de ekster la buŝo: Je laminalaj (dento-)alveolaraj konsonantoj, oni povas vidi la pinton de la lango tuŝi la dentojn. Tamen, estas la plej malantaŭa parto de la kontaktejo kiu plej gravas (koncernas), ĉar tio estas kio difinas la maksimuman akustikan spacon de resonanco kaj donas al la konsonanto ties karakterizan sonon. Kaze de la franca, la plej malantaŭa kontakto estas alveolara aŭ foje iomete antaŭ-alveolara.
Tiu diferenco lamino-apikala gravas. Se anglalingvano klopodante paroli la francan simple movas la langon antaŭen por igi la kontakton denta, kaj samtempe konservas apikalan artikulacion, la prononco de iuj ajn apudaj antaŭaj rondaj vokaloj povas fariĝi malfacila. Se, kontraŭe, la parolanto formetas la pinton de la lango elvoje (kiel malantaŭ la malsuprajn dentojn), kaj faras kontakton sur la alveolara kresto (la sama loko kiel en la angla, sed jen per malsama parto de la lango), la konsonantoj havos la ĝustan "francan" sonon, kaj la vokaloj iĝos multe pli facile prononceblaj, ĉar la korpo de la lango estos jam levita proksimante la palaton. Tial adekvata fonetika priskribo de lingvo devas specifigi kaj la aktivan ("movantan") kaj la pasivan ("ne-movantan") artikulaciilojn en la produktado de la koronalaj konsonantoj.