Hurritz

Hurritz
	Irudi gehiago
Iraute egoera
	; Arrisku txikia (IUCN 3.1)
Sailkapen zientifikoa
Erreinua	Plantae
Ordena	Fagales
Familia	Betulaceae
Generoa	Corylus
Espeziea	Corylus avellana; Linneaus, 1758
Banaketa mapa
Datu orokorrak
Gizakiak ateratzen dizkion produktuak	hur eta hazelnut oil (en)

Hurritza edo hurrondoa (Corylus avellana) kultibatu ahal den zuhaixka bat da baina basoetan egoera basatian ere hazten dena. Normalean 3-8 metro bitarteko garaiera du eta gutxitan azaltzen du enbor nagusia, oinetik hasita adarkatzen delako.^[1] Hostoak obatu edo biribilak dira, ertzean bitan zerratuak eta azpialdean iletsuak izaten dira. Hurritzaren fruitua, hurra, oso ezaguna da, jangarria eta oso elikagarria delako.

Batik bat Europa eta Asia ekialdean banatuta dagoen zuhaixka da hurritza. Hostozabalen oihanpeetako osagai garrantzitsua da eta, bertan gune heze eta itzaltsuak nahiago ditu. Mesolito eta Neolitoko fosilak aztertuz gero, badirudi gizakiaren neguko dietaren osagarri garrantzitsuak zirela hurrak. Euskal Herrian hedapen zabala du ipar isurialdean, hegoaldekoan, berriz, urriagoa da eta ibai ertz eta amildegien babespean hazten da. Ebro haranean ez da alerik atzeman.

Ezaugarriak

Hurritza, normalean, 3-8 m-ko garaiera duen zuhaixka da, baina 10 m izatera heldu daiteke. Oro har, oinetik hasita adarkatzen denez, gutxitan azaltzen du enbor nagusi bat. Zurtoinen azala leuna izan ohi da eta kolore arre-gorrixka azaltzen du ale gazteetan; gero, urteen poderioz azala zartatuz joaten da eta kolore grisagoa hartzen du^[2]. Zartadurak bereziki zurtoinaren beheko partean agertzen dira, goiko atalak leunagoak izaten jarraitzen dutelarik.

Hurrondoaren hosto eta hurrak

Hostoak

Hosto-erorkorreko zuhaixka dugu eta beraz, hurrondoaren hostoak urtero berrizten dira. Hostoak, 5-10 (15) cm luze dira eta 4-9 cm zabal^[2], nahiko zimurtsuak eta forma biribilekoak dira baina oinaldean (txortenaren aldameneko hosto-ijelkiaren atalean) bihotz-forma hartzen dute eta erpina edo punta nabarmenki luzea da (hosto puntaluzea). Ertzak bizerratuak dira eta batzuetan arinki lobulatuak. Adarretan txandakatuta ezartzen dira, peziolo txiki baten gainean lotuz adarrera.

Hostoek kolore berde biziagoa dute gainaldean. Ileei dagokienez, hosto gazteak iletsuak (ilaundunak) izan ohi dira bi aldeetatik baina gerora, heltzen direnean, gainaldeak ile guztiak galtzen ditu (glabroak dira) eta azpialdean iletsuak dira nerbio (zain) eta ertzetan^[1].

Lore emea

Loreak

Lore arra.

Hurritza espezie monoikoa da, hau da, lore unisexualak ale berean baina espazioan bereiztutan garatzen dituzte. Lore hauek airearen bidezko polinizaziora moldaturik daude, hots, anemofiloak dira. Infloreszentzia arra gerba zintzilikari bat da, 3-9 cm luzeerakoa, horixka eta zilindrikoa; hostoak agertu baino lehenago garatzen dira eta polena askatzen dute. Lore ar bakoitzak ezkata trilobulatu bat du, eta hauen barruko aldean txertatzen dira 8 estamineak. Infloreszentzia emeei dagokienez, ez dira hain ikusgarriak estigmek ematen dieten kolore morea izan arren. Hauek, banaka edo bosnaka, adar lateralen puntetan agertzen dira eta askoz txikiagoak dira, oboideak eta hostoen ernamuinen itxura antzekoa hartzen dute.

Fruituak

Hurrak: oskolarekin (ezker) eta oskolik gabe (eskuin)

Fruitua akenio bat da eta hur izenaz ezagutzen da, forma biribil edo oboideduna eta kolore arre gorrixka du. Hurra, fruitu lehor jangarria eta oso elikagarria da, 1-2 cm arteko diametrokoa, ez zabalkorra eta 1-5 aleko multzoetan agertzen dira. Zurezko perikarpoa du eta kanela koloreko testa leuna. Azpialdetik forma horzduneko inbolukru hostokara batek estaltzen du, eta, honek, hur gazteek bezalako kolore berde argia izan ohi du. Ale bakar batetik bost aleetako multzoak sortzen dira, bakoitzak bere inbolukruko 2 braktea berdeekin. Hurrak normalean abuztutik urrira heltzen dira.

Banaketa

Klima epeletako landarea da, nahiz eta bere hedapena oso zabala den mundu zaharrean. Ia Europa osoan eta Asiako mendebaldean barreiatuta dago. Euskal Herriko iparraldean ugaria da eta hegoalderantz urritu egiten da, trokarte laiotzetan babesten delarik.

Ingurune freskoak eta hezeak behar izaten ditu. Ugaria da harizti, pagadi, haltzadi eta baso mistoetan.

Ekologia

Urteko tenperaturak 12 - 16 °C ingurukoak izan behar dute, 7 °C-tik berako tenperaturetan gehienez 700 ordu iraun ditzake urtean eta tenperatura hotzenaren muga -8 °C-koa da. Apur bat azidoak diren (5.5 eta 7.8ko pH-ak) lurzoruak ditu gustuko, kararri-buztin-silizeoko sustratuak, alegia. Oso sentikorra da lehorteekiko, batik bat, lurzoruak hezetasunari eusten ez badio.

Fenologia

Loraketa neguan gertatzen da, urtarrila eta apirila artean. Fruitua abuztutik urrira bitartean heltzen da.

Kultiboa

Kultiboa egokia izan dadin, klima eta lurzorua egokiak izatea beharrezkoa da. Bi hauen barruan, garrantzitsuak diren hainbat faktore sartzen dira: Tenperatura, haizea, argitasuna, altitudea eta latitudea, etab^[3].

Tenperatura

Tenperaturak landareen portaera begetatiboan izaten du eragina uda edota negua izan. Tenperatura baxuegia bada ernamuinen heriotza ekar dezake.

C. avellana, oso ondo moldatzen da tenperatura desberdinetara, bere ingurune optimoa 12-16 °C -koa izanik. Hala ere, ernamuinak 7 °C-tik behera 500-700h bizirauteko gai dira baina neguan tenperatura -8 °C-tik beherakoa bada, erramuin emeak hil egiten dira. Ondorioz, hotza jasan dezake.

Haizea

Haize bortitzak kaltegarriak izan daitezke zuhaitzen hazkuntzarako, honen ondorioz, okertuta hazi daitezkeelako. Hala ere, polena askatzeko garaian (gameto arren segregazioa), onuragarria da haize pixka baten presentzia, horrela polena estigma gehiagotara helduko da. Haize beroak, aldiz, hostoetako ertzen deshidratazioa ekar dezake.

Konponbide modura, haize bortitzeko lekuetan, zuhaitzetan errezelak jartzea gomendagarria da.

Argitasuna

Argia ezinbestekoa da fotosintesia egiteko, eta hortaz, zuhaitzen hazkuntzarako. Gainera, fruituen hazkuntzan eta ugalketa ernamuinen sorreran parte hartzen du.

Argi falta eta Tº eskasa egotekotan, ernamuin hauen kantitatea asko murriztuko zen. Egoera aurkakoa balitz, argi asko eta Tº handia, hurren hazkuntza sustatuko litzateke.

Altitudea eta latitudea

Faktore honen eragina ez da zuzena. Hala ere, latitude eta altitudeak, kultiborako klima aldatu dezake, eta hortaz, hurritza eta bere fruituen (hurren) hazkuntza lagundu edota oztopatuz.

Erabilerak

Egurra

Kimu gazteak, bere malgutasunari esker, oso erabiliak izan dira otar eta saskigintzan^[1]. Azala lehorgarria da eta, hosto eta adaxken propietateak onak dira odol-zirkulazioa errazteko. Ez dugu ahaztu behar betidanik euskaldunok hurritz-makilak erabili izan ditugula mendian ibiltzeko.

Horrez gain, bere egur zuri-gorrixka aeromodelismoan, heldulekuen prestaketan eta bolboraren ikatza sorteko ere erabili da^[2].

Fruitua

Corylus avellana-ren fruitua oso erabilia da elikadura-arloan, izan ere, osasunerako onuragarriak diren nutrizio-ezaugarri asko ditu, hala nola:

Azido oleiko kontzentrazio altua: gantz monoinsaturatu izenaz ere ezagutzen da.
Antioxidatzaileak: bitamina E eta beste fitonutriente batzuk ditu. 30g hurrek egunero beharrezkoa den Bitamina E ren %67-a ematen du^[4].
Ca, P eta Mg: ezinbesteko mineralak hazkuntza on batentzako.

Hurrak fruitu lehor oso famatuak dira eta modu askotan kontsumitzen dira: Gordinik, txigortuta “snack” modura, eta baita saltsa eta entsaladetan. Hori gutxi balitz, hurra askotan agertzen da krematan (olio modura). Izan ere, Bitamina E, Omega 3 eta Omega 6 eta fitoesterol antioxidatzailean aberatsa da^[4].

Hala ere, kontraeraginak ere badaude:

Alergiak
Kaloria kantitate handiak ditu

Beste hainbat fruitu lehorren antzera, hurrak ere erreakzio alergikoak sortaraz ditzakete. Honi alergia izatekotan, kontu handiz ibili behar da zerbait jateko momentuan, janariak hur zatiak izan ditzakeelako.

Hurrak oso erabiliak badira ere pisua galtzeko dietetan bere onura eta sortzen duten ase sentsazioagatik, ez da gomendagarria 10g baino gehiago hartzea egunero, izan ere, kaloria asko ditu, eta horrek kontrako efektua izan dezake dietan.

Azkenik, umeen kasuan ere kontu handiarekin ibili behar da, alergiez gain, irensteko oso zailak izan daitezkeelako.

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Botanika.wikispaces.com webgunetik hartu da, CC BY-SA 3.0 lizentziapean.

Edukiaren zati bat EuskalNatura.eus webgunetik hartu da, copyrightaren jabeak onartu baitu hango testu-edukiak Euskarazko Wikipedian CC BY-SA 3.0 ES Aitortu-PartekatuBerdin 3.0 Espainia lizentziarekin argitaratzea, baldin eta iturria aipatzen bada (ikusi eztabaida orria).

↑ ^a ^b ^c I., Aizpuru,. (2010). Euskal herriko zuhaitz eta zuhaixken gida. (2. [argit.]. argitaraldia) Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia = Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco ISBN 9788445730515. PMC 868798162. (Noiz kontsultatua: 2019-03-12).
↑ ^a ^b ^c «CORYLUS AVELLANA» www.arbolesornamentales.es (Noiz kontsultatua: 2019-03-12).
↑ Ellena D., Miguel. (2013). Avellano Europeo: establecimiento y formación de la estructura productiva.. ISSN 0717-4829..
↑ ^a ^b (Gaztelaniaz) «Avellana bio: qué es, propiedades, usos y beneficios» farmacia.bio (Noiz kontsultatua: 2019-03-21).

Ikusi gainera

Hur

Kanpo estekak

Hurritza EuskalNaturan. CC-BY-SA lizentzia

Datuak: Q124969
Multimedia: Corylus avellana / Q124969
Espezieak: Corylus avellana

[:0-1] I., Aizpuru,. (2010). Euskal herriko zuhaitz eta zuhaixken gida. (2. [argit.]. argitaraldia) Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia = Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco ISBN 9788445730515. PMC 868798162. (Noiz kontsultatua: 2019-03-12).

[:1-2] «CORYLUS AVELLANA» www.arbolesornamentales.es (Noiz kontsultatua: 2019-03-12).

[3] Ellena D., Miguel. (2013). Avellano Europeo: establecimiento y formación de la estructura productiva.. ISSN 0717-4829..

[:2-4] (Gaztelaniaz) «Avellana bio: qué es, propiedades, usos y beneficios» farmacia.bio (Noiz kontsultatua: 2019-03-21).

[1]

[2]

[3]

[4]