Kakazte (Internet)-en iturria ikusi

[[Fitxategi:Shit happens.jpg|thumb|Kakazte prozesua. '''1.''' Hasieran plataformak oso onak dira erabiltzaileentzat. Erabiltzaile askok izena ematen dute. '''2.''' Gero, erabiltzaileengandik baino, dirua bezero komertzialengandik lortzen denez, erabiltzaileengandik abusatzen hasten dira. '''3.''' Geroago,  erabiltzaile komertzialengandik ere abusatzen hasten dira mozkinak plataformako jabeentzat optimizatzeko.]] 
'''''Enshittification'', kakaztea'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Joxe|abizena=Rojas|izenburua=Interneten kakaztea, 1/3: Zer da "kakaztea"? {{!}} teknopata.eus|hizkuntza=eu|data=2024-02-18|url=https://teknopata.eus/2024/02/kakaztea-enshittification-1-zer-da|sartze-data=2024-11-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Joxe|abizena=Rojas|izenburua=Interneten kakaztea, 2/3: Nola eta zergatik gertatu da kakaztea? {{!}} teknopata.eus|hizkuntza=eu|data=2024-02-22|url=https://teknopata.eus/2024/02/kakaztea-enshittifaction-2-zergatik-nola|sartze-data=2024-11-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Joxe|abizena=Rojas|izenburua=Interneten kakaztea, 3/3: Nola gelditu kakazte prozesua? {{!}} teknopata.eus|hizkuntza=eu|data=2024-02-29|url=https://teknopata.eus/2024/02/kakaztea-enshittification-3-nola-gelditu-konpondu|sartze-data=2024-11-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Gorka|abizena=Julio|izenburua=Kakaztea|hizkuntza=eu|data=2024-03-02|url=https://www.berria.eus/komunikazioa/analisia-komunikazioa/kakaztea_2121545_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-11-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Leturia Azkarate|abizena=Igor|izenburua=Sare sozialen “kakaztea”, alternatibak eta fedibertsoa|data=2024-09-02|url=https://aldizkaria.elhuyar.eus/mundu-digitala/sare-sozialen-kakaztea-alternatibak-eta-fedibertso/|aldizkaria=Elhuyar aldizkaria|sartze-data=2024-11-01}}</ref>, Interneteko kulturan, sare sozialen testuinguruan-eta, plataformaren gainbehera, lineako produktu eta zerbitzuen kalitatea murrizten duen patroi bat da. Hasiera batean, hornitzaileek kalitate handiko eskaintzak sortzen dituzte, erabiltzaileak erakartzeko; gero, eskaintza horiek degradatzen dituzte, negozioetako bezeroak hobeto zerbitzatzeko; eta, azkenik, beren zerbitzuak degradatzen dizkiete negozioetako erabiltzaile eta bezeroei, akziodunentzako irabaziak maximizatzeko.

[[Cory Doctorow]] idazleak famatu zuen [[neologismo]]<nowiki/>a, ingelesez,  2022ko azaroan, baina leheago ere terminoa sortua eta erabilita zegoen.<ref>{{Cite web|abizena=Smith|izenburua=Boeing, Crapification, and the Lion Air Crash|izena1=Yves|data=18 November 2018|url=https://www.nakedcapitalism.com/2018/11/boeing-crapification-lion-air-crash.html|lana=Naked Capitalism}}</ref> The American Dialect Society  "''enshittification''" terminoa 2023ko urteko hitza izendatu zuen.  

Doctorowe-k kakazte prozesua murrizteko bi modu defendatzen ditu: bukaeratik bukaerara arteko printzipioari eustea —plataformek erabiltzaileen eskaerei erantzunez datuak transmititu behar dituztela dio, haiek bultzatutako algoritmoen erabakien ordez—; eta irtetzeko eskubidea bermatzea, hau da, erabiltzaile bati plataforma bat datuak galdu gabe uzteko aukera oso ematea. Mugimendu horien helburua da lineako plataformen estandarrak eta fidagarritasuna mantentzea, erabiltzaileen gogobetetzea azpimarratzea eta merkatuaren lehia sustatzea.

== Historia eta definizioa ==
[[Fitxategi:DEF_CON_31_-_An_Audacious_Plan_to_Halt_the_Internet's_Enshittification_-_Cory_Doctorow_(q118B_QdP2k).webm|thumb| Plan ausarta Cory Doctorow-k Internet DEF CON 31, 2023an kakazte prozesua gelditzeko]]
"Enshitclassification" [[Cory Doctorow|Cory Doctorow-k]] erabili zuen lehen aldiz blog batean, 2022ko azaroan, eta ondoren ''Locus''en argitaratu zen 2023ko urtarrilean. Kontzeptua beste blog batean zabaldu zuen, ''Wired''-en 2023ko urtarrileko edizioan berrargitaratu zena:<ref>{{Cite web|izenburua=Pluralistic: Tiktok's enshittification (21 Jan 2023) – Pluralistic: Daily links from Cory Doctorow|data=21 January 2023|url=https://pluralistic.net/2023/01/21/potemkin-ai/#hey-guys|accessdate=2023-11-10}}</ref>{{Aipua|Here is how platforms die: first, they are good to their users; then they abuse their users to make things better for their business customers; finally, they abuse those business customers to claw back all the value for themselves. Then, they die. I call this enshittification, and it is a seemingly inevitable consequence arising from the combination of the ease of changing how a platform allocates value, combined with the nature of a "two-sided market", where a platform sits between buyers and sellers, hold each hostage to the other, raking off an ever-larger share of the value that passes between them.|Horra nola hiltzen diren plataformak: lehenik eta behin, beren erabiltzaileekin onak dira; gero, beren erabiltzaileez abusatzen dute beren negozioetako bezeroentzat gauzak hobetzeko; azkenik, negozioetako bezero horietaz ere abusatzen dute, balio erantsi guztia berentzat, jabeentzat, akziodunentzat gordetzeko. Orduan, hil egiten dira hasieran erabiltzaileentzat baliotsu ziren zerbitzuak. Enshittifikazioa, kakaztea, deitzen diot horri, eta itxuraz saihestezina den ondorio bat da, plataforma batek balio erantsia esleitzeko, monetizatzeko, duen erraztasunaren konbinaziotik datorrena, "bi aldeko merkatu" baten izaerarekin konbinatuta, non plataforma bat erosle eta saltzaileen artean ezartzen den, alde bakoitzak besteari ahalik eta diru gehien atxikitzen dion, bien artean igarotzen den diruaren zati gero eta handiago bat harrapatuz.}}''[[Financial Times]]'' egunkariak 2024an argitaratu zuen artikulu batean, Doctorow-k argudiatu zuen "enshittifikazioa", kakaztea,  edozein plataformatara hedatzera  datorrela, plataforma 'kakazleekin',  "''enshittifikatzaileekin''", gizateria, 'kazaztezeno', "''enshittoceno''", aroan sartu dela.<ref name="enshittocene">{{Cite news|abizena=Doctorow|izenburua='Enshittification' is coming for absolutely everything|izena1=Cory|data=2024-02-07|url=https://www.ft.com/content/6fb1602d-a08b-4a8c-bac0-047b7d64aba5|kazeta=[[Financial Times]]|accessdate=24 February 2024}}</ref>

Doctorow-ek argudiatu du plataforma berriek produktu eta zerbitzu erabilgarriak eskaintzen dizkietela bezeroei batzuetan dirurik irabazi gabe, hasiera batzuetan diru galeraren bat onartuz, erabiltzaile berriak irabazteko modu bat bezala. Erabiltzaileak zerbitzuaren onura horietara lotuta daudenean, plataformak erabiltzaileen datu-baserako sarbidea eskaintzen die benetako bezeroei, ditu-hornitzaileei, hasiera batean, berriro ere, agian diru galera batekin, eta, behin hornitzaileak integratuta, plataformak akziodunei diru-sarrerak ematen hasiko da. Behin plataforma akziodunetan zentratzen denean, eta erabiltzaileak eta hornitzaileak zerbitzura lotuta daudenean, plataformak jada ez du inolako pizgarririk kalitatea mantentzeko, akziodunentzat ahalik eta diru gehien lortzea izango da lehentasuna eta askotan zerbitzuaren kalitatearen kaltetan. Bitartekari gisa jarduten duten plataforma kodifikatuek zerbitzuen [[monopolio]] gisa eta [[monopsonio]] gisa joka dezakete bezeroen aurrean, kommutazio-kostu altuek, alde egiteko eta antzeko beste zerbitzu bat bilatzeko kostu altuek, aukera teknikoak daudenean ere, zerbitzua abandonatzea eragozten baitute.<ref name="DoctorowJan2023">{{Erreferentzia|abizena=Doctorow|izena=Cory|date=January 23, 2023|hizkuntza=en|izenburua=The 'Enshittification' of TikTok|url=https://www.wired.com/story/tiktok-platforms-cory-doctorow/|magazine=[[Wired (magazine)|Wired]]|publisher=[[Condé Nast]]|access-date=1 June 2023|archive-date=1 June 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230601004832/https://www.wired.com/story/tiktok-platforms-cory-doctorow/|url-status=live}}</ref> Doktorow-k "enpresaren zabaltzearen" bidez gertatzen den zerbait bezala deskribatu du ''enshittifikazio'' prozesua, kakazte prozesua: zerbitzuaren sistemaren parametroak etengabe doitzen dira etekinen, diru-irabazien hobekuntza marjinalen bila, diru-etekin horiek beste helburu guztin aurretik jarriz.<ref>{{Cite web|abizena=Doctorow|izenburua=Twiddler: Configurability for Me, but Not for Thee|hizkuntza=en|izena1=Cory|data=8 March 2023|url=https://cacm.acm.org/blogs/blog-cacm/270721-twiddler-configurability-for-me-but-not-for-thee/fulltext|lana=cacm.acm.org|accessdate=2023-09-15}}</ref> ''Enshittifikazioa'' mozkin ahalik eta handienak bilatzeko modu bat bezala ikus daiteke.

Arazoa konpontzeko<ref>{{Erreferentzia|izena=Joxe|abizena=Rojas|izenburua=Interneten kakaztea, 3/3: Nola gelditu kakazte prozesua? {{!}} teknopata.eus|hizkuntza=eu|data=2024-02-29|url=https://teknopata.eus/2024/02/kakaztea-enshittification-3-nola-gelditu-konpondu|sartze-data=2024-11-01}}</ref>, Doctorow-k bi printzipio orokor proposatzen ditu:

* Lehenengoa, '''amaieratik amaierarako printzipioa''' errespetatzea da, ''end-to-end principle''. Printzipio horren arabera, sare edo plataforma baten funtzioa zera izan beharko luke beti: prest dauden hartzaileentzako prest dauden igorleen datuak modu fidagarrian ematea. Plataformei aplikatzen zaienean, horrek esan nahi du erabiltzaileek eskatutakoa jaso behar dutela, ez plataformak, algoritmo opakoen bidez, aurkeztu nahi duena. Adibidez, erabiltzaile batzek, askok, harpidetza egin zuten erabiltzaileen eduki guztia ikusiko lukete, eduki-sortzaileenganaino algoritmo opaku batetik pasatu gabe. Erabiltzaile sortzaile eta hartzaileen artean kakaten duten enpresek algoritmo opakuak ezartzen dituzte, ezinbestean. Sortzaileek beren audientziara iristeko aukera bideratuz. Hori, bilaketa-motorretan, babestutako emaitzen aurretik ezartzea dakar, eta bilaketa-kontsultetarako kointzidentzia zehatzak aurrean erakutsiko lirateke algoritmoak babesleen edukiak sustatuko ez balitu.<ref>{{Cite web|abizena=Doctorow|izenburua=As Platforms Decay, Let's Put Users First|hizkuntza=en|izena1=Cory|data=2023-05-09|url=https://www.eff.org/deeplinks/2023/04/platforms-decay-lets-put-users-first|lana=Electronic Frontier Foundation|accessdate=2023-09-15}}</ref>
* Bigarrena, '''irteteko eskubidea''' da, plataforma bateko erabiltzaileak erraz beste leku batera joan daitezkeela esaten duena, plataforma horrekin gustura ez badaude. Sare sozialen kasuan, horrek elkarreragingarritasuna eskatzen du, beste sare sozialetatik datozen erabiltzaileak "blokeatzen" dituzten algoritmoak eta plataformen arteko merkatu lehia eragozten duten sarearen efektuei aurre eginez. Elkarreragingarritasuna dago posta elektroniko mezuetan eta enpresa desberdinetako zerbitzuak gurutza daitezke, plataforma batetik beste batera mezuak bidaltzeko aukera osoa eskainiz, baina ez da elkarreragingarritasunik onartzen hainbat sare sozialetan eta mezuak ikusteko ere, sare sozial jakin batzuetan izena bertan eman behar da, kontua sortu behar. '''Irteteko eskubidea''' hedabide digitalen plataformentzat, erabiltzaileei plataformaz aldatzeko aukera osoa ematea esan nahi du, erosi zuten edukia galtzeko beldurrik gabe, eta [[Eskubide digitalen kudeaketa|eskubide digitalen kudeaketak]] blokeatuta duen edukia galdu gabe.

American Dialect Society-k "''enshittifikazioa''", kakaztea, aukeratu zuen 2023. ''Urteko Berba'' bezala.<ref name="enshittocene">{{Cite news|abizena=Doctorow|izenburua='Enshittification' is coming for absolutely everything|izena1=Cory|data=2024-02-07|url=https://www.ft.com/content/6fb1602d-a08b-4a8c-bac0-047b7d64aba5|kazeta=[[Financial Times]]|accessdate=24 February 2024}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=2023 Word of the Year is 'enshittification'|data=5 January 2024|url=https://americandialect.org/2023-word-of-the-year-is-enshittification/|lana=[[American Dialect Society]]|accessdate=6 January 2024}}</ref>

== Harrera eta inpaktua ==
Doctorow-k 2022ko azaroan famatu zuen termino hau, enshittification,  geroago hamaika aldiz erabili izan da kazetaritzan eta testuinguru akademikoetan, eta online zerbitzu askoren narriadura edo hondatze prozesua izendatzeko erabili ohi da ingelesez eta baita euskaraz ere. Enpresa erraldoi batzuek eskaini izan duten eta eskaintzen duten zerbitzua deskribatzerakoa, [[Facebook]], [[Google]], [[Amazon]], [[Twitter]]/X  maiz esaten da enpresen helburu nagusia, gero eta modu ageriagokoan, jabeen mozkinak handitzea dela, erabiltzaile askoren kalterako, zerbitzu nagusien kalterako.  Fenomeno honek debateak sortu ditu AEBn, Europan, Kandadan, Australian, Japonian... Aditu askok proposamenak egin dituzte jatorrizko zerbitzuak babesteko, erabiltzaileak babesteko, eta enpresa erraldoi horien [[monopolio]] edo [[monopsonio]]<nowiki/>ei aurre egiteko estatuen interbenzionismoa beharrezkoa dela agudiatu izan da, enpresa erraldoi horien diru-gosea baretzeko.<ref>{{Cite web|izenburua=Enshittification, Disenshittification and The Bezzle: Cory Doctorow in conversation with Randall Munroe {{!}} Berkman Klein Center|hizkuntza=en|data=2024-04-24|url=https://cyber.harvard.edu/events/enshittification|lana=cyber.harvard.edu|accessdate=2024-06-21}}</ref>

== Adibideak ==

=== Airbnb ===
Disrupzio bektore bat ezarri zuen enpresa gazte bat izan zen hasieran, hotel-kateekin lehiatzen zenean. [[Airbnb|Airbnb-k]] gaur egun dauden hotelek baino gaueko tarifa handiagoak kobratzen ditu. Airbnb-k orain bezeroei kobratzen die eta lineako plataforma erabiltzen duten transakzioen zerbitzu-tarifetan % 45etik gorako irabazi-marjina jasotzen dutela esan izan da.

=== Amazon ===
2022ko azaroko Doctorow-ren blogeko artikuluan, egileak [[Amazon|Amazonen]] praktikak deskribatu zituen. Lineako txikizkaria kostutik behera, [[Dumping|''dumping'']] egiten, merke-merke saldutako produktuekin hasi zen erabiltzaileei zerbitzua ematen eta (Amazon Prime harpidetza batekin) doaneko bidalketekin. Behin erabiltzaile oinarrizko kopuru handia finkatuta, saltzaile gehiago hasi ziren euren produktuak Amazonen bidez saltzen. Azkenean, irabaziak handitzeko tarifak gehitzen hasi zen Amazon. 2023an, artikuluen salmenta-prezioaren ehuneko oso handi bat Amazonera joan ei zen, hainbat tarifaren bidez. Doctorow-k Amazonen barruko publizitatea [[Payola|''payola'']]-eskema gisa deskribatu zuen, non saltzaileek beren artean lehiatzen dute, ea nork eskainiko Amazon nagusiari etekinik handiena. Amazonek, bere aldetik, saltzaileak sustatuko edo ezkutatuko ditu bilaketetan eta sailkapenak  ez dira egiten azken eroslearengan pentsatuz, azken erosle edo bezeroaren onura lehenetsiz. Doctorow-k adibide bat eman zuen, "katu-oheak" bilatu Amazonen barneko bilatzailearekin, eta koturatu zen  "katu-oheen" bilaketa baten lehen bost orriak erdi-iragarkiak zirela. Amazonek interes berezia izaten du produktu batzuk saltzeko, ez antzeko beste batzuk baino hobeak direlako eroslearentzat, baizik eta mozkin hobea uzten diolako Amazoni.

Amazonen ''Audible'' zerbitzua ere kritikatu du Doctorow-ek: audio-liburuen merkatuaren %90 baino gehiago kontrolatzen du, eta [[Eskubide digitalen kudeaketa|eskubide digitalen]] derrigorrezko kudeaketa ([[DRM]]) aplikatzen die audio-liburu guztiei. Doctorow-k azpimarratu du, horrek esan nahi duela Amazonen menpe dagoen plataforma hori uzten zuen erabiltzaile batek bere audio-liburuen liburutegirako sarbidea galduko duela, oso lotuta dagoela, beraz. Doctorow-k 2014an erabaki zuen bere audio-liburuak ez saltzea Audibleren bidez, eta bere buruari edizioa ekoiztearen lana esleitzea, nahiz eta horrek ekarriko zuen Amazonek ez zuela ezarriko bere liburuetan  "DRM slap" delakoa eta horrek, ustez, egileari diru sarrera txikiagoa ekarriko zion. Ordutik, Doctorow-ek dozena erdi audio-liburu baino gehiago argitaratu ditu, denak bere kabuz, nahiz eta Amazonen sistemak ez ditu audio-liburu horiek DRMrik gabe banatuko.<ref>{{Cite web|abizena=Doctorow|izenburua=Why none of my books are available on Audible|hizkuntza=en|izena1=Cory|data=25 July 2022|url=https://doctorow.medium.com/why-none-of-my-books-are-available-on-audible-83cb182f2f91|lana=Medium}}</ref><ref>{{Cite web|abizena=Doctorow|izenburua=Kickstarting a book to end enshittification, because Amazon will not carry it|hizkuntza=en|izena1=Cory|data=31 July 2023|url=https://doctorow.medium.com/kickstarting-a-book-to-end-enshittification-because-amazon-will-not-carry-it-7585250dabaf|lana=Medium}}</ref>

=== Facebook ===
Doctorowren arabera, [[Facebook|Facebookek]] zerbitzu ona eskaini zuen erabiltzaileen "masa kritiko" batera iritsi arte, eta gero zaila bihurtu zen jendearentzat alde egitea, lagunak konbentzitu behar zituztelako haiekin joateko. Facebook orduan hasi zen hedabide konpainien mezuak gehitzen komunikazio harietan, hedabide konpainiak ere Facebooken trafikoaren menpe egon arte, eta gero algoritmoa doitu zuen ordaindutako "sustatutako" mezuei lehentasuna emateko. ''Business Insider'', negozioetako berriak zabaltzen duen onlien hedabidea, bat etorri zen Facebook ''enshittizatzen'', kakazten, ari zirela esatearekin, eta gaineratu zuen "erabiltzaileak etengabe gainezka" daudela babestutako edukiarekin (edo "gomendatutako edukiekin"), eta badirudi jendeak ikusi nahi dituen gauzak gero eta sakonago lurperatzen dituela Facebookek erabiltzaileek erabakitzen dutena kontuan hartu gabe".<ref name="Zitron">{{Cite news|abizena=Zitron|izenburua=Google, Amazon, and Meta are making their core products worse — on purpose|izena1=Ed|data=March 27, 2023|url=https://www.businessinsider.com/tech-companies-ruining-apps-websites-internet-worse-google-facebook-amazon-2023-3|kazeta=Business Insider|accessdate=October 23, 2023}}</ref> Doktorow-k Facebooken metriken polemika aipatu zuen, non bideo estatistiken gunean kopuruak puzten ziren, eta amarru horrek hedabide enpresa batzuk Facebooken gehiegi inbertitzera eta kolapsatzera eraman zituen. Facebook "behin betiko enshittizatua, kakaztua" bezala deskribatu zuen.

=== Google bilaketa ===
[[Fitxategi:AI_Overviews_result_for_"enshittified_google",_October_23,_2024.jpg|thumb|''AI Overviews'' Googleren kodifikazioa laburbiltzen duen emaitza, 2024ko urriaren 23a]]
Doctorowek ''Google Search,'' [[Google]] [[bilaketa motor]]<nowiki/>ra ere aipatzen du adibide gisa. [[Google Search|''Google Search'']] nagusi bihurtu zen plazaratu bezain laster, bilaketa-emaitza esanguratsuen eta gutxieneko iragarkien bidez, eta, gero, degradatu egin zen publizitate gero eta handiagoarekin, [[Web posizionamendu|bilaketa-motorren]] optimizazioaren eta iruzur frontalaren bidez, hau da bilaketen emaitzetan lehenetsiz Google horri dirua ematen ziotenen edukiak eta horrek mesede egin zien bere publizitate-bezeroei. Ondoren, [[Google (bilaketa motorra)|Googlek]] azpijokoa egin zuen, ''[[Jedi Blue]]'' akordioaren bidez, [[Facebook|Meta]] enpresarekin egin zuen akordioarekin, iragarkien merkatua iraultzeko, publizitatearen balioa bere kabuz biderkatzeko. Halaber, Doctorowek aipatzen du Googlek 12.000 langile kaleratu zituela 2023ko urtarrilean, eta horrekin batera bere akzio propioak berrerosteko plan bat egin zuela, "langileen soldata guztiak ordainduko zituena hurrengo 27 urteetan". Gainera, Googlek presa handia izan zuela AAren bilaketa-chatbot bat ikertzeko, "tresna horrek ez baitizu erakutsiko eskatzen diozuna, baizik eta, hori baino hobea: erakutsiko dizu zer ikusi behar duzun".{{Cite web|abizena=Doctorow|izenburua=As Platforms Decay, Let's Put Users First|hizkuntza=en|izena1=Cory|data=2023-05-09|url=https://www.eff.org/deeplinks/2023/04/platforms-decay-lets-put-users-first|lana=Electronic Frontier Foundation|accessdate=2023-09-15}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">Doctorow, Cory (May 9, 2023). [https://www.eff.org/deeplinks/2023/04/platforms-decay-lets-put-users-first "As Platforms Decay, Let's Put Users First"]. ''Electronic Frontier Foundation''. [https://web.archive.org/web/20231022021215/https://www.eff.org/deeplinks/2023/04/platforms-decay-lets-put-users-first Archived] from the original on October 22, 2023<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">September 15,</span> 2023</span>.</cite></ref>{{Cite news|abizena=Naughton|izenburua=Users, advertisers – we are all trapped in the 'enshittification' of the Internet|izena1=John|data=11 March 2023|url=https://www.theguardian.com/commentisfree/2023/mar/11/users-advertisers-we-are-all-trapped-in-the-enshittification-of-the-internet|kazeta=[[The Guardian]]|accessdate=1 June 2023}}</ref><ref>{{Cite news|abizena=Yang|izenburua=Google is cutting 12,000 jobs, adding to a series of Big Tech layoffs in January|izena1=Mary|data=20 January 2023|url=https://www.npr.org/2023/01/20/1150234270/google-layoffs-12000-jobs|kazeta=NPR.org|accessdate=30 October 2023}}</ref><ref>{{Cite news|abizena=Godfrey|izenburua=Scams, conspiracies, and surprising theories on why we fall victim to them|izena1=Lisa|data=20 April 2023|url=https://www.cbc.ca/radio/ideas/scams-fraud-credulity-1.6816036|kazeta=CBC.ca|accessdate=30 October 2023}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pluralistic: Google’s enshittification memos (03 Oct 2023) – Pluralistic: Daily links from Cory Doctorow|hizkuntza=en-US|data=2023-10-03|url=https://pluralistic.net/2023/10/03/not-feeling-lucky/#fundamental-laws-of-economics|sartze-data=2024-11-01}}</ref>

=== Netflix ===
"Transmisio gerrak" deiturikoetan gogor lehiatu ostean, Netflix izan zen 2020ko hasierako garaile nagusia.<ref>{{Cite web|abizena=Lee|izenburua=How Netflix survived the streaming wars to stay the subscription video king|izena1=Wendy|data=6 March 2024|url=https://www.latimes.com/entertainment-arts/business/story/2024-03-06/how-netflix-held-onto-its-crown-as-king-of-streaming|lana=Los Angeles Times|accessdate=22 October 2024}}</ref> Jarrera ia monopolistikoa lortu ondoren, Netflixek prezioak igo zituen, iragarki gehiago sartu zituen, pasahitzen erabilera partekatuaren kontua bertan behera utzi zuen, eta erabiltzaileei kobratzen hasi zen, doakoak izan ohi ziren hainbat zerbitzurengatik.<ref>{{Cite web|abizena=Bode|izenburua=Streaming’s Slow Enshittification Continues As Netflix Kicks Users Off Cheapest Ad-Free Tiers|izena1=Karl|data=10 July 2024|url=https://www.techdirt.com/2024/07/10/streamings-slow-enshittification-continues-as-netflix-kicks-users-off-cheapest-ad-free-tiers/|lana=Techdirt|accessdate=22 October 2024}}</ref>

=== Reddit ===
[[Fitxategi:Fuck_spez.png|thumb|[[Reddit]] enpresako erabiltzaileek protesta egin dute r/place-n aldaketak direla eta. "Spez", Steve Huffman Reddit enpresako zuzendari exekutiboaren erabiltzaile izena da.]]
2023an, [[Saltzeko eskaintza publiko|hasierako eskaintza publiko]] baterako hasierako aurkezpenak egin eta gutxira, [[Reddit|Reddit-ek]] iragarri zuen API sarbideagatik kuotak kobratzen hasiko zela, hirugarrenen aplikazio asko eraginkortasunez itxiko zituela funtzionatzeko kostu debekuak eginez.  Steve Huffman zuzendari nagusiak adierazi zuen AI enpresek datuak Reddit-i ordaindu gabe harrapatzen ari zirela erantzunez, baina estaldurak hurrengo IPOarekin lotu zuen mugimendua; mugimenduak hirugarrenen aplikazio ugari itxi zituen, erabiltzaileak konpainiari irabazi gehiago ematen zizkion Reddit aplikazio ofizialak erabiltzera behartuz.  <ref name="Breland" /> <ref>{{Cite aldizkari|abizena=Hagen|izenburua=No Space for Reddit Spacing: Mapping the Reflexive Relationship Between Groups on 4chan and Reddit|izena1=Sal|data=2023|kazeta=Social Media + Society|liburukia=9|alea=4|issn=2056-3051|doi=10.1177/20563051231216960}}</ref> Guneko moderatzaileek konpainiaren politika berriaren aurkako itzalaldiaren protesta egin zuten, nahiz eta azkenean aldaketak aurrera egin. Hirugarrenen Reddit aplikazio asko, hala nola Apollo aplikazioa, itxi egin ziren kuota berriengatik. <ref>{{Cite news|abizena=Plunkett|izenburua=Minecraft Subreddit Loses Support From Devs Who Disapprove Of Reddit Changes|hizkuntza=en|izena1=Luke|data=June 28, 2023|url=https://kotaku.com/minecraft-reddit-protest-huffman-ceo-subreddit-mojang-1850589115|kazeta=Kotaku|accessdate=October 23, 2023}}</ref> <ref name="Breland">{{Cite web|abizena=Breland|izenburua=Why Reddit is destined to turn to crap|hizkuntza=en-US|izena1=Ali|url=https://www.motherjones.com/politics/2023/06/reddit-blackout/|lana=Mother Jones|accessdate=2023-09-15}}</ref> 

2024ko irailean, Redditek iragarri zuen moderatzaileek jada ez dutela gaitasunik izango subreddit delakoen irisgarritasuna "publikotik" "pribatura" aldatzeko, Reddit enpresako kudeatzaileen onespenik gabe. API 2023ko protestei erantzunez, aldaketa zigortzaile gisa interpretatu zuten hori moderatzaileek.<ref>{{Cite web|izenburua=Reddit is making sitewide protests basically impossible|url=https://www.theverge.com/2024/9/30/24253727/reddit-communities-subreddits-request-protests}}</ref>

Erabiltzaile askok [[Lemmy (softwarea)|Lemmy]] aplikaziora ihes egin zuten Reddit enpresaren kakaztetik ihesi.

=== Twitter > X ===
[[Elon Musk]]<nowiki/>ek 2022an erosi zuenetik Twitterren izan diren aldaketei ezarri zitzaien terminoa, behin baino gehiagotan kakazte prozesua izan da.{{Cite news|abizena=Naughton|izenburua=Users, advertisers – we are all trapped in the 'enshittification' of the Internet|izena1=John|data=11 March 2023|url=https://www.theguardian.com/commentisfree/2023/mar/11/users-advertisers-we-are-all-trapped-in-the-enshittification-of-the-internet|kazeta=[[The Guardian]]|accessdate=1 June 2023}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFNaughton2023">Naughton, John (March 11, 2023). [https://www.theguardian.com/commentisfree/2023/mar/11/users-advertisers-we-are-all-trapped-in-the-enshittification-of-the-internet "Users, advertisers – we are all trapped in the 'enshittification' of the Internet"]. ''[[The Guardian]]''. [https://web.archive.org/web/20230531091551/http://www.theguardian.com/commentisfree/2023/mar/11/users-advertisers-we-are-all-trapped-in-the-enshittification-of-the-internet Archived] from the original on May 31, 2023<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">June 1,</span> 2023</span>.</cite></ref> Enpresa honetan, agian beste batzuetan baino begien bistakoagoa izan da kakazte prozesua, horrek zerbitzuaren APIa ixtea ekarri zuen, software elkarreragilearen erabilera geldiarazteko, erabiltzaileak Mastodon aipuak beren profiletan argitaratzeko (zerbitzu lehiakidea) geldiaraziz, eta izena eman eta sartu gabe gunea ikusteko gaitasuna murriztuz. Beste aldaketa batzuen artean, eguneko ikus zitezkeen txio kopuruaren tarifen denbora-mugak, Twitter Blue moduan ordaindutako harpidetzak sartzea eta moderazioa murriztea sartu ziren.<ref>{{Cite news|abizena=Masnick|izenburua=It Turns Out Elon Is Speedrunning The Enshittification Learning Curve, Not The Content Moderation One|izena1=Mike|data=5 July 2023|url=https://www.techdirt.com/2023/07/05/it-turns-out-elon-is-speedrunning-the-enshittification-learning-curve-not-the-content-moderation-one/|kazeta=Techdirt|accessdate=16 October 2023}}</ref> Muskek algoritmoa etengabe aldatu zuen, besteak beste bere argitalpen propioak beste batzuen gainetik sustatzeko, eta, horren ondorioz, erabiltzaileen hariak jabearen edukiekin bete ziren 2023ko otsailean.<ref>{{Cite web|abizena=Newton|izenburua=Yes, Elon Musk created a special system for showing you all his tweets first|hizkuntza=en|izena1=Casey|data=15 February 2023|url=https://www.theverge.com/2023/2/14/23600358/elon-musk-tweets-algorithm-changes-twitter|lana=The Verge}}</ref> 2024ko apirilean, Muskek iragarri zuen erabiltzaile berriek kuota bat ordaindu beharko zutela argitaratu ahal izateko.<ref>{{Cite web|izenburua=Elon Musk says new X users have to pay to tweet|hizkuntza=en|data=15 April 2024|url=https://qz.com/elon-musk-twitter-spam-bots-annual-fee-tweet-1851411201|lana=Quartz}}</ref>

Aldaketa horien ondorioz, enpresaren diru-sarrerak nabarmen jaitsi ziren. Plataforman gorroto diskurtsoa areagotu egin zen, bereziki, [[transfobia]], (jabeak bere alaba batekin izandako liskarra tartean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elon Musk’s transgender daughter, in first interview, says he berated her for being queer as a child|hizkuntza=en|data=2024-07-25|url=https://www.nbcnews.com/tech/tech-news/elon-musk-transgender-daughter-vivian-wilson-interview-rcna163665|aldizkaria=NBC News|sartze-data=2024-11-01}}</ref>), [[homofobia]], [[Antisemitismo|antisemitismoa]] eta [[islamofobia]] [[2023-2024ko Israel-Palestina gerra|Israelen]] eta Hamasen arteko gerran, eta, ondorioz, zenbait erakundek publizitate iragarkiak atera zituzten.<ref>{{Cite web|abizena=Cooban|izenburua=EU stops advertising on X over hate speech. Fines could follow next year {{!}} CNN Business|hizkuntza=en|izena1=Anna|data=22 November 2023|url=https://edition.cnn.com/2023/11/22/tech/eu-advertising-x-hate-speech/index.html|lana=CNN}}</ref> ''[[The New York Times]]'' egunkariak 2023ko amaieran ikusi zituen barne dokumentu batzuen arabera, iragarleen galerak urte amaierarako 75 milioi dolarreko kostua izango zuela aurreikusi zuten.<ref>{{Cite web|abizena=Mac|izenburua=X May Lose Up to $75 Million in Revenue as More Advertisers Pull Out|abizena2=Conger|izena1=Ryan|izena2=Kate|data=24 November 2023|url=https://www.nytimes.com/2023/11/24/business/x-elon-musk-advertisers.html|lana=The New York Times}}</ref> Muskek elkarrizketa bat eman zuen azaroaren 29an, eta webgunetik alde egiteko esan zien iragarleei, "pikutara joateko". 2024ko abuztuan, diru-sarrerak %84 jaitsi ziren Musken lidergoa baino lehenagoko garaiekin konparatuz.<ref>{{Cite web|izenburua=Elon Musk tells advertisers: 'Go fuck yourself'|argitaletxea=The Verge|data=30 November 2023|url=https://www.theverge.com/2023/11/29/23981928/elon-musk-ad-boycott-go-fuck-yourself-destroy-x|accessdate=11 January 2024}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Elon Musk Just Told Advertisers, 'Go Fuck Yourself'|argitaletxea=Wired|data=29 November 2023|url=https://www.wired.com/story/elon-musk-x-advertisers-interview/|accessdate=11 January 2024}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=As Twitter's Revenue Collapses By 84%, Tesla Bulls Fear Elon Musk Will Liquidate More Tesla Stock, Bringing Its Value Down For Everyone|data=23 August 2024|url=https://finance.yahoo.com/news/twitters-revenue-collapses-84-tesla-171535190.html?guccounter=1|lana=Yahoo Finance}}</ref>

=== Uber ===
Aplikazioetan oinarritua bidaiak partekatzeko enpresa izan zen hasieran, gero   [[Uber|Uberrek]] merkatuaren zati handi bat eskuratu zuen lizentzia sistema lokalak alde batera utzita, hala nola: taxiaren zerbitzu publiko lizentzia eta, aldi berean, kontsumitzaileen kostuak artifizialki baxu mantentzea lortu zuen bidaiak diruz lagunduta [[Arrisku-kapital|arrisku-kapitala]] finantziazioari esker. Behin lortu zutenenean [[Duopolio|duopioa]] Lyft lehiakidearekin edo zerbitzu publikoarekin, enpresak ezarri zuen prezioen igoera. Alde batetik bidaiariek bidaiatzeko kostua handitu zen eta gidariei egindako ordainketak dinamikoki egokitu ziren inbertsoreen onerako.

=== Hitzorduen aplikazioak, ligatzeko aplikazioak ===
Hitzordu-aplikazioen merkatua aipatu izan da hitzorduetarako aplikazioen helburu nabarmenaren (parekatzeak sortzea) eta operadoreen nahiaren (erabiltzaileak aplikazioaren bertsio ordaindua bihurtzea eta mugagabeki ordainketa-erabiltzaile gisa atxikitzea, ezkongabe mantenduz) arteko gatazkaren ondorioz. Horrek pizgarri gaizto bat sortzen du, eta, horren ondorioz, errendimendua murriztu egiten da denborarekin, monetizatu ahala.<ref>{{Cite web|abizena=Rosalsky|izenburua=The dating app paradox: Why dating apps may be worse than ever|izena1=Greg|data=February 13, 2024|url=https://www.npr.org/sections/money/2024/02/13/1228749143/the-dating-app-paradox-why-dating-apps-may-be-worse-than-ever|lana=[[NPR]]|accessdate=February 17, 2024}}</ref> Modelazio matematikoak iradoki du aplikazioen operadoreen interes finantzarioagatik dela beren erabiltzaile-baseari esperientzia azpioptimoa eskaintzea.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Voigt|izenburua=Network effects in two-sided markets: why a 50/50 user split is not necessarily revenue optimal|orrialdeak=139–170|hizkuntza=en|abizena2=Hinz|izena1=Sebastian|izena2=Oliver|data=2015-10-01|url=https://doi.org/10.1007/s40685-015-0018-z|kazeta=Business Research|liburukia=8|alea=1|issn=2198-2627|doi=10.1007/s40685-015-0018-z}}</ref>

== Zer egin? ==
Hainbat zerbitzuk izan duten kakazte prozesua ikusita, Interneteko aktibista batzuek, alternatiba bezala, [[fedibertso]]ko aplikazioak hobestea proposatu dute<ref>{{Erreferentzia|izena=Leturia Azkarate|abizena=Igor|izenburua=Sare sozialen “kakaztea”, alternatibak eta fedibertsoa|data=2024-09-02|url=https://aldizkaria.elhuyar.eus/mundu-digitala/sare-sozialen-kakaztea-alternatibak-eta-fedibertso/|aldizkaria=Elhuyar aldizkaria|sartze-data=2024-11-01}}</ref>, hau da algoritmo opakorik gabeko software libreko zerbitzu federatuak hobestea. 
Esaterako, Twitter/X erabili beharrean, [[Mastodon (sare soziala)|Mastodon]] erabiltzea<ref>{{Erreferentzia|izena=Dabid|abizena=Martinez|izenburua=X-ren (lehen Twitter) akatsak errepikatu ala, behingoz, burujabetza teknologikorantz urratsak eman?|hizkuntza=eu|data=2024-09-26|url=https://etzi.pm/x-ren-lehen-twitter-akatsak-errepikatu-ala-behingoz-burujabetza-teknologikorantz-urratsak-eman/|aldizkaria=etzi.pm|sartze-data=2024-11-01}}</ref>; Reddit erabili beharrean [[Lemmy (softwarea)|Lemmy]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lemmy.eus - Euskarazko web-foro libre eta federatuak. Euskalmemeak, software librea, fedibertsoa, etimologiak...|hizkuntza=eu|url=https://lemmy.eus/|aldizkaria=lemmy.eus|sartze-data=2024-11-01}}</ref> erabiltzea; WhatsApp erabili beharrean, (Facebook enpresarena), [[Matrix (komunikazio protokoloa)|Matrix]] edo [[Extensible Messaging and Presence Protocol|XMPP]] protokolo federatuak erabiltzea; [[TikTok]] edo [[YouTube]] erabili beharrean, [[PeerTube]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=PeerTube.eus|hizkuntza=eu|url=https://peertube.eus/|aldizkaria=peertube.eus|sartze-data=2024-11-01}}</ref>; Instagram erabili beharrean [[PixelFed]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=PixelFed.eus|hizkuntza=eu|url=https://pixelfed.eus/|aldizkaria=PixelFed.eus|sartze-data=2024-11-01}}</ref> erabiltzea, eta abar. Google bilaketa motorraren [https://eu.wikipedia.org/wiki/Bilaketa_motor#Web_bilatzaile_batzuk alternatibak] erabiltzera lerratu dira erabiltzaile asko, [[Alphabet]] multinazionalarekin mesfidati.

{{Esaera2|Mastodon sarea da fedibertsoaren parte bat, Twitter-en antzeko microblogging zerbitzua baina deszentralizatua, eta haren parte dira, adibidez, Mastodon.eus eta Jalgi.eus euskal nodoak. Pixelfed sarea ere beste parte bat da, Instagram-en pareko zerbitzu deszentralizatua, Pixelfed.eus euskal nodoa duena. Peertube bideoak argitaratu eta partekatzeko zerbitzua da, Youtube-ren modukoa, besteren artean euskarazko Peertube.eus nodoa daukana. Eta beste eduki-mota askotan espezializatutako sare sozial ugari daude: liburuentzat, BookWyrm/Paperjale.eus; audioentzat, Funkwhale/BaleaFunk.eus: foroentzat, Lemmy/Lemmy.eus...<br>
Fedibertsoko nodo bakoitza komunitate edo elkarte batek kudeatzen du, eta horrek kakaztetik babesten du. Atzetik enpresa bat duten nodoen kasuan ere, kakazterantz jotzekotan, nodo horri eragingo dio, ez fedibertso osoari.|Igor Leturia Azkarate.<ref>{{Erreferentzia|izena=Leturia Azkarate|abizena=Igor|izenburua=Sare sozialen “kakaztea”, alternatibak eta fedibertsoa|data=2024-09-02|url=https://aldizkaria.elhuyar.eus/mundu-digitala/sare-sozialen-kakaztea-alternatibak-eta-fedibertso/|aldizkaria=Elhuyar aldizkaria|sartze-data=2024-11-01}}</ref>}}

== Ikus, gainera ==
* [[Cory Doctorow|Cory Doctow]]
* 
 

== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda|2}}

== Kanpo estekak ==

[[Kategoria:Interneteko terminologia]]
[[Kategoria:Monopolioa]]
[[Kategoria:Interneten historia]]
[[Kategoria:Negozio-ereduak]]
[[Kategoria:Bilaketa motorrak]]
[[Kategoria:Kapitalismoari kritika]]
[[Kategoria:Neologismoak]]
[[Kategoria:Interneteko kultura]]
[[Kategoria:Interneteko etika]]