Kastilio kaj Leono
| Kastilio kaj Leono | |||
| hispane Castilla y León | |||
| aŭtonoma komunumo | |||
 Valadolido
| |||
|
|||
| Oficiala nomo: Castilla y León | |||
| Ŝtato |  Hispanio
| ||
|---|---|---|---|
| Regiono | Kastilio kaj Leono | ||
| Provincoj | 9
| ||
| Historiaj regionoj | 4
| ||
| Montaroj | Ibera montaro, Kastilia montaro, Leona montaro | ||
| Najbaras kun | 12
| ||
| Kelkaj urboj | 15
| ||
| Riveroj | 5
| ||
| Situo | Valadolido | ||
| - alteco | 698 m s. m. | ||
| Ĉefurbo | Valadolido | ||
| - koordinatoj | 41° 38′ 00″ N 04° 43′ 00″ U / 41.63333 °N, 4.71667 °U (mapo) | ||
| Areo | 94,223 km² (9 422,3 ha) | ||
| Loĝantaro | 2 383 139 loĝantoj (2021) | ||
| Denseco | 25 loĝ./km² | ||
| Aŭtonomeco | 2-a de marto 1983 | ||
| Ĉefulo | Alfonso Fernando Fernández Mañueco (ekde 11-a de julio 2019) | ||
| Horzono | MET (UTC+1) | ||
| - somera tempo | MET (UTC+2) | ||
| ISO 3166-2:ES | ES-CL | ||
  Situo de Valadolido enkadre de Hispanio
| |||
 Situo de Kastilio kaj Leono enkadre de Hispanio
| |||
 Vikimedia Komunejo: Castile and León
| |||
| Retpaĝo: www.jcyl.es | |||
| |||
Kastilio kaj Leono estas hispana aŭtonoma komunumo (regiono). Ties areo estas de 94 226 km2[1] kaj ĝi havis 2 394 918 loĝantojn en 2020.[2] Ĝi konsistas el la provincoj Avilo (Ávila), Burgoso (Burgos), Leono (León), Palencio (Palencia), Salamanko (Salamanca), Segovio (Segovia), Sorio (Soria), Valadolido (Valladolid), kaj Zamoro (Zamora).
Ĝi estas la hispana aŭtonoma komunumo kun plej granda areo. Ĝi konsistas en tre granda ebenaĵo (la Norda Altebenaĵo), ĉirkaŭata de relative altaj montaroj krom en la limo kun Portugalio, kie la landlimon markas ĉefe riveroj. La klimato estas ekstrema, kun someroj tre varmaj kaj sekaj, ĉefe en Aŭgusto, dum la cetero de la jaro montras malvarmajn temperaturojn. Dum multaj jaroj la ĉefa enspezo de la regiono estis la agrokulturo, ĉefe tritika, kaj la bestobredado. En la lastaj jaroj la regiono suferas fortan procezon de senhomigo, kun migrado ĉefe al Madrido kaj aliaj industriaj urboj.
La nuna regiono estas administracia unuiĝo de la plejparto de la historiaj regionoj Malnova Kastilio kaj Leono, post la nova organizado en Hispanio en 1983. La kastilia lingvo (la hispana de Kastilio) evoluis ĉi tie en la Mezepoko, kaj malrapide disvastiĝis al la aliaj regionoj dum la t.n. Rekonkero. Oni konsideras ĝin la plej pura formo de la hispana lingvo.
La Aŭtonoma Statuto difinas serion de esencaj valoroj kaj simboloj de la loĝantoj de Kastilio kaj Leono, kiel ilia lingva heredaĵo -alude al la kastilia lingvo kaj al la aliaj lingvoj parolataj en la komunumo: la leona kaj la galega aŭ ĝia historia heredaĵo, arta kaj natura. Inter la simboloj estas la blazono, la flago, la standardo, la himno - kvankam ĝi ne ekzistas - dum la 23a de Aprilo estas difinita kiel Tago de Kastilio kaj Leono, memorfestante la malvenkon suferita de la armeoj de Komunumoj de Kastilio en Villalar dum la Milito de la Komunumoj, en 1521.
En Kastilio kaj Leono troviĝas pli ol 60% el ĉiuj arkitekturaj, artaj, kulturaj kaj aliaj heredaĵoj ekzistantaj en Hispanio, kio signifas: 9 Mondaj Heredaĵoj,[3] preskaŭ 1800 naciaj heredaĵoj klasifikitaj kiel kulturaj, 112 historiaj konstruaĵoj, 400 muzeoj, pli ol 500 kasteloj,[4] el kiuj 16 estas konsiderataj de alta historia valoro, 12 katedraloj, 1 kunkatedralo,[5] kaj la plej granda koncentriĝo de romanika arto en la mondo. Kastilio kaj Leono kune kun la itala regiono Lombardio konsistigas la mondan regionon kun la plej distingitaj aktivaĵoj, kun la plej alta protekto donita de Unesko, kun totalo de 11 heredaĵoj.[6]
Krome la montoj de Valsaín kaj la montoj de Béjar kaj de Francio, en la Centra Sistemo, la valoj de Laciana, Omaña kaj Luna kaj la Montopintoj de Eŭropo kaj Los Ancares, en la Kantabra Montaro, kaj la Meseta Ibérica (Iberia Altebenaĵo), en la landlima areo kun Portugalio, estis deklaritaj biosfera rezervejo de Unesko,[7] kiu ankaŭ agnoskas la geoparkon de La Lora per ĉi tiu speco de protekto. Krome, Kastilio kaj Leono forte rilatas al tri el la Mondaj Memorprogramoj de Unesko same kiel la Dekretoj de la Kortego de Leono de 1188, curia regia konsiderata kiel lulilo de la monda parlamentismo fare de la institucio mem,[8], la Ĝenerala Arkivo de Simanko kaj la Traktato de Tordesillas.[9]
Laŭ datumoj de la Nacia Instituto de Statistiko de 2016, ĝia MEP-kapacito lokigas Kastilion kaj Leonon en la oka loko en Hispanio. Laŭ datumoj de 2007, ĝia homa disvolviĝa indekso (0.965) estas la 4a, nome la plej granda en la lando, kaj antaŭas al landoj kiel Francio, Svedio, Nederlando aŭ Japanio. La Indekso de evoluo de sociaj servoj reflektas, ke la komunumo havas unu el la plej bonaj sociaj servoj en la lando. Jen la tria aŭtonoma regiono, kiu ofertas la plej bonajn avantaĝojn al siaj civitanoj, malantaŭ Eŭskio kaj Navaro. Ilia edukado, laŭ la raporto PISA 2015, gvidas la poentarojn en legado kaj sciencoj kun poentaro komparebla al tiu de la dek plej bonaj landoj pri studado.[10]
Geografio
[redakti | redakti fonton]
Kastilio kaj Leono estas aŭtonoma komunumo sen eliro al la maro, kiu situas en la nordokcidenta kvadranto de la Iberia Duoninsulo. Ĝia teritorio limas norde kun la unuprovincaj komunumoj Asturio kaj Kantabrio krom kun Eŭskio (Biskajo kaj Alavo); oriente kun la unuprovinca komunumo Rioĥo kaj kun Aragono (provinco Zaragozo), sude kun la Madrida Regiono, Kastilio-Manĉo (provincoj Toledo kaj Gvadalaĥaro) kaj Ekstremaduro (provinco Kacereso) kaj okcidente kun Galegio (provincoj Lugo kaj Oŭrenso) kaj Portugalio.
La morfologio de Kastilio kaj Leono estas plejparte formata de la Norda Altebenaĵo kaj zono de montaj reliefoj. La Norda Altebenaĵo estas altebenaĵo, kiu havas averaĝan altecon proksima al 800 m, estas kovrita de deponejaj argilaj materialoj, kiuj kondukis al seka kaj arida pejzaĝo.
Sekvante la morfologion de la areo oni povas vidi: norde, la montoj de la provincoj Palencio kaj Leono kun altaj akraj pintoj kaj la montoj de la provinco Burgoso, dividitaj en du partojn de la Gorĝo de Pankorbo, kuna vojo inter Eŭskio kaj Kastilio. El ĉi tiuj, la norda parto apartenas al la Kantabra montaro kaj atingas la urbon Burgoso.
La Norda Altebenaĵo estas konstituita de Paleozoikaj bazoj. Je la komenco de la Mezozoiko, post kiam la Hercimonia faldego levis la nunan Centran Eŭropon kaj la galegan zonon de Hispanio, la deponitaj materialoj estis trenitaj de la erozia ago de la riveroj.
Dum la alpa faldo, la materialoj, kiuj formis la altebenaĵon, trairis multajn punktojn. De ĉi tiu frakturo leviĝis la montoj de Leono, kun montoj ne multe altaj kaj, konstituante la kernon de la Altebenaĵo, la Kantabra montaro kaj la Centra sistemo, formitaj de materialoj kiel granito aŭ metamorfaj ardezoj.
La karsta komplekso de Ojo Guareña, formita de 110 km da galerioj[11] kaj ĝiaj kavernoj formitaj el karbonataj materialoj de la Konaciano, situantaj super nivelo de nepenetreblaj marnoj, estas la dua plej granda en la duoninsulo.
Ĉi tiu geologia agordo permesis aperturojn de mineral-kuracaj kaj / aŭ termikaj akvoj, uzataj nun aŭ en la pasinteco, en Almeida de Sayago, Boñar, Calabor, Caldas de Luna, Castromonte, Cucho, Gejuelo del Barro, Morales de Campos, Valdelateja kaj Villarijo, inter aliaj lokoj.[12]
Faŭno
[redakti | redakti fonton]
Kastilio kaj Leono prezentas grandan diversecon de faŭno. Estas multaj specioj kaj kelkaj el ili estas elde speciala intereso pro sia unikeco, kiel iuj endemiaj specioj, aŭ pro sia malabundo, kiel la bruna urso. En 2018, la ursa populacio kreskiĝis en la regiono, kiu enhavas 13 ursinojn kaj 21 ursidojn, dise inter la provincoj Palencio kaj Leono.[13] Oni kalkulis 418 speciojn de vertebruloj, kiuj konsistigas 63% de ĉiuj vertebruloj kiuj vivas en Hispanio. Bestoj adaptitaj al vivo en la altaj montoj, loĝantoj de rokaj lokoj, loĝantoj de riveraj kursoj, ebenaĵoj kaj arbaraj loĝantoj formas la mozaikon de la kastili-leona faŭno.
La izolado, al kiu submetiĝas la altaj pintoj, favoras la ekziston de abundaj endemioj kiel ekzemple la monto-kapro (Capra pyrenaica victoriae), kiu en Gredos konstituas unikan subspecion en la Duoninsulo. La neĝosurbo (Microtus nivalis) estas longvosta mikromamulo kiu vivas en malfermaj spacoj super la arbobranĉo.
Kelkaj malgrandaj kaj grandaj mamuloj kiel sciuroj, gliredoj, talpedoj, martedoj, vulpoj, sovaĝaj katoj, lupoj, sufiĉe abundaj en iuj lokoj, aproj, cervoj, kapreoloj kaj nur en la Kantabra montaro, iuj brunaj ursaj specimenoj kutime vizitadas la arbarojn.
Historio
[redakti | redakti fonton]
La aŭtonoma komunumo de Kastilio kaj Leono estas la rezulto de la kuniĝo de naŭ provincoj en 1983: la tri, kiuj, post la teritoria divido de 1833, per kiuj la nunaj provincoj estis kreitaj, estis atribuitaj al la Leona Regiono (Salamanko, Zamoro kaj Leono) kaj ses ligitaj al Malnova Kastilio (Burgoso, Sorio, Segovio, Avilo, Valadolido kaj Palencio), krom en la lasta kazo la provincoj Santandero (nuntempa aŭtonoma komunumo Kantabrio) kaj Logronjo (nuna Rioĥo).
En la kazo de Kantabrio, la kreado de aŭtonoma komunumo estis defendata pro historiaj, kulturaj kaj geografiaj kialoj, dum en Rioĥo la procezo estis pli kompleksa pro la ekzisto de tri vojoj, ĉiuj bazitaj sur historiaj kaj sociekonomiaj kialoj: kuniĝo kun Kastilio kaj Leono (Unión de Centro Democrático), unuiĝo al eŭska-navara komunumo (Socialista Partio kaj Komunista Partio) aŭ kreado de unuprovinca aŭtonomio, opcio antaŭ la plimulta subteno de ĝia loĝantaro.
Pluraj estas la arkeologiaj eltrovoj, kiuj montras, ke en prahistoriaj tempoj ĉi tiuj teritorioj jam estis loĝataj. En la Atapuerka montaro, oni trovis grandan nombron de ostoj de la prauloj de Homo sapiens, farante ĉi tiujn eltrovojn unu el la plej gravaj por determini la historion de homa evoluo. La plej grava malkovro kiu internacie famigis la lokon estis la restaĵoj de Homo heidelbergensis.
Antaŭ la alveno de la romianoj, oni scias, ke la teritorioj, kiuj hodiaŭ konsistas el Kastilio kaj Leono, estis okupitaj de diversaj keltaj popoloj, kiel la vakceoj, la aŭtrigonoj, la turmogoj, la vetonoj, asturoj aŭ keltiberoj. Kun la alveno de la romiaj trupoj, kunfrontoj okazis inter la antaŭromiaj popoloj kaj ĉi tiuj. En la historio estas la rezisto de Numantio, proksime al la nuna urbo Sorio.
La romiigo estis nehaltigebla, kaj ĝis hodiaŭ estis grandaj romiaj vorkoj, ĉefe la Akvedukto de Segovio kaj ankaŭ multaj arkeologiaj restaĵoj kiel la antikva urbo Clunia, la Salejoj de Poza de la Sal kaj Vojo Plata el Astorgo (Asturica Augusta) kaj kiu trairas la okcidenton de la regiono al la ĉefurbo de Ekstremaduro, Merido (Augusta Emerita).
Kun la falo de la Romia Imperio, la teritorioj estis okupitaj milite de la visigotoj. La posta alveno de la islamanoj kaj la posta rekonkero multe rilatas al la nuna etna komponado de la Iberia Duoninsulo. En la montara regiono de nuna Asturio malgranda kristana regno formiĝis kontraŭ la islama ĉeesto en la duoninsulo. Ili memproklamis sin heredantoj de la lastaj visigotaj reĝoj, kiuj siavice estis profunde romiecaj. Ĉi tiu rezisto de la visigota-romia heredaĵo kaj subtenata de kristanismo, fariĝis pli kaj pli kreskanta suden, pasigante sian ĉefurbon al la urbo Leono kaj tiel kreante la regnon Leono. Por favorigi la reloĝigadon de la novaj teritorioj, estis konceditaj de la monarkoj foruoj aŭ ĉartoj kiuj rajtigis kaj eĉ privilegiis la reloĝigadon.
En la Mezepoko populariĝis la pilgrimado de kristanoj al Santiago-de-Kompostelo. La Jakoba vojo trairas la regionon, kio kontribuis al la eŭropa kulturo kaj ties disvastiĝo tra la tuta duoninsulo. Hodiaŭ tiu vojo estas ankoraŭ turisma kaj kultura unuaranga allogaĵo.
En 1188 la baziliko de Sankta Isidoro de Leono estis la sidejo de la unuaj parlamentaj kortesoj en la historio de Eŭropo kun la partopreno de la Tria Stato. La reĝo, kiu alvokis ilin, estis Alfonso la 9-a.
La jura bazo estis romia juro, pro kiu la reĝoj ĉiam pli deziris pli da potenco, kiel la romiaj imperiestroj. Ĉi tiu fakto estas tre klare videbla en Las siete partidas de Alfonso la 10-a nome la Saĝa, kio klarigas la imperian kultismon, kiun li celis. La reĝo ne volis esti primus inter pares (la unua inter samuloj), la reĝo mem estis la jurfonto.
Samtempe graflando de ĉi tiu kristana reĝlando Leono komencis akiri aŭtonomecon kaj vastiĝon. Ĉi tiu estas la origina Kastilio, kiu fariĝis vera reĝlando el granda forto inter la kristanaj regnoj de la duoninsulo. La unua kastilia grafo estis Fernán González.
Leono kaj Kastilio daŭre pligrandiĝis suden, eĉ trans la Doŭro kun sia celo batali kaj rekonkeri kontraŭ islamanoj. En la Mezepoko kaj eĉ poste heroaj kantoj rakontis pri la heroaĵoj de la kristanaj nobeloj, kiuj batalis kontraŭ la islama malamiko. Malgraŭ tio, kristanaj kaj islamaj reĝoj konservis diplomatiajn rilatojn. Klara ekzemplo estas Rodrigo Díaz de Vivar, Cido, paradigmo de mezepoka kristana kavaliro, kiu batalis kaj kontraŭ kristanaj reĝoj kaj kontraŭ islamanoj kaj ankaŭ favore al unuj aŭ aliaj. Postaj versioj de la militoj islam-kristanaj estis pli romantismaj, bazitaj sur jarcenta kunvivado.
La bazoj de la dinastia unuiĝo de la regnoj de Kastilio kaj Leono, apartigitaj dum sep jardekoj, estis enmetitaj en 1194. Alfonso la 8-a de Kastilio kaj Alfonso la 9-a de Leono subskribis en Tordehumos la traktaton kiu pacigis la areon de Kampartero kaj la bazoj estis metitaj por estonta reunuiĝo de la regnoj, firmigita en 1230 kun Ferdinando la 3-a nome la Sankta.
Jam kun Ferdinando la 3-a, Kastilio kaj Leono estis kunigitaj sub la sama reĝo definitive kaj ĝis nun, kaj antaŭ li la regnoj jam restis sub la sama regado dum kelkaj sezonoj.
Dum la Malalta Mezepoko ekzistis ekonomia kaj politika krizo produktita de serio de malbonaj rikoltoj kaj disputoj inter nobeloj kaj la Krono pro potenco, same kiel inter malsamaj kontraŭuloj de la trono. En la Parlamento de Valadolido de 1295, Fernando la 4-a estis agnoskita kiel reĝo. La verko María de Molina prezentas sian filon al Fernando la 4-a en la Parlamento de Valadolid en 1295 hodiaŭ prezidas la Kongreson de Deputitoj kune kun pentraĵo de la Kortesoj de Kadizo, emfazante la parlamentan gravecon kiu havas la tutan evoluon de la kortesoj de Kastilio kaj Leono, malgraŭ ĝia posta malkresko. La Krono fariĝis pli aŭtoritata kaj la nobelaro pli dependis de ĝi.
La rekonkero daŭre progresis en ĉi tiu prospera Reĝlando Kastilio, kaj kulminis per la kapitulaco de la Nazaria Reĝlando Granado, la lasta islama fortikejo en la duoninsulo. Ĉe tiu tempo, la reĝoj jam akiris grandan potencon, tiel establante la epokon de aŭtoritatemaj monarkioj.
La Katolikaj Gereĝoj dividis la marajn itinerojn kaj la Novan Mondon kun la portugala monarkio pere de la Traktato de Tordesillas.
Precedencoj de aŭtonomeco
[redakti | redakti fonton]
En junio 1978, Kastilio kaj Leono akiris la antaŭ-aŭtonoman reĝimon, per la kreado de la Ĝenerala Konsilio per Reĝa Dekreto 20/1978, de la 13-a de junio.[14]
En la epoko de la Unua Respubliko (1873-1874), la federaciaj respublikanoj elpensis la projekton krei ununuran federacian ŝtaton el dek unu provincoj en la hispana valo de Doŭro, kiu ankaŭ inkludus la provincojn Santandero kaj Logronjo.[15] Antaŭe, en 1869, kiel parto de manifesto, federaciaj respublikanoj reprezentantaj la 17 provincojn Albaceto, Avilo, Burgoso, Reĝurbo, Kvenko, Gvadalaĥaro, Leono, Logronjo, Madrido, Palencio, Salamanko, Santandero, Segovio, Sorio, Toledo, Valadolido kaj Zamoro proponis en la tiel nomata Kastilia Federacia Pakto la formadon de ento konsistanta el du malsamaj ŝtatoj: la ŝtato Malnova Kastilio - kiu estus konstituita de la nunaj kastili-leonaj provincoj kune kun tiuj de Logronjo kaj Santandero-, kaj la ŝtato Nova Kastilio, kiu estus konformita de la nunaj provincoj de Kastilio-Manĉo plus la provinco Madrido. La fino de la respubliko, komence de 1874, bremsis la iniciaton.[16]
En 1921, okaze de la kvara centjariĝo de la batalo de Villalar, la Urbodomo de Santandero rekomendis la kreadon de kastilia kaj leona komunumo el dek unu provincoj, ideo, kiu estus konservita en postaj jaroj. Fine de 1931 kaj komencoj de 1932, leonano Eugenio Merino ellaboris tekston, en kiu li fondis la kastili-leonan regionismon. La teksto estis publikigita en la Diario de León.[17]
Dum la Dua Respubliko, precipe en 1936, estis granda regionisma agado favora al regiono el dek unu provincoj, kaj eĉ disvolvis bazon por la Statuto de Aŭtonomeco. La fino de la Civila Milito kaj la komenco de la frankisma reĝimo ĉesigis la aspirojn de aŭtonomeco por la regiono. La filozofo José Ortega y Gasset kolektis ĉi tiun skemon en siaj publikaĵoj.[18] Post la morto de Francisco Franco, regionistoj, aŭtonomistoj kaj naciismaj organizoj (kastili-leona regionismo kaj kastilia naciismo) aperis kiel la Regiona Alianco de Kastilio-Leono (1975), Regiona Instituto de Kastilio-Leono (1976) aŭ la Aŭtonoma Naciisma Partio de Kastilio kaj Leono. (1977). Poste, post la formorto de tiuj organizoj, la Regionisma Unuiĝo de Kastilio kaj Leono aperis en 1993.[19]
Samtempe aperis aliaj el leona naturo, kiel la Leona Aŭtonoma Grupo (1978) aŭ la Regionisma Partio de la Leona Lando (1980), kiu rekomendis la kreadon de Leona aŭtonoma komunumo konsistanta el la provincoj Leono, Salamanko kaj Zamoro. La populara kaj politika subteno, kiu subtenis la unuprovincan aŭtonomion en Leono, fariĝis tre grava en tiu urbo.
Demografio
[redakti | redakti fonton]
Kun 2 528 417 loĝantoj,el kiuj 1 251 082 estas viroj kaj 1 277 335 estas virinoj, la loĝantaro de Kastilio kaj Leono reprezentas 5,69% de la loĝantaro en Hispanio, kvankam ĝia vasta teritorio enhavas preskaŭ kvinan parton el la tuta areo de la lando. En januaro 2005, la loĝantaro de Kastilio kaj Leono estis dividita laŭ provincoj jene: Avilo, 168,638 loĝantoj; Burgoso, 365 972; Leono, 497 387; Palencio, 173 281; Salamanko, 351 326; Segovio, 159 322; Sorio, 93,593; Valadolido, 521 661; kaj Zamoro, 197 237.
La aŭtonoma komunumo havas tre malaltan loĝantaran densecon, ĉirkaŭ 26,57 loĝantoj/km², kio estas pli ol trioble pli malalta ol la nacia mezumo, kio indikas, ke ĝi estas malabunde loĝata kaj demografia malkreskanta regiono, precipe en kamparaj areoj kaj eĉ en malgrandaj tradiciaj urboj. La demografiaj karakterizaĵoj de la teritorio montras maljuniĝantan loĝantaron, kun malaltaj indicoj de naskiĝoj kaj forpasoj, kio alproksimiĝas al la ŝtata mezumo.
En la jaro 2000, la loĝantaro de Kastilio kaj Leono estis 2 479 118 homoj, tio estas, 6,12% de la hispana totalo. Ĝia vegetativa kresko estis unu el la plej malaltaj en Hispanio: -7223, kiel rezulto de la diferenco inter la 25,080 mortoj (10,12 de la malneta indico) kaj la 17,857 naskiĝoj (7, 20 de malneta indico). La nombro de loĝantoj en 1999 estis iomete pli alta (2 488 062), tiel ke, malgraŭ la negativa kresko, la relativa nombra stabileco estas parte pro la pliiĝo de enmigrado: el 22 910 enmigrintoj en 1999 ĝi atingis 24 340 en 2000. En tiu jaro, 59 infanoj sub la aĝo de unu jaro mortis.
La vivdaŭro estas pli alta ol la hispana mezumo: 83,24 por virinoj kaj 78,30 por viroj, supereco ripetita en la registro en 1999, ĉar virinoj estis 1 260 906 kaj maskloj 1 227 156. Studo de la Universitato de Porto (Portugalio) citas la regionon Kastilio kaj Leono inter la eŭropaj regionoj kies loĝantaro havas pli longan vivon.[20]
En 1999, la aĝdistribuo donis la sekvajn rezultojn: 317 783 homoj de 0 ĝis 14 jaroj; 913 618 inter 15 kaj 39 jaroj; 576 183 de 40 ĝis 59 jaroj kaj 677 020 dum 60 jaroj.
La aktiva loĝantaro en 2001 estis 1 005 200 kaj la dungita loĝantaro estis 884 200, kun kiuj senlaboreco estis 12.1% de la aktiva loĝantaro. Laŭ sektoroj de la dungita loĝantaro, 10.9% laboris en agrikulturo, 20,6% en industrio, 12,7% en konstruo kaj 63,1% en la serva sektoro.
| N.º | Municipo | Loĝantaro | N.º | Municipo | Loĝantaro | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Valadolido | 299 715 | 11 | Miranda de Ebro | 35 608 | |||||
| 2 | Burgoso | 178 941 | 12 | Aranda de Duero | 32 535 | |||||
| 3 | Salamanko | 144 436 | 13 | San Andrés del Rabanedo | 31 123 | |||||
| 4 | Leono | 125 317 | 14 | Laguna de Duero | 22 692 | |||||
| 5 | Palencio | 78 892 | 15 | Medina del Campo | 20 679 | |||||
| 6 | Ponferrada | 65 788 | 16 | Arroyo de la Encomienda | 19 421 | |||||
| 7 | Zamoro | 62 389 | 17 | Villaquilambre | 18 666 | |||||
| 8 | Avilo | 58 149 | 18 | Benavente | 18 237 | |||||
| 9 | Segovio | 51 756 | 19 | Santa Marta de Tormes | 14 806 | |||||
| 10 | Sorio | 38 881 | 20 | Béjar | 13 221 | |||||
| Fonto: Nacia Instituto de Statistiko (Hispanio) | ||||||||||
Lingvoj
[redakti | redakti fonton]
Tra la aŭtonoma komunumo trapasas granda parto el la itinero de la kastilia lingvo, kio indikas la gravecon tradicie atribuitan al ĉi tiu regiono en la origino kaj posta disvolviĝo de tiu lingvo. En la provinco Burgoso komenciĝas la itinero, ĉar tie naskiĝis Ramón Menéndez Pidal kaj la fama Cantar de Mio Cid. Valadolido elstaras ĉar ĝi estis loĝejo de la aŭtoro de Don-Kiĥoto, Miguel de Cervantes, kaj ankaŭ aŭtoroj kiaj José Zorrilla aŭ Miguel Delibes kaj estis la antaŭenigo de lia universitato. En Avilo elstaras la mistikaj verkistoj Sankta Tereza de Jesuo kaj Johano de la Kruco. Finfine, Salamanko kaj ĝia universitato estigis grandajn verkojn por la kastilia lingvo, kiel Lazarillo de Tormes aŭ La Celestina. Ankaŭ instruistoj de ĝia universitato, kiel ekzemple la verkisto Miguel de Unamuno, donas al la urbo grandan gravecon en la evoluo de la lingvo. Finfine, Kampoj de Kastilio, de la andaluza verkisto Antonio Machado, kies temo estas dominita de admiro al la kastiliaj landoj, ĉefe pri Sorio.
Koncerne al la unuaj atestoj de la kastilia lingvo, en la Monaĥejo de Sankta Domingo de Silos konserviĝas tre malnova beataĵo, nome la Beataĵo de Silos. La Silosaj Glosoj devenas de ĉi tiu monaĥejo. Ankaŭ en la kastiliaj landoj estas la Monaĥejo de Sankta Petro de Kardenjo, loko kie la Beataĵo de Kardenjo estis verkita. Krome, la Statuto de Aŭtonomeco de la komunumo mencias la Monaĥejan Registron de Valpuesta kaj la Nodicia de Kesos kiel la plej komencaj spuroj de la kastilia lingvo. La Kastilia kaj Leona Instituto de la Lingvo realigas diversajn sciencajn laborojn ĉi-rilate.
Aldone al la kastilia, en Kastilio kaj Leono oni parolas aliajn du lingvojn aŭ lingvajn variaĵojn en reduktitaj areoj de la komunumo: nome la leona, kiu "estos celo de specifa protekto [...] pro sia aparta valoro en la lingva heredaĵo de la Komunumo" kaj la galega, kiu, laŭ la Statuto de Aŭtonomeco, "ĝuos respekton kaj protekton en la lokoj kie ĝi kutime uziĝas" (esence, en la areoj limantaj kun Galegio de la komarkoj El Bierzo kaj Sanabria). En la regiono Salamanca de Rebollar, oni parolas ekstremaduran varianton (de la asturi-leona branĉo) konata kiel parolaĵo de El Rebollar. En la merindado de Sotoscueva (provinco Burgoso) la kastilia estas parolata kun iuj dialektaj trajtoj de la asturileona.
Politika administracio
[redakti | redakti fonton]
| Provinco | Ĉefurbo | Areo (km²)[21] | Loĝantaro[22] | Municipoj[23] |
|---|---|---|---|---|
 Provinco Avilo |
Avilo | 8 050.15 | 171 647 | 248 |
 Provinco Burgoso |
Burgoso | 14 291.81 | 372 538 | 371 |
 Provinco Leono |
Leono | 15 580.83 | 493 312 | 211 |
 Provinco Palencio |
Palencio | 8 052.51 | 170 513 | 191 |
 Provinco Salamanko |
Salamanko | 12 349.95 | 350 018 | 362 |
 Provinco Segovio |
Segovio | 6 922.75 | 163 171 | 209 |
 Provinco Sorio |
Soria | 10 306.42 | 94 610 | 183 |
 Provinco Valadolido |
Valadolido | 8 110.49 | 532 765 | 225 |
 Provinco Zamoro |
Zamoro | 10 561.26 | 191 613 | 248 |
Ekonomio
[redakti | redakti fonton]
La kampoj de Kastilio kaj Leono estas aridaj kaj sekaj kvankam tre fekundaj, superregante en ili la pluvan agrikulturon. Malgraŭ tio, la akvumado akiris gravecon en la areoj de la valoj de Doŭro, Esla, Órbigo, Pisuergo kaj Tormes. La malabunda orografio kaj la plibonigo de komunikado favoris la eniron de teknikaj novigoj tra la agrikultura produktado-procezo, precipe en lokoj kiel la provincoj Valadolido aŭ Burgoso, kie la produktado laŭ hektaroj estas la plej alta en Hispanio. La plej fekunda regiono de Kastilio kaj Leono koincidas kun la valo de Esla, en Leono, en la kampoj de Valadolido kaj en Kampartero kiu etendiĝas inter Zamoro, Valadolido, Palencio kaj Leono.
Kastilio kaj Leono havas terkulturan areon de ĉirkaŭ 5 783 831 hektaroj, kio estas pli ol duono de la tuta areo de ĝia tuta teritorio. La plej multaj kampoj estas irigaciita pro la klimato kaj malabundaj pluvoj. Nur 10% de la areo estas irigaciita, kun ekspluatado de intensa produktado, multe pli profitodonaj ol pluva agrikulturo.
Malgraŭ la malpliiĝo de loĝantaro en kamparaj areoj, kastili-leona agrikultura produktado ankoraŭ reprezentas 15% de la hispana primara sektoro kaj ĝia averaĝa okupado estas pli malalta ol tiu de aliaj aŭtonomaj komunumoj.
Kastilio kaj Leono estas unu el la ĉefaj hispanaj cerealaj areoj. Kiel la populara diraĵo diras: "Kastilio, grenejo de Hispanio". Kvankam la plej tradicia rikolto estis tritiko, la produktado de hordeo gajnis terenon ekde la 1960-aj jaroj. Ĉi tiujn du cerealojn sekvas, laŭ nombro da hektaroj kultivitaj kaj volumeno de produktado, sekalo kaj aveno. Krom guŝoj, kiel karobo kaj kikeroj, sunflor-kultivado disvastiĝis en la suda kamparo.
Brutaro reprezentas gravan parton de la fina agrikultura produktado. Apud la malgrandaj brutaraj unuoj, kiuj kreskas en la regionoj de antaŭdifinita agrikultura dediĉo aŭ en la montaraj areoj, nun aperas moderna brutobredado, kun brutaroj, porkoj kaj ŝafoj. Ĉi tiuj bienoj estas orientitaj kaj al la produktado de viando kaj al la lakto-provizo por la kooperativoj, kiuj enkanaligas sian postan komercadon, ĉar la lakta produktado de Kastilio kaj Leono superas unu milionon kaj duono da litroj ĉiujare, kio estas la dua plej granda en Hispanio, nur superita de tiu de Galegio.
Turismo
[redakti | redakti fonton]
Dum la 1990-aj jaroj, la turisma enfluo de turistoj en Kastilio kaj Leono kreskis, allogata ĉefe pro la historia kaj kultura valoro de iliaj urboj kaj la natura kaj pejzaĝa beleco de ĝiaj diversaj regionoj. En 2001, Kastilio kaj Leono ricevis ĉirkaŭ 315 000 vizitantojn, el kiuj 42 000 estis eksterlandanoj. La mondaj heredaĵaj urboj: Avilo, Salamanko kaj Segovio; la Jakoba Vojo trapasas la provincojn Burgoso, Palencio kaj Leono, kaj la duka urbo Lerma, estas la ĉefaj kolonoj de la kultura turismo en Kastilio kaj Leono.
Koncerne la turismon rilate al la praktikado de vintraj sportoj elstaras pluraj skiejoj, kiel ekzemple La Covatilla en la Montaro de Béjar, Sankta Isidoro kaj Leitariegos en Leono kaj La Pinilla en Segovio.
Alia alloga kreskanta aktiveco estas rura turismo. En granda nombro de vilaĝoj de la komunumo oni valorigas kampardomojn akomodante ilin por speco de turisma alternativo kompare kun la turismo surbaze de "suno kaj plaĝo". Ili estas kutime proksimaj al naturaj areoj aŭ areoj el alta heredaĵa aŭ ekologia valoro.
Kastilio kaj Leono havas plurajn urbojn, kies Sankta Semajno estas konsiderata kiel el Internacia Turisma Intereso. Ekzemploj de ili estas Leono, Salamanko, Valadolido aŭ Zamoro.[24]
La regiono ankaŭ havas ampleksan reton de Turismaj Restadejoj, bonkvalitaj hoteloj kiuj kutimas akomodi konstruaĵojn el granda historia valoro en unikaj lokoj por akceli turismon en la areo.
Edukado
[redakti | redakti fonton]
Koncerne superan edukadon, oni notu, ke la du plej malnovaj universitatoj en la lando, kiuj ankaŭ estas inter la plej malnovaj en Eŭropo, estas tiuj de Salamanko kaj Valadolido. La Universitato de Salamanko estas unu el la kvin plej malnovaj en Eŭropo nuntempe funkciantaj, post tiuj de Bolonjo, Oksfordo kaj Parizo. Post la Universitata Aŭtonoma Akto de 1983 kreiĝis du pliaj publikaj universitatoj, nome la Universitato de Leono, iama kampuso en la urbo de la Universitato de Oviedo, kaj la Universitato de Burgoso, iama branĉo de la Universitato de Valadolido.
La plej malnova mezepoka pra-universitato nome Studium Generale en Hispanio estis tiu de Palencio - financita inter 1208 kaj 1214 - sed malaperis, eble pro translokiĝo al Valadolido.[25] La dua plej malnova estis starigita en Salamanko en 1218, ĝermo de la Universitato de Salamanko. La Universitato de Salamanko estis la unua eŭropa instruejo akirinta la titolon universitato tra la papa buleo de Aleksandro la 4-a en la jaro 1255 per sia propra sigelo kaj la licentia ubique docendi.[26]
La Universitato de Salamanko havas specialan gravecon interalie pri sia rolo post la malkovro de Ameriko rilate al la formado de internacia juro kaj homaj rajtoj, kun dominikanoj kiel Francisko de Vitorio en Salamanko kaj Bartolomé de las Casas defendantaj la veran protekton de malfavoratoj. Karlo la 1-a alvokis per la Konsilio de Valadolido por solvi la aferon pri la rajtoj de la indiĝenoj kaj la justaj titoloj de la kastilianoj por usona koloniigo.
Koncerne la originojn de la gregoria kalendaro, necesas reliefigi du studojn faritajn en 1515 kaj 1578 de sciencistoj de la katedro de Salamanko, disponigitaj al la papo en Romo. La dua studo akcelis la nunan mondan kalendaron postulatan post kiam la buleo Inter Gravissimas de papo Gregorio la 13-a starigis la nunan kalendaron.
Referencoj
[redakti | redakti fonton]- ↑ «Población, superficie y densidad por CCAA y provincias». Instituto Nacional de Estadística de España. Arkivita el originalo la 21an de Septembro 2013. Konsultita la 15an de Junio 2013.
- ↑ «Banco de series temporales - DPOP24514 - Población: Castilla y León. Ambos Sexos». Instituto Nacional de Estadística de España. 1a de Januaro 2014. Arkivita el originalo la 24an de Septembro 2015. Konsultita la 5an de Junio 2015.
- ↑ Unesco: World Heritage Conservation. «Spain» (en angla). Konsultita en 2014.
- ↑ «Unos 300 castillos se abren al público para ser conquistados». ABC 2010. Konsultita en 2010.
- ↑ «Catedrales y Colegiatas de Castilla y León». Konsultita en 2010.
- ↑ «Vive Tosacana». Arkivita el la originalo la 16an de Majo 2012. Konsultita en 2012.
- ↑ «Europe & North America (289 biosphere reserves in 34 countries)» (en angla). Unesco. junio de 2014.
- ↑ Mayor, María R. (19a de junio 2013). «La Unesco reconoce a León como cuna mundial del parlamentarismo». El Mundo.
- ↑ Unesco: Memoria del Mundo. «Memoria del Mundo - España». Konsultita en 2015.
- ↑ Vera, Joaquín (6a de decembro 2016). «Informe PISA: estas son las comunidades autónomas que aprueban y las que suspenden». El Español. Konsultita la 11an de julio 2017.
- ↑ «Grupo Espeleologico Edelweiss 2010». Arkivita el la originalo la 26an de decembro 2016. Konsultita la 6an de Aŭgusto 2015.
- ↑ Junta de Castilla y León. (D. L. 2010). Castilla y León : las aguas minerales y termales : panorámica actual y perspectivas de futuro. Instituto Geológico y Minero de España. ISBN 978-84-7840-851-1. OCLC 1026278787. Konsultita la 16an de novembro 2021.
- ↑ [ https://www.infobierzo.com/la-poblacion-osera-crece-en-castilla-y-leon-que-cuenta-con-13-osas-y-21-crias-la-mayor-parte-se-encuentra-en-el-alto-sil-y-laciana/404065/ InfoBierzo]
- ↑ Jefatura del Estado (13a de junio 1978). «Real Decreto-ley 20/1978, de 13 de junio, por el que se aprueba el régimen preautonómico para Castilla y León». Boletín Oficial del Estado num. 155, de 30a de junio 1978 (Agencia Estatal Boletín Oficial del Estado): 15578-15579.
- ↑ Artículo 1 de la Proyecto de Constitución Federal de la Primera República Española, 17a de julio 1873.
- ↑ Investigaciones históricas. Valladolid. Secretariado de Publicaciones, Universidad de Valladolid, 1979.
- ↑ Álvarez Domínguez, Juan-Miguel. [dialnet.unirioja.es/servlet/fichero_articulo?codigo=2381262&orden=0 El Catecismo Regionalista de Don Eugenio, un ejemplo de regionalismo castellanoleonés patrocinado desde León.] 1931, Argutorio, n.º 19 (2.º semestre 2007), pp. 32-36.
- ↑ De Haro Honrubia, Alejandro. «La propuesta autonomista de Ortega y Gasset: un claro antecedente de la configuración autonómica del Estado español de 1978». Arkivigite je 2021-03-08 per la retarkivo Wayback Machine Universidad de Castilla-La Mancha.
- ↑ El País. «Seis grupos políticos se fusionan en un partido regionalista en Castilla y León».
- ↑ Where do people live longer and shorter lives? An ecological study of old-age survival across 4404 small areas from 18 European countries. doi:10.1136/jech-2015-206827.
- ↑ Población superficie y densidad por CCAA y provincias, Instituto Nacional de Estadística [1] alirita la 2017-09-18 arkive [2] en 2016-03-04
- ↑ Censos de Población y Viviendas 2011. Resultados nacionales por Comunidades autónomas y provincias Instituto Nacional de Estadística [3]
- ↑ Cifras oficiales de población resultantes de la revisión del Padrón municipal a 1 de enero de 2011 Instituto Nacional de Estadística.
- ↑ «Publicación en el BOE de la RESOLUCIÓN de 14 de marzo de 2003, de la Secretaría General de Turismo, por la que se concede el título de "Fiesta de Interés Turístico Internacional" a la Semana Santa de Salamanca». Arkivita el la originalo la 28an de julio 2012. Konsultita la 15an de decembro 2010.
- ↑ Historia de la UVA Alirita la 31an de Julio 2022.
- ↑ Historia de la Universidad de Salamanca Alirita la 31an de Julio 2022.
Eksteraj ligiloj
[redakti | redakti fonton]
| ||||||||||
