کودتای ۱۹۷۳ شیلی
کودتای ۱۹۷۳ شیلی[۷][۸] یک کودتای نظامی در شیلی بود که دولت وحدت مردمی رئیس‌جمهور سالوادور آلنده را سرنگون کرد. در ۱۱ سپتامبر ۱۹۷۳، پس از یک دورهٔ طولانی ناآرامی اجتماعی و تنش سیاسی میان کنگرهٔ تحت کنترل مخالفان و رئیس‌جمهور سوسیالیست این کشور، و نیز جنگ اقتصادی که به دستور رئیس‌جمهور ایالات متحده آمریکا ریچارد نیکسون آغاز شده بود،[۹] گروهی از افسران نظامی به رهبری ژنرال آگوستو پینوشه قدرت را در یک کودتا به دست گرفتند و به حکومت غیرنظامی پایان دادند.
| کودتای ۱۹۷۳ شیلی | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| بخشی از عملیات کندور و جنگ سرد | |||||||||
 بمباران کاخ لا موندا در تاریخ ۱۱ سپتامبر ۱۹۷۳ توسط نیروهای دفاعی شیلی | |||||||||
| |||||||||
| طرف‌های درگیر | |||||||||
 جنبش چپ انقلابیدیگر مبارزان طبقهٔ کارگر[۱] |
پشتیبانان:  ایالات متحده آمریکا[۲][۳] | ||||||||
| فرماندهان و رهبران | |||||||||
 سالوادور آلنده † مکس مارامبیو میگل انریکز |
آگوستو پینوشه خوزه مرینو گوستاوو لای سزار مندوزا | ||||||||
| پشتیبانی سیاسی | |||||||||
 سوسیالیست‌ها کمونیست‌ها MAPU کوبا |
 ناسیونالیست‌ها دموکرات مسیحی‌ها (بخشی از آنها) دموکرات‌های رادیکال برزیل[۴] استرالیا[۵] بریتانیا[۶] | ||||||||
| تلفات و خسارات | |||||||||
| ۴۶ تن از گروه دوستان شخصی (GAP) | |||||||||
| ۶۰ نفر مجموعاً در زمان کودتا | |||||||||
ارتش یک خونتای نظامی تأسیس کرد که تمام فعالیت‌های سیاسی در شیلی را به حالت تعلیق درمی‌آورد و جنبش‌های چپ، به‌ویژه احزاب کمونیست و سوسیالیست و جنبش چپ انقلابی (MIR) را تحت فشار می‌گذاشت. پینوشه یک سال پس از کودتا به قدرت رسید و در اواخر سال ۱۹۷۴ رسماً رئیس‌جمهور شیلی شد.[۱۰] دولت نیکسون که برای ایجاد شرایط کودتا تلاش کرده بود،[۱۱][۱۲][۱۳] به سرعت دولت نظامیان را به رسمیت شناخت و کوشید تا آنها به قدرت برسند.[۱۴]
در طول حملات هوایی و زمینی که قبل از کودتا انجام شد، آلنده آخرین سخنرانی خود را ایراد کرد و سوگند خورد که در کاخ ریاست جمهوری می‌ماند و میان مبارزه یا فرار، اولی را انتخاب می‌کند.[۱۵] سالوادور آلنده در کاخ کشته‌شد،[۱۶] اما چگونگی مرگ او هنوز مورد بحث است.[۱۷]
تا پیش از کودتا، سیاست شیلی برای چندین دهه به‌عنوان کشوری دموکراتیک و دارای ثبات سیاسی مورد ستایش قرار گرفته‌بود، در دوره‌ای که دیگر کشورهای آمریکای جنوبی گرفتار رژیم‌های نظامی و کادیو بودند. کودتای شیلی به سقوط دموکراسی در این کشور منجر شد.[۱۸] پیتر وین کودتای ۱۹۷۳ را به‌عنوان یکی از خشن‌ترین رویدادها در تاریخ شیلی توصیف کرد.[۱۹] یک جنبش شورشی ضعیف علیه رژیم پینوشه در داخل شیلی توسط عناصر همدل با دولت آلنده به وجود آمد. یک طرح پیشنهادی بین‌المللی در سال ۱۹۸۸ با هدف انتقال مسالمت‌آمیز دولت نظامی شیلی به یک دولت غیرنظامی منتخب دنبال شد.
کودتای شیلی به دلیل همزمانی روز و ماهش با حملات ۱۱ سپتامبر در سال ۲۰۰۱، اغلب به عنوان یک ۱۱ سپتامبر دیگر نامیده می‌شود.[۲۰][۲۱][۲۲]
پیشینهٔ سیاسی
ویرایشآلنده در انتخابات ریاست جمهوری ۱۹۷۰ با خورخه آلساندری از حزب ملی و رادومیرو تومیک از حزب دموکرات مسیحی رقابت می‌کرد. آلنده ۳۶٫۶ درصد آرا را به دست آورد، و آلساندری با ۳۵٫۳ درصد در ردهٔ دوم قرار گرفت و تومیک با ۲۸٫۱ درصد سوم شد.[۲۳] اگرچه آلنده بیشترین آرا را به دست آورد، اما طبق قانون اساسی شیلی و از آنجایی که هیچ‌یک از نامزدها با اکثریت مطلق برنده نشده بودند، کنگرهٔ ملی تصمیم‌گیرنده بود که چه کسی را برندهٔ انتخابات اعلام کند.[۲۴]
قانون اساسی شیلی به شخصی اجازه نمی‌داد که برای دو دورهٔ متوالی رئیس‌جمهور شود؛ بنابراین، رئیس‌جمهور وقت، ادواردو فرای مونتالوا نمی‌توانست نامزد شود. عملیات "Track I" سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا طرحی بود برای تحت تأثیر قرار دادن کنگره برای انتخاب آلساندری، که پس از مدت کوتاهی از سمت خود استعفا دهد و دومین انتخابات برگزار شود که در این انتخابات ادواردو فرای مونتالوا واجد شرایط نامزدی می‌شد.[۲۵] آلساندری در ۹ سپتامبر اعلام کرد که اگر کنگره او را انتخاب کند، استعفا خواهد داد. آلنده اساسنامهٔ ضمانت‌های قانون اساسی را امضا کرد که بیان می‌کرد او در دوران ریاست‌جمهوری خود از قانون اساسی پیروی می‌کند و تلاش دارد از نامزدی خود حمایت کند. کنگره سپس رأی به آلنده داد[۲۶]
ایالات متحده از نمونهٔ «آزمایش سوسیالیستی با عملکرد خوب» در منطقه هراس داشت و فشار دیپلماتیک، اقتصادی و پنهانی را بر دولت سوسیالیست منتخب شیلی اعمال کرد.[۲۷][۲۸][۲۹] در پایان سال ۱۹۷۱، نخست‌وزیر کوبا فیدل کاسترو بازدید رسمی چهار هفته‌ای از شیلی را انجام داد و ناظران آمریکایی را نگران «راه شیلیایی به سوسیالیسم» کرد.[۳۰]
در سال ۱۹۷۲، وزیر اقتصاد پدرو ووسکوویچ سیاست‌های پولی جدیدی را اتخاذ کرد که مقدار پول در گردش را افزایش می‌داد و ارزش اسکودو را کاهش داد، که تورم را در سال ۱۹۷۲ به ۱۴۰ درصد رساند و منجر به یک بازار سیاه اقتصادی شد.[۳۱]
در اکتبر ۱۹۷۲، شیلی اولین اعتصاب را تجربه کرد. در میان شرکت‌کنندگان، تجار کوچک، برخی اتحادیه‌های حرفه‌ای و گروه‌های دانشجویی بودند. رهبران آنها - ویلارین، خائمه گوزمان، رافائل کومسیله، گیرمو التون، ادواردو آریاگادا - انتظار داشتند که دولت منتخب را سرنگون کنند. به غیر از آسیب‌رساندن به اقتصاد ملی، اثر اصلی اعتصاب ۲۴ روزه، کشاندن رئیس ارتش، ژنرال کارلوس پراتس به عنوان وزیر کشور به دولت بود که خواهان مماشات با جناح راست بود.[۳۱]
با وجود اقتصاد رو به زوال، ائتلاف وحدت مردمی رئیس‌جمهور آلنده آرای خود را در انتخابات پارلمانی مارس ۱۹۷۳ به ۴۳٫۲ درصد افزایش داد. اما در آن زمان، اتحاد غیررسمی میان اتحاد مردمی و دموکرات مسیحی پایان یافت.[۳۲] دموکرات‌های مسیحی با حزب راستگرای ملی که مخالف دولت آلنده بودند متحد شدند و حزب راستگرای کنفدراسیون دموکراسی (CODE) را تشکیل دادند. درگیری داخلی پارلمانی بین قوهٔ مقننه و قوهٔ مجریه فعالیت‌های دولت را فلج کرد.[۳۳]
آلنده رفته‌رفته از مخالفان خود احساس ترس کرد، زیرا متقاعد شده بود که آنها قصد ترور او را دارند. وی با استفاده از دخترش به عنوان پیام‌رسان، وضعیت را برای فیدل کاسترو توضیح داد. کاسترو چهار توصیه کرد: تکنسین‌ها را متقاعد کنید در شیلی بمانند، فقط مس را به دلار آمریکا بفروشید، دست به اقدامات انقلابی افراطی نزنید که به مخالفان بهانه‌ای برای ویران کردن یا به دست گرفتن کنترل اقتصاد می‌دهد، و رابطهٔ مناسب با ارتش شیلی تا زمانی که شبه‌نظامیان محلی تأسیس و تحکیم شوند را حفظ کنید. آلنده سعی کرد از توصیه‌های کاسترو پیروی کند، اما اجرای دو توصیهٔ آخر او دشوار بود.[۳۴]
ارتش پیش از کودتا
ویرایشپیش از کودتا، ارتش شیلی از دههٔ ۱۹۲۰، که پرسنل نظامی در مناصب دولتی حضور داشتند، روند سیاسی‌زدایی را پشت سر گذاشته بود. متعاقباً، اکثر افسران نظامی با کمبود بودجه روبرو بودند و فقط حقوق معاش داشتند. به دلیل حقوق کم، ارتشی‌ها زمان زیادی را در تأسیسات اوقات فراغت نظامی می‌گذراندند، که با افسران دیگر و خانواده‌هایشان ملاقات می‌کردند. ارتش جدا از جامعه ماند و تا حدودی یک گروه درون‌سازمانی شده بود، زیرا افسران اغلب با خواهران همرزمان خود یا دختران افسران بلندپایه‌تر ازدواج می‌کردند. بسیاری از افسران نیز خویشاوندانی در ارتش داشتند.[۳۵] در سال ۱۹۶۹، عناصر ارتش اولین اقدام شورش خود را پس از ۴۰ سال انجام دادند که در شورش تاکنازو شرکت کردند. تاکنازو کودتا به معنای واقعی کلمه نبود، بلکه اعتراضی به کمبود بودجه بود.[۳۶]
در طول دههٔ ۱۹۶۰، دولت‌های برزیل (۱۹۶۴)، آرژانتین (۱۹۶۶)، پرو (۱۹۶۸)، و بولیوی (۱۹۶۹) همگی در کودتا سرنگون شدند و حکومت‌های نظامی جایگزین آنها گردیدند[۳۷] در ژوئن ۱۹۷۳ نیز اروگوئه به موج کودتا که منطقه را دربر گرفت پیوست.[۳۸] شرایط بد ارتش شیلی با تغییر اقبالی که ارتش کشورهای همسایه با به قدرت رسیدن در کودتا تجربه کردند، در تضاد بود.[۳۷]
در طول دهه‌های قبل از کودتا، ارتش تحت تأثیر ایدئولوژی ضد کمونیسم ایالات متحدهٔ آمریکا در چارچوب برنامه‌های همکاری مختلف قرار داشت.[۳۵]
بحران
ویرایشدر ۲۹ ژوئن ۱۹۷۳، سرهنگ روبرتو سوپر کاخ ریاست جمهوری لاموندا را با هنگ تانک خود محاصره کرد، ولی نتوانست دولت آلنده را سرنگون کند.[۳۹] آن کودتای نافرجام - معروف به کودتای تانک Tanquetazo توسط گروه شبه نظامی ملی‌گرای پدری و آزادی سازماندهی شده بود.
در اوت ۱۹۷۳، یک بحران قانون اساسی رخ داد. دادگاه عالی علناً از ناتوانی دولت در اجرای قانون کشور شکایت کرد. در ۲۲ اوت، مجلس نمایندگان (همراه با دموکرات‌های مسیحی متحد با حزب ملی) دولت را به اعمال خلاف قانون اساسی متهم کرده و از ارتش خواست تا نظم قانون اساسی را اجرا کند.[۴۰][۳۳]
برای ماه‌ها، دولت می‌ترسید که از پلیس ملی استفاده کند. در ۹ اوت، آلنده ژنرال کارلوس پراتس را به عنوان وزیر دفاع منصوب کرد. او در ۲۴ اوت ۱۹۷۳ به دلیل شرمساری از وقوع حادثهٔ الخاندرینا کاکس و اعتراض عمومی همسران ژنرال‌ها در خانه‌اش مجبور به استعفا از سمت وزیر دفاع و فرماندهی کل ارتش شد. ژنرال آگوستو پینوشه در همان روز به عنوان فرماندهٔ کل ارتش جایگزین او گردید.[۳۳] در اواخر اوت ۱۹۷۳، حدود ۱۰۰٫۰۰۰ زن شیلیایی در میدان قانون اساسی تجمع کردند تا علیه دولت به دلیل افزایش هزینه‌ها و کمبود فزایندهٔ مواد غذایی و سوخت اعتراض کنند، اما با گاز اشک‌آور متفرق شدند.[۴۱]
مصوبهٔ مجلس نمایندگان
ویرایشدر ۲۲ اوت ۱۹۷۳، با حمایت دموکرات‌های مسیحی و اعضای حزب ملی، مجلس نمایندگان با رأی ۸۱ به ۴۷ قطعنامه‌ای را تصویب کرد که از «رئیس‌جمهور، وزرای کشور، و اعضای نیروهای مسلح و پلیس» درخواست می‌کرد[۴۲] تا به «[نقض] قانون اساسی… با هدف تغییر جهت دادن فعالیت‌های دولت به مسیر قانون و تضمین نظم قانون اساسی کشورمان، و زیربنای اساسی همزیستی دموکراتیک میان شیلیایی‌ها» فوراً «پایان دهد».
این قطعنامه اعلام کرد که دولت آلنده به دنبال «… تسخیر قدرت مطلقه با هدف آشکارِ قرار دادن همهٔ شهروندان تحت شدیدترین کنترل سیاسی و اقتصادی توسط دولت … [با] هدف استقرار یک نظام توتالیتر» است. اساساً بیشتر اتهامات مربوط به بی‌توجهی دولت به تفکیک قوا و تسلیم اختیارات قانونگذاری و قضایی به قوهٔ مجریه بود. در نهایت، این قطعنامه «ایجاد و توسعهٔ گروه‌های مسلح تحت حمایت دولت، که… به سمت رویارویی با نیروهای مسلح پیش می‌روند» را محکوم کرد. تلاش‌های رئیس‌جمهور آلنده برای سازماندهی مجدد ارتش و نیروهای پلیس، تحت عنوان «تلاش‌های بدنام برای استفاده از نیروهای مسلح و پلیس برای اهداف حزبی، تخریب سلسله‌مراتب نهادی آنها و نفوذ سیاسی در صفوف آنها» توصیف شد.
پاسخ آلنده
ویرایشدو روز بعد، در ۲۴ اوت ۱۹۷۳، رئیس‌جمهور آلنده پاسخ داد و اعلامیهٔ مجلس را به عنوان «مقدر آسیب رساندن به اعتبار کشور در خارج از کشور و ایجاد سردرگمی داخلی» توصیف کرد و پیش‌بینی کرد که «این امر قصد فتنه‌گری بخش‌های خاصی را تسهیل می‌کند». وی خاطرنشان کرد که این اعلامیه دو سوم اکثریت سنا را «از نظر قانون اساسی لازم» برای محکوم کردن رئیس‌جمهور به سوء استفاده از قدرت به دست نیاورد: اساساً مجلس «از مداخلهٔ نیروهای مسلح و نظم علیه یک دولت منتخب دموکراتیک استناد می‌کرد» و «نمایندگی سیاسی حاکمیت ملی به نهادهای مسلحی که نه می‌توانند و نه باید کارکردهای سیاسی یا نمایندگی ارادهٔ مردم را بر عهده بگیرند».[۴۳]
آلنده استدلال کرد که از ابزارهای قانون اساسی برای گنجاندن سربازان در کابینه «در خدمت صلح مدنی و امنیت ملی، دفاع از نهادهای جمهوری در برابر شورش و تروریسم» تبعیت کرده‌است. در مقابل، او گفت که مجلس کودتا یا جنگ داخلی را با اعلامیه‌ای «پر از تأکیداتی که قبلاً رد شده بود» و در ماهیت و فرایند نیز اصل ۱۲ قانون اساسی را نقض می‌کند. وی همچنین گفت که قوهٔ مقننه در حال غصب عملکرد اجرایی دولت است.
اقدام نظامی
ویرایشتا ساعت ۷:۰۰ صبح ۱۱ سپتامبر ۱۹۷۳، تاریخی که برای مطابقت با کودتای ۱۹۲۴ انتخاب شد، نیروی دریایی والپارایسو را به‌طور استراتژیک مستقر کرد و کشتی‌ها و پیاده‌نظام دریایی را در منطقه مستقر کرد. ساحل مرکزی و شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی بسته شدند. فرماندار، رئیس‌جمهور آلنده را از اقدامات نیروی دریایی مطلع کرد. رئیس‌جمهور بلافاصله با محافظان خود، «گروه دوستان شخصی» (GAP) به کاخ ریاست جمهوری رفت. تا ساعت ۸:۰۰ صبح، ارتش اکثر ایستگاه‌های رادیویی و تلویزیونی در شهر سانتیاگو را بسته بود. نیروی هوایی ایستگاه‌های فعال باقی‌مانده را بمباران کرد. رئیس‌جمهور اطلاعات ناقصی دریافت کرد و متقاعد شد که تنها بخشی از نیروی دریایی علیه او و دولتش توطئه کردند.
آلنده و وزیر دفاع اورلاندو لتلیه نتوانستند با رهبران نظامی ارتباط برقرار کنند. دریاسالار مونترو، فرماندهٔ نیروی دریایی و از وفاداران آلنده، بی‌خبر ماند. تلفن او قطع شد و ماشین‌هایش قبل از کودتا خراب شدند تا اطمینان حاصل شود که او نمی‌تواند مخالفان را خنثی کند. رهبری نیروی دریایی به خوزه توریبیو مرینو، طراح «کودتا» و افسر اجرایی به دریاسالار مونترو منتقل شد. آگوستو پینوشه، ژنرال ارتش، و گوستاوو لی، ژنرال نیروی هوایی، به تماس‌های تلفنی آلنده با آنها پاسخ ندادند. مدیر کل "Carabineros" (پلیس یونیفرم‌پوش)، خوزه ماریا سپولودا، و رئیس پلیس تحقیقات (کارآگاهان لباس شخصی)، آلفردو جوینانت به تماس‌های آلنده پاسخ دادند و بلافاصله به پلیس رفتند. هنگامی که وزیر دفاع لتلیر به وزارت دفاع که تحت کنترل دریاسالار پاتریسیو کارواخال بود رفت، به عنوان اولین زندانی کودتا دستگیر شد.
علیرغم شواهدی مبنی بر دست داشتن تمام شاخه‌های نیروهای مسلح شیلی در کودتا، آلنده امیدوار بود که برخی از واحدها به دولت وفادار بمانند. آلنده به وفاداری پینوشه اعتقاد داشت و به یک خبرنگار گفت که رهبران کودتا باید ژنرال را زندانی کرده باشند. تنها در ساعت ۸:۳۰ صبح، زمانی که نیروهای مسلح کنترل خود را بر شیلی اعلام کردند و آلنده سرنگون شد، رئیس‌جمهور به بزرگی شورش ارتش پی برد. علیرغم عدم حمایت نظامی، آلنده از استعفای مقام خود امتناع کرد.
در حدود ساعت ۹:۰۰ پلیس ملی کاخ ریاست جمهوری را ترک کرد.[۴۴] تا ساعت ۹:۰۰ صبح، نیروهای مسلح، شیلی را به جز مرکز شهر سانتیاگو، پایتخت، کنترل کردند. آلنده از تسلیم امتناع کرد، علیرغم اینکه ارتش اعلام کرد در صورت مقاومت در برابر سرنگونی، کاخ ریاست جمهوری لا موندا را بمباران خواهند کرد. حزب سوسیالیست به همراه مشاوران کوبایی‌اش به آلنده پیشنهاد کردند که به منطقهٔ صنعتی سن خواکین در جنوب سانتیاگو فرار کند تا بعداً دوباره گروه‌بندی کرده و یک ضد کودتا را رهبری کند. رئیس‌جمهور این پیشنهاد را رد کرد. به گفتهٔ تانیا هارمر، امتناع آلنده از رهبری شورش علیه کودتا، دلیلی بر تمایل بی‌وقفهٔ او برای ایجاد تغییر از طریق روش‌های غیرخشونت‌آمیز بود.[۴۵] ارتش تلاش کرد با آلنده مذاکره کند، اما رئیس‌جمهور با استناد به وظیفهٔ قانون اساسی خود برای ماندن در سمت خود از استعفا خودداری کرد. در نهایت، آلنده سخنرانی خداحافظی را ارائه کرد و به ملت از کودتا و امتناع خود از استعفا گفت.
لی دستور داد کاخ ریاست جمهوری بمباران شود، اما به او گفته شد که هواپیمای جت هاوکر هانتر نیروی هوایی چهل دقیقه طول می‌کشد تا برسد. پینوشه به یک نیروی زرهی و پیاده‌نظام به فرماندهی ژنرال سرجیو آرلانو دستور داد تا به سمت کاخ ریاست جمهوری لا موندا پیشروی کنند. هنگامی که نیروها به جلو حرکت کردند، پس از تیراندازی از سوی تک تیراندازهای GAP که روی پشت بام‌ها قرار داشتند، مجبور به عقب‌نشینی شدند. ژنرال آرلانو از فرماندهٔ اسکادران هلیکوپتر پومای ارتش شیلی پشتیبانی بالگرد را خواستار شد و نیروها توانستند دوباره پیشروی کنند.[۴۶] هواپیماهای نیروی هوایی شیلی به زودی برای پشتیبانی هوایی نزدیک برای حمله (با بمباران کاخ) وارد شدند، اما مدافعان تا ساعت ۲:۳۰ بعد از ظهر تسلیم نشدند.[۴۷] گزارش‌های اولیه حاکی از آن بود که رئیس‌جمهور ۶۵ ساله در حال جنگ با سربازان کشته شد، اما بعداً منابع پلیس گزارش دادند که او مرتکب خودکشی شده‌است.
تلفات
ویرایش
در ماه‌های اول پس از کودتا، ارتش هزاران چپ‌گرای شیلیایی، اعم از واقعی و مشکوک را به قتل رساند یا ناپدید شدند. ارتش ۴۰٫۰۰۰ دشمن سیاسی را در استادیوم ملی شیلی زندانی کرد. در میان شکنجه‌شدگان و کشته‌شدگان، و ناپدیدشدگان، شهروندان آمریکایی چارلز هورمن و فرانک تروگی نیز بودند.[۴۸] در اکتبر ۱۹۷۳، ترانه‌سرای شیلیایی ویکتور خارا به همراه ۷۰ نفر دیگر در یک سری قتل توسط جوخهٔ مرگ کاروان مرگ ("Caravana de la Muerte") به قتل رسید.
دولت حدود ۱۳۰٫۰۰۰ نفر را در یک دورهٔ سه ساله دستگیر کرد.[۴۹][۵۰] تعداد کشته‌ها و ناپدیدشدگان در ماه‌های اول حکومت نظامی به هزاران نفر رسید. اینها شامل پزشک بریتانیایی شیلا کسیدی نیز می‌شود که جان سالم به در برد تا نقض حقوق بشر در شیلی را در بریتانیا به اطلاع عموم برساند.[۵۱] در میان بازداشت شدگان آلبرتو باچله (پدر رئیس‌جمهور آینده شیلی میچل باچله)، یک مقام نیروی هوایی بود. او شکنجه شد و در ۱۲ مارس ۱۹۷۴ درگذشت.[۵۲][۵۳][۵۴] روزنامهٔ راستگرای El Mercurio[۵۵] گزارش داد که آقای باچله پس از یک بازی بسکتبال درگذشت و دلیل آن وضعیت نامناسب قلبی بود. میچل باچله و مادرش در ۱۰ ژانویه ۱۹۷۵ در ویلا گریمالدی بازداشت و شکنجه شدند.[۵۶][۵۷][۵۸][۵۹]
پس از اینکه ژنرال پینوشه در همه‌پرسی سال ۱۹۸۸ در انتخابات شکست خورد، کمیسیون رتیگ، یک کمیسیون حقیقت‌یاب چند حزبی، در سال ۱۹۹۱ مکان مراکز شکنجه و بازداشت را مشخص کرد. بنا بر این گزارش، ویا باویه‌را، کشتی اسمرالدا و ورزشگاه ویکتور خارا مکان‌های بازداشت و شکنجه بودند. بعداً، در نوامبر ۲۰۰۴، گزارش والچ منتشر شد که براساس آن، تعداد کشته‌شدگان را کمتر از ۳٫۰۰۰ نفر برشمرد و تأیید کرد که حدود ۲۸٫۰۰۰ نفر دستگیر، زندانی و شکنجه شدند. شصت نفر در نتیجهٔ مستقیم درگیری در ۱۱ سپتامبر کشته شدند، اگرچه جنبش چپ انقلابی و GAP روز بعد به مبارزه ادامه دادند. در مجموع، ۴۶ نفر از گارد آلنده کشته شدند، برخی از آنها در نبرد با سربازانی که موندا را تصرف کردند.[۶۰]
بر اساس گزارش‌های رسمی تهیه‌شده پس از بازگشت دموکراسی، در لاموندا تنها دو نفر جان باختند: رئیس‌جمهور آلنده و روزنامه‌نگار آگوستو اولیوارس (هر دو با خودکشی). دو نفر دیگر زخمی شدند، آنتونیو آگوئره و اسوالدو راموس، هر دو از اعضای همراهان رئیس‌جمهور آلنده. آنها بعداً ظاهراً از بیمارستان ربوده و ناپدید شدند. در نوامبر ۲۰۰۶، آسوشیتدپرس اشاره کرد که بیش از ۱۵ محافظ شخصی و دستیاران در جریان کودتا از کاخ دستگیر شدند و هنوز از آنها خبری نیست. در سال ۲۰۰۶ آگوستو پینوشه به دلیل مرگ دو نفر از آنها محکوم شد.[۶۱]>[۶۲]
در بخش نظامی، ۳۴ نفر کشته شدند: دو گروهبان، سه سرجوخه، چهار سرباز وظیفه ارتش، ۲ ستوان نیروی دریایی، ۱ سرجوخه، ۴ دانشجوی نیروی دریایی، ۳ سرباز وظیفه نیروی دریایی و ۱۵ پلیس.[۶۳] در اواسط سپتامبر، حکومت نظامی شیلی مدعی شد که نیروهایش متحمل ۱۶ کشته و ۱۰۰ زخمی دیگر بر اثر شلیک گلوله در عملیات پاکسازی هواداران آلنده شدند، و پینوشه گفت: «متأسفانه هنوز برخی از گروه‌های مسلح وجود دارند که بر حمله اصرار می‌ورزند و به این معنی است که قوانین نظامی زمان جنگ در مورد آنها اعمال می‌شود.»[۶۴]یک عکاس مطبوعاتی نیز در تیراندازی متقابل هنگام تلاش برای پوشش این رویداد جان باخت. در ۲۳ اکتبر ۱۹۷۳، سرجوخه ۲۳ سالهٔ ارتش بنجامین آلفردو جارامیلو روز، که در «کازادورس» خدمت می‌کرد، پس از اصابت گلوله توسط یک نفر، اولین قربانی عملیات ضد شورش در منطقهٔ کوهستانی Alquihue در Valdivia شد.[۶۵] ارتش شیلی در اکتبر ۱۹۷۳ در درگیری‌های مختلف با چریک‌های MIR و جنگنده‌های GAP متحمل ۱۲ کشته شد.[۶۶]
پیامدها
ویرایشتأسیس رژیمی جدید
ویرایش
در ۱۳ سپتامبر، خونتا کنگرهٔ شیلی را منحل کرد،[۶۷] احزابی را که بخشی از ائتلاف وحدت مردمی بودند، غیرقانونی اعلام کرد و تمام فعالیت‌های سیاسی «تعطیل» اعلام شد.[۶۸] دولت نظامی کنترل همهٔ رسانه‌ها، از جمله پخش رادیویی را که آلنده سعی کرد از آن برای ایراد آخرین سخنرانی خود به ملت استفاده کند را در دست گرفت. معلوم نیست چند نفر از شیلیایی‌ها واقعاً آخرین کلمات آلنده را در حین صحبت او شنیده‌اند، اما متن و صدای سخنرانی از دولت نظامی جان سالم به در برده‌است.[۶۹][۷۰] لیدیا ام. بالترا، محقق شیلیایی، چگونگی کنترل پلتفرم‌های رسانه‌ای را توسط ارتش و تبدیل آنها به «ماشین تبلیغاتی» خود توضیح می‌دهد.[۷۰] تنها دو روزنامه‌ای که پس از تسلط نظامی اجازهٔ انتشار یافتند ال مرکوریو و لا ترسرا د لا هورا بودند که هر دو تحت رهبری افراد ضد آلنده بودند.[۷۰] سکوت دیکتاتوری از دیدگاه چپ از رسانه‌ها و «هر گفتمانی که هر گونه مقاومتی در برابر رژیم را بیان می‌کرد» را فرا گرفت.[۷۱] نمونهٔ آن شکنجه و مرگ خوانندهٔ فولکلور ویکتور خارا است. دولت نظامی خارا را در روزهای پس از کودتا بازداشت کرد. او به همراه بسیاری دیگر از چپ‌گرایان در استادیوم ناسیونال یا استادیوم ملی شیلی در پایتخت سانتیاگو نگهداری می‌شدند. در ابتدا، حکومت نظامی سعی کرد با له کردن دستانش، او را ساکت کنند، اما در نهایت او به قتل رسید.[۷۲] بلافاصله پس از کودتا، ارتش به دنبال مجری تلویزیونی دون فرانسیسکو رفت تا از او در مورد وقایع گزارش دهد. دون فرانسیسکو این پیشنهاد را رد کرد و سرهنگی را که به او نزدیک شده بود تشویق کرد تا خودش نقش گزارشگر را بر عهده بگیرد.[۷۳]
در ابتدا، چهار رهبر حکومت نظامی وجود داشت: علاوه بر ژنرال آگوستو پینوشه، از ارتش، ژنرال گوستاوو لی گوزمان، از نیروی هوایی نیز وجود داشت. دریاسالار خوزه توریبیو مرینو کاسترو، از نیروی دریایی (که جایگزین دریاسالار رائول مونترو شد)، و سزار مندوزا دوران، از پلیس ملی (که جایگزین خوزه ماریا سپولودا شد). رهبران کودتا به زودی تصمیم به مخالفت با ریاست دوره‌ای گرفتند و ژنرال پینوشه را به عنوان رئیس دائمی حکومت نظامی منصوب کردند.[۷۴]
واکنش‌های بین‌المللی
ویرایشخوآن پرون رئیس‌جمهور آرژانتین کودتا را محکوم کرد و آن را برای قارهٔ آمریکا «مرگبار» خواند. قبل از کودتا، پرون به پیروان رادیکال‌ترش هشدار داده بود که آرام بمانند و «مانند آلنده عمل نکنند».[۷۵] دانشجویان آرژانتینی در مقابل سفارت شیلی در بوئنوس آیرس به کودتا اعتراض کردند، و بخشی از آنها شعار می‌دادند که «آماده عبور از آند هستند».[۷۶]
یادبود
ویرایشبزرگداشت کودتا با روایات رقیب در مورد علت و آثار آن همراه است.[۷۷] این کودتا توسط مخالفان و حامیان به طرق مختلف گرامی داشته می‌شود.
در ۱۱ سپتامبر ۱۹۷۵ پینوشه «شعلهٔ آزادی» را برای بزرگداشت کودتا روشن کرد. این شعله در سال ۲۰۰۴ خاموش شد.[۷۸][۷۹] خیابان نیو پروویدنثیا در پروویدنثیا، سانتیاگو، در سال ۱۹۸۰ به خیابان ۱۱ سپتامبر تغییر نام داد.[۸۰] در سی‌امین سالگرد کودتا، رئیس‌جمهور ریکاردو لاگوس ورودی موراند ۸۰ به کاخ لا موندا را افتتاح کرد. این ورودی کاخ ریاست جمهوری در جریان تعمیراتی که دیکتاتوری پس از بمب‌گذاری در ساختمان انجام داد، پاک شده بود.[۸۱]
سالگرد ۴۰سالگی
ویرایشچهلمین سالگرد کودتا در سال ۲۰۱۳ بسیار شدید بود.[۷۷] در آن سال نام خیابان ۱۱ سپتامبر به نام اصلی خود یعنی خیابان نیو پروویدنثیا تغییر کرد.[۸۰] در ۱۱ سپتامبر ۲۰۱۳، صدها نفر از مردم شیلی در خیابان‌های سانتیاگو به یاد کسانی که توسط دیکتاتوری «ناپدید شدند» به صورت مُرده ظاهر شدند.[۸۲]
اپوزیسیون چپ میانه از شرکت در مراسم بزرگداشتی که توسط دولت راستگرای سباستین پینیه‌را سازماندهی شده بود خودداری کرد.[۸۲] اوسوالدو آندراده از حزب سوسیالیست توضیح داد که حضور در این مراسم قابل دوام نبود زیرا دولت پینیه‌را «مملو از همدستان منفعل» دیکتاتوری بود.[۸۳] برخی از سیاستمداران دست راستی نیز این دعوت را رد کردند.[۸۴]
تعدادی فیلم، نمایشنامه، و نمایشگاه عکاسی برای روشن کردن سوء استفاده‌ها و سانسور دیکتاتوری برگزار شد[۸۲] تعداد کتاب‌های جدید منتشرشده در این زمینه در سال ۲۰۱۳ به حدی بود که باعث رونق ویراستاری شد.[۷۷][۸۲] موزهٔ حافظه و حقوق بشر همچنین مجموعه‌ای از اسناد محرمانهٔ سیا، اف‌بی‌آی، وزارت دفاع و کاخ سفید را به نمایش گذاشته که نقش ایالات متحده را در دیکتاتوری و کودتا نشان می‌دهد.[۸۵] همایش‌هایی با موضوع کودتا نیز برگزار شده‌است. سریال‌ها و مصاحبه‌های مختلفی با سیاستمداران با موضوع کودتا و دیکتاتوری در سال ۲۰۱۳ از تلویزیون شیلی پخش شد.[۷۷]
جستارهای وابسته
ویرایشمنابع
ویرایش- ↑ Lawson, George (2005). Negotiated Revolutions. p. 182.
The only armed resistance came in a handful of factories, the La Legua poblacion in Santiago and in isolated gunfights with MIR activists.
- ↑ McSherry, J. Patrice (2011). "Chapter 5: "Industrial repression" and Operation Condor in Latin America". In Esparza, Marcia; Henry R. Huttenbach; Daniel Feierstein (eds.). State Violence and Genocide in Latin America: The Cold War Years (Critical Terrorism Studies). روتلج. p. 107. ISBN 978-0-415-66457-8.
- ↑ Walter L. Hixson (2009). The Myth of American Diplomacy: National Identity and U.S. Foreign Policy. Yale University Press. p. 223. شابک ۰۳۰۰۱۵۱۳۱۴
- ↑ Kornbluh, Peter. "Brazil Conspired with U.S. to Overthrow Allende". National Security Archive (به انگلیسی). George Washington University. Archived from the original on 8 July 2018. Retrieved 16 May 2019.
- ↑ Daley, Paul (10 September 2021). "Declassified documents show Australia assisted CIA in coup against Chile's Salvador Allende". The Guardian. Retrieved 10 September 2021.
- ↑ McEvoy, John (22 September 2020). "EXCLUSIVE: SECRET CABLES REVEAL BRITAIN INTERFERED WITH ELECTIONS IN CHILE". Declassified UK. Retrieved 17 March 2022.
- ↑ "Controversial legacy of former Chilean dictator Augusto Pinochet ...Gen. Augusto Pinochet, who overthrew Chile's democratically elected Communist government in a 1973 coup ..." بایگانی‌شده در ۱۶ مه ۲۰۰۸ توسط Wayback Machine, The Christian Science Monitor, 11 December 2006
- ↑ "CHILE: The Bloody End of a Marxist Dream", Time Magazine, Quote: "....Allende's downfall had implications that reached far beyond the borders of Chile. His had been the first democratically elected Marxist government in Latin America..."
- ↑ Peter Kornbluh. "Chile and the United States: Declassified Documents Relating to the Military Coup, September 11, 1973".
- ↑ Genaro Arriagada Herrera (1988). Pinochet: The Politics of Power. Allen & Unwin. p. 36. ISBN 978-0-04-497061-3.
- ↑ Winn, Peter (2010). Grandin & Joseph, Greg & Gilbert (ed.). A Century of Revolution. Duke University Press. pp. 270–271.
- ↑ Peter Kornbluh (11 September 2013). The Pinochet File: A Declassified Dossier on Atrocity and Accountability. The New Press. شابک ۱۵۹۵۵۸۹۱۲۰
- ↑ Lubna Z. Qureshi. Nixon, Kissinger, and Allende: U.S. Involvement in the 1973 Coup in Chile. Lexington Books, 2009. شابک ۰۷۳۹۱۲۶۵۶۳
- ↑ Peter Kornbluh (19 September 2000). "CIA Acknowledges Ties to Pinochet's Repression: Report to Congress Reveals U.S. Accountability in Chile". Chile Documentation Project. National Security Archive. Archived from the original on 28 November 2006. Retrieved 26 November 2006.
- ↑ "Salvador Allende's Last Speech – Wikisource". ویکی‌نبشته. Retrieved 19 November 2011.
- ↑ Gott, Richard (12 September 2009). "From the archive: Allende 'dead' as generals seize power". The Guardian. London. Retrieved 20 April 2010.
- ↑ Davison, Phil (20 June 2009). "Hortensia Bussi De Allende: Widow of Salvador Allende who helped lead opposition to Chile's military dictatorship". The Independent. London. Archived from the original on 1 May 2022. Retrieved 20 April 2010.
- ↑ Weimer, Tim (2007). Legacy of Ashes: The History of the CIA. New York: Doubleday.
- ↑ Winn, Peter (2010). "Furies of the Andes". In Grandin & Joseph, Greg & Gilbert (ed.). A Century of Revolution: Insurgent and Counterinsurgent Violence during Latin America's Long Cold War. Durham, NC: Duke University Press. p. 259. doi:10.1215/9780822392859. ISBN 978-0-8223-9285-9.
- ↑ Aguilera, Pilar; Fredes, Ricardo; Dorfman, Ariel (2003). Chile: The Other September 11. Melbourne: Ocean Press. ISBN 1-876175-50-8. OCLC 55665455.
- ↑ François, David (2018). Chile 1973, the Other 9/11: The Downfall of Salvador Allende. Solihull, West Midlands: Helion & Company. ISBN 978-1-912174-95-9. OCLC 1001447543.
- ↑ Osborn, Catherine (10 September 2021). "The Other 9/11". Foreign Policy.
In the run-up to the 20th anniversary of the 9/11 terrorist attacks on the United States this month, a leading Chilean university, the University of Concepción, held a series of panel discussions on their legacy. The program referred to the events as 'the other Sept. 11.'
'Other' because, in Chile, Sept. 11 is best known as the date of the country's own national tragedy: the 1973 U.S. -backed coup against leftist President Salvador Allende that ushered in over 16 years of military rule. - ↑ "El Partido Socialista de Chile Tomo II". Julio César Jobet (به اسپانیایی). p. 120. Archived from the original (PDF) on 25 October 2009. Retrieved 5 June 2009.
- ↑ Nohlen, D (2005) Elections in the Americas: A data handbook, Volume II, p259 شابک ۹۷۸−۰−۱۹−۹۲۸۳۵۸−۳
- ↑ "CIA Activities in Chile". Central Intelligence Agency. Archived from the original on 12 June 2007. Retrieved 18 February 2013.
The political action program under consideration called for the Embassy and Station to influence the Chilean Congress as it took up the matter. This involved encouraging Congress to vote for Alessandri for President in spite of the fact Allende received a slightly higher popular vote. (Allende won 36.3 percent of the vote on 4 September—a plurality, not the majority required by the Constitution to prevent Congressional reaffirmation of the victory.) The Station and the Embassy, working through intermediaries, urged Frei to use his influence with Congress to convince non-leftist forces to vote for Alessandri. The scenario was to have Congress elect Alessandri as President; he would then resign, thereby allowing Frei to run as a candidate against Allende in a new election.
- ↑ Régis Debray (1972). The Chilean Revolution: Conversations with Allende. New York: Vintage Books.
- ↑ Porpora, Douglas V.; Nikolaev, Alexander G.; May, Julia Hagemann; Jenkins, Alexander (7 September 2013). Post-Ethical Society: The Iraq War, Abu Ghraib, and the Moral Failure of the Secular. University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-06252-5.
- ↑ "New declassified files shed light on US role in ousting Allende". Archived from the original on 9 October 2016. Retrieved 7 October 2016.
- ↑ Kristian C. Gustafson. "CIA Machinations in Chile in 1970: Reexamining the Record", CIA, Center for the Study of Intelligence. Retrieved 21 August 2007.
- ↑ "Castro speech database" بایگانی‌شده در ۳۰ مه ۲۰۰۴ توسط Wayback Machine, University of Texas: English translations of Castro speeches based upon the records of the (United States) Foreign Broadcast Information Service (FBIS). See locations of speeches for November–December 1971. Retrieved 22 September 2006.
- ↑ ۳۱٫۰ ۳۱٫۱ "Comienzan los problemas" (به اسپانیایی). Archived from the original on 2007-08-02., part of series "Icarito > Enciclopedia Virtual > Historia > Historia de Chile > Del gobierno militar a la democracia" on LaTercera.cl. Retrieved 22 September 2006.
- ↑ Development and Breakdown of Democracy, 1830–1973, United States Library of Congress Country Studies: Chile. Undated; according to Preface, "The body of the text reflects information available as of 31 March 1994." Accessed 22 September 2006.
- ↑ ۳۳٫۰ ۳۳٫۱ ۳۳٫۲ "Se desata la crisis" (به اسپانیایی). Archived from the original on 9 November 2007. Retrieved 16 May 2009. , part of series "Icarito > Enciclopedia Virtual > Historia > Historia de Chile > Del gobierno militar a la democracia" on LaTercera.cl. Retrieved 22 September 2006.
- ↑ Adams, Jerome R. (2010). Liberators, patriots, and leaders of Latin America 32 biographies (2nd ed.). Jefferson, N.C.: McFarland & Co. pp. 213–214. ISBN 978-0-7864-5552-2.
- ↑ ۳۵٫۰ ۳۵٫۱ Sagredo, Rafael; Gazmuri, Cristián, eds. (2005), Historia de la vida privada en Chile (به اسپانیایی), vol. 3: El Chile contemporáneo. De 1925 a nuestros días (4th ed.), Santiago de Chile: Aguilar Chilena de Ediciones, ISBN 978-956-239-337-9
- ↑ González 2013, p. 28.
- ↑ ۳۷٫۰ ۳۷٫۱ González 2013, p. 35.
- ↑ Lessa, Alfonso (1996). Estado de guerra - de la gestación del golpe del 73 a la caída de Bordaberry. Editorial Fin de Siglo.
- ↑ "Second coup attempt: El Tanquetazo (the tank attack)". Archived from the original on 13 October 2004. Retrieved 13 October 2004.
{{cite web}}: نگهداری یادکرد:ربات:وضعیت نامعلوم پیوند اصلی (link), originally on RebelYouth.ca. Unsigned, but with citations. Archived on بایگانی اینترنت 13 October 2004. - ↑ English translation on Wikisource
- ↑ "The Bloody End of a Marxist Dream" (PDF). Time. 24 September 1973. Retrieved 12 January 2014.
- ↑ "el Presidente de la República y a los señores Ministros de Estado y miembros de las Fuerzas Armadas y del Cuerpo de Carabineros" Acuerdo de la Cámara de Diputados).
- ↑ (به اسپانیایی) La respuesta del Presidente Allende on Wikisource. English translation on Wikisource. Retrieved 22 September 2006.
- ↑ "El balcón del adiós | Reportajes". La Tercera Edición Impresa. Archived from the original on 29 April 2016. Retrieved 6 November 2022.
- ↑ Harmer, Tanya (2011). Odd Arne Westad (ed.). Allende's Chile and the Inter-American Cold War. Chapel Hill, North Carolina, USA: The University of North Carolina Press. p. 11. ISBN 978-0-8078-3495-4.
- ↑ La misión era matar: el juicio a la caravana Pinochet-Arellano, By Jorge Escalante Hidalgo, Page 43, LOM Ediciones, 2000
- ↑ "ROME NEWS TRIBUNE Sep 11, 1973". 11 September 1973. Retrieved 19 November 2011.
- ↑ Michael Evans. "National Security Archive Electronic Briefing Book No. 33". Gwu.edu. Retrieved 19 November 2011.
- ↑ Collins, Stephen (16 December 2000). "Now open – Pinochet's torture chambers". The Daily Telegraph. London. Archived from the original on 4 June 2012. Retrieved 20 April 2010.
- ↑ "Chile Issues Report on Pinochet Torture | Article from AP Online | HighBeam Research". Archived from the original on 12 May 2011. Retrieved 11 April 2009.
- ↑ MacAskill, Ewen (3 March 2000). "Right rejoices as general's foes vow to keep up fight". The Guardian. London. Retrieved 20 April 2010.
- ↑ "Chile's President-Elect". Pbs.org. Archived from the original on 23 December 2011. Retrieved 19 November 2011.
- ↑ "Chile's Bachelet visits site of her own torture". Alertnet.org. 6 November 2011. Retrieved 19 November 2011.
- ↑ "Chile: The Good Democracy?". Zmag.org. Archived from the original on 7 August 2007. Retrieved 19 November 2011.
- ↑ Pérez de Arce, Hermógenes (15 January 2006). "Michelle Bachelet, ¿quién es realmente usted?". El Mercurio.
- ↑ "Chile head revisits torture site". BBC News. 15 October 2006. Retrieved 19 November 2011.
- ↑ "Chile's Pinochet Charged for Torture, Probed over Gold". Globalpolicy.org. 27 October 2006. Retrieved 19 November 2011.
- ↑ "Chile Leader Visits Site of Her Torture". واشینگتن پست. 14 October 2006. Retrieved 19 November 2011.
- ↑ "Pinochet stripped of immunity in torture, kidnapping cases". USA Today. 20 January 2006. Retrieved 19 November 2011.
- ↑ "Pinochet Stripped of Legal Immunity". Globalpolicy.org. AP. 11 January 2006. Retrieved 19 November 2011.
- ↑ "Pinochet indicted for deaths of Allende bodyguards, put under house arrest". Boston Herald. AP. 27 November 2006. Retrieved 11 December 2006.
- ↑ "Chile court upholds Pinochet bail in one case, removes immunity in another". jurist.law.pitt.edu (به انگلیسی). 11 January 2006. Archived from the original on 7 March 2008.
- ↑ Arce, Juan Alvaro. "Martires y Victimas de la Unidad Popular". Archived from the original on 18 October 2009. Retrieved 15 August 2009.
- ↑ "Chile wars armed civilians". The Montreal Gazette. 17 September 1973. Retrieved 19 November 2011.
- ↑ Informe de la Comisión Nacional de Verdad y Reconciliación", Volume I, Page 441, Santiago, Chile, 1991. (SM, V, Chro)
- ↑ "Mártires De Las Ff.Aa. , De Orden Y Seguridad". 11 April 2008. Archived from the original on 11 April 2008. Retrieved 19 November 2011.
- ↑ Gott, Richard (14 September 1973). "Junta general names himself as new President of Chile". The Guardian.
- ↑ "Economist.com – Country Briefings: Chile". Economist. 2 July 2008. Archived from the original on 2 July 2008.
- ↑ "Salvador Allende: Last speech". www.marxists.org. Retrieved 2016-05-01.
- ↑ ۷۰٫۰ ۷۰٫۱ ۷۰٫۲ M. Baltra, Lidia (2012). La Prensa Chilena En La Encrucijada: Entre La Voz Monocorde Y La Revolución Digital. LOM Ediciones.
- ↑ Cucurella, Paula (2014). "A Weak Force: On the Chilean Dictatorship and Visual Arts". The New Centennial Review. 14 (1): 99–127. doi:10.14321/crnewcentrevi.14.1.0099. S2CID 144977347.
- ↑ Chavkin, Samuel (1973). The Murder of Chile: Eyewitness Accounts of the Coup, the Terror, and the Resistance Today. New York: Everest House Publishers. pp. 208–236.
- ↑ Contreras, Emilio (13 July 2017). "Don Francisco contó desconocido episodio vivido el día después al golpe de Estado de 1973". Radio Cooperativa (به اسپانیایی). Retrieved 9 December 2017.
- ↑ Hinchey Report on CIA Activities in Chile (Report). 18 September 2000. Archived from the original on 20 October 2009.
- ↑ Ortega, José (2014). "Perón y Chile" (PDF). Encucijada Americana. 6 (2): 67. doi:10.53689/ea.v6i2.67. S2CID 211276031.
- ↑ DiFilm (10 March 2014). "DiFilm – Protesta de estudiantes en la Embajada de Chile 1973". Archived from the original on 2021-11-02 – via YouTube.
- ↑ ۷۷٫۰ ۷۷٫۱ ۷۷٫۲ ۷۷٫۳ Waldman, Gilda (2014). "A cuarenta años del golpe militar en Chile. Reflexiones en torno a conmemoraciones y memorias". Revista Mexicana de Ciencias Políticas y Sociales (به اسپانیایی). 59 (221): 243–265. doi:10.1016/S0185-1918(14)70823-2.
- ↑ "Ministerio de Defensa pagará el gas de la llama de la libertad". Emol (به اسپانیایی). El Mercurio. Retrieved 3 February 2016.
- ↑ "Apagan la "Llama Eterna de la Libertad" encendida por Pinochet". ABC Color (به اسپانیایی). 19 October 2004. Archived from the original on 8 December 2015. Retrieved 22 February 2013.
- ↑ ۸۰٫۰ ۸۰٫۱ "Municipio cambia de señalética de avenida por "Nueva Providencia"". 24 Horas (به اسپانیایی). 14 July 2013. Retrieved 15 July 2013.
- ↑ Historico. "La Moneda abrió su puerta a la memoria". Archived from the original on 1 December 2017. Retrieved 24 July 2017.
- ↑ ۸۲٫۰ ۸۲٫۱ ۸۲٫۲ ۸۲٫۳ /mundo/protesta-aniversario-golpe-chile.html "Protesta a 40 años del golpe en Chile".
{{cite web}}: Check|url=value (help) - ↑ "Chile: oposición no asistirá al acto del Gobierno de conmemoración del golpe militar". América Economía. 1 September 2013. Archived from the original on 10 December 2017. Retrieved 2 December 2017.
- ↑ Barreno, Jorge (9 September 2013). "Plantón a Piñera en el acto de conmemoración del golpe militar". El Mundo (به اسپانیایی). Retrieved 3 December 2017.
- ↑ Peter Kornbluh, ed. (11 September 2017). "Chile: Secrets of State". National Security Archive. Retrieved 6 August 2018.