موقعیت کاسپی‌ها در قرن دوم قبل از میلاد، جورتر/بالاتر از اقوام کادوسی، گلای و تپوری، در منطقه استان ایرانی گیلک و تالش زوان گیلانِ امروزینقشه تصویری از رود کر در کفکاژ/قفقاز فراخکرتی/جنوبی، کاسپی‌ها سکنه اصلیشان در کنار اسپیرو/سپیدرو بود؛ امّا سرزمین خود را تا رود کر رساندند.
کاسپیان یا کاسپی‌ها یکی از اقوام ایرانی باستانی در کرانه های فراخکرت باختری/جنوب غربی دریای کاسپین کنار اسپیرو/سپیدرو واقع در منطقه اوستانکاسپ (گیلان امروزی) ایران باستان[۱] می‌زیستند. کاسپی ها جد اصلی قوم تالش و جد دومیه مردم گیلک هستند.[۲] نام دریای کاسپین از این قوم ایرانی نیز گرفته شده است.[۳]در گزارشهای دئباری/تاریخی و مکانی/جغرافیایی دوره باستان با دیگر سکنه باستانی حاشیه فراخکرتی/جنوبی دریای کاسپین چون آماردها و آناریاکه و کادوسیان (جد اولیه تالشان) و آلبانی‌ها دسته بندی شده‌اند و سرزمین کاسپی‌ها (Casp) بخشی از استان ایرانیآلبانیای قفقاز زیر دست مادها ایرانی بوده است. ولی به همراه خرده فرهنگ‌های پیرامون شان (Pausicae و Pantimathi و Daritae) در دوران پیلأٓ کوروش بزرگ بخشی از شاهنشاهی هخامنشی ایران بودند و بعدها قلمرو شان به امپراتوری ایرانی ماد آتروپاتن و به نوبه خود به اوستان آلبانیای قفقاز زیر دست انها پیوست.[۴]هرودوت، در کتاب «هیستوریای»، در زمینهٔ پرداخت‌های ساتراپهایامپراتوری ایرانی هخامنشی به پیلأٓ داریوش بزرگ، از مردمان کاسپی, پوسیک (Pausicae)، پانتی‌مات (Pantimathi) و داری (Daritae) در ساتراپ یازدهم نام برده‌است.[۵]بطلمیوس استان قوم ایرانی کاسپی‌ها به نام کاسپ را در گیلان و بخش های تاریخی ان عنوان می‌کند، به خصوص ما بین شهسوار تا رستمشهر و میانه ای در اطراف سیاهکل.[۶]استرابون اقوام ایرانی ساکن در حاشیه فراخکرت/جنوبی دامانوان/جنگل های هیرکانی را بدین گونه نام می‌برد، تپوری‌ها (Tapyri) بین هیرکانی‌ها و مادی ها زندگی می‌کنند و در یک مدار در اطراف دریا پس از هیرکانی‌ها (Hyrcanins)، آماردی‌ها (Amardi) و آناریاکه (Anariacae) و کادوسی‌ها (cadusi) و کاسپیان، ویتی‌ها(viti) و البانی ها و شماری دیگر از مردمان، تا جایی که به سکاها (Scythians) می‌رسیم و از سوی دیگر به سرزمین هیرکانی و دربیک‌ها (Derbices) هستند، کادوسیان در مرز ماد و ماتیانی و پایین پرخوآتراس هستند.[۷] گفته می‌شود که تپوری‌ها (Tapyri) بین دربیک‌ها (Derbices) و هیرکانی‌ها (Hyrcanians) زندگی می‌کنند.[۸] در قسمت شمالی اقوام کوه‌نشین کادوسی (Cadusii) و آماردی (Amardi) و تپوری (Tapyri) و کرتی (Cyrtii) سکونت دارند.[۹]
به گزارش استرابون مناطقی از اوستان ایرانیپارت، قومس (Comisene) و خوار (Chorene) است و می‌توان گفت کل منطقه‌ای است که تا دروازه های کآسپین و ری (Rhagae) و تپوری (Tapyri) گسترش می‌یابد، که قبلاً متعلق به دولت ایرانی مادها بود، و اسکندر صغیر هیچگاه موفق به فتح کامل آن نشد.[۱۰]
لاتیش، مورخ قرن دوم میلادی اقوام اطراف دریا کاسپین را بدین ترتیب نام می‌برد: سکاها، اون‌ها، کاسپ‌ها، کادوس‌ها، آلبان‌ها، ماردها، تپورها و هیرکانی، و پارت ها.[۱۱]
نامهای بازمانده از کاسپی‌ها در اسناد آرامی در مصر به زبانی ایرانی است؛ بنابراین کاسپی‌ها ایرانی بودند.[۱۲]هرودوت به مردمان دیگری با همین نام کاسپی (Káspioi) اشاره کرده که به همراه سکاها (Sákai) در پانزدهمین ناحیه سرزمین هخامنشیان ساکن بودند و همچنین در ارتش پیلآ خشایارشاه بزرگ هخامنشی نیز حضور داشته‌اند. چنین بنظر می‌رسد که در منطقه پامیر یا جایی که امروزه کشمیر است یا نورستان امروزی تعداد کمی از کاسپی های کوچ کرده زیست می‌کردند، هرچند که در درستی این نگاشته‌های هرودوت شک و تردید هست اما نقطه نظر قابل پیشنهاد پژوهشگران بر کوچ تعداد کمی از کاسپی‌ها به کاپیسا (Kápisoi and Kaspeîroi) می‌باشد.[۱۳]
شهر کاسپی یکی از تنها شهرهای کاسپی دور از منطقه اصلی کاسپی ها که در گیلآن اوستان است بود، و در [۱۴]گرجستان امروزی است و بعد ساختش بخشی از پادشاهی ایبری شد.[۱۵] و زبان‌شناسان بر این باورند که نام شهر قزوین نیز برگرفته از ریشه نام کآسپییٰن است زیرا شهر مذکور دروازه ورود به قلمروی قوم ایرانی کاسپی‌ها بوده‌است.[۱۶]کتزیاس از قوم کاسپی در کنار قوم کادوسی، تپوری و هیرکانی به عنوان یکی از نواحی نام می‌برد که توسط نینوسپادشاه آشور فتح نشدند با اینکه به نزدیکی انان حمله شد توسط این شاه. به گزارش کتزیاس، از سرزمین‌های واقع در دریا و دیگر سرزمین‌های هم‌مرز با آنها، نینوس شبه جزیره ی سینآ ی مصر و فنیقیه را تحت سلطه خود درآورد، سپس سیلسیرا، کیلیکیه، پامفیلیه و لیکیه، و همچنین کاریا، فریگیه و لیدیه. به‌علاوه، او ترود، فریگیه را در هلسپونت، پروپونتیس، بیتینی، کاپادوکیه و همه ملل بربر که در سواحل پنتوس تا تنائیس ساکن هستند تحت کنترل خود قرار داد. او همچنین خود را حاکم سرزمین‌های کادوسی، تپوری، هیرکانی، درانگی، دربیکی، کارمانی، کورمنایی و بورکانی و پارت کرد. او هم به پارس و هم به سوزیانا و سرزمین کاسپی‌ها حمله کرد، همان‌طور که می‌گویند، گذرگاه‌های بسیار تنگی وارد آن می‌شوند، به همین دلیل به عنوان دروازه کاسپی شناخته می‌شوند. همه ی این قوم ها قوم هایی ایرانی بودند که قبل از یکی شدن ایران توسط مادها و پس از ان هخامنشیان باهم یک سری چالش ها داشتند. با هم بسیاری از قوم های کوچیکتر دیگر را نیز تحت سلطه خود درآورد، که صحبت دربارهٔ آنها کار طولانی خواهد بود. اما از آنجا که حمله به باکتریا دشوار بود و شامل بسیاری از مردان جنگجو بود، پس از زحمت و تلاش بیهوده، او جنگ با باکتریا را به زمان دیگری موکول کرد و نیروهای خود را به آشور بازگرداند و حمله نکرد به انجا چون حتی نصف راه را به اونجا نرسید و مکانی را برای تأسیس یک شهر در بینرودان خود انتخاب کرد قبل از اینکه پیلا کوروش بزرگبینرودان رو گرفت.[۱۷]
در رابطه با ارتباط کاسپی‌ها با کاسی‌ها، بیشتر محققان، مانند هرتسفلد، کاسی‌ها را یک تعداد کمی از کاسپی که از کاسپ (استان کاسپی ایران) مهاجرت کردند میدانند. هرودوت از مردمی به همین نام یاد می‌کند که در فراخکرت ساکاها (ساکای) می‌زیستند. یک تعداد بسیار کمی از مهاجر های کاسپی‌ها، گاهی در نظر گرفته می‌شود که در پامیر یا در کشمیر کنونی قرار داشته‌اند و به احتمال زیاد پیشروان نورستانی‌های کنونی بوده‌اند.[۱۸]
↑هدایتی، هادی (۱۳۸۴). تاریخ هرودوت جلد سوم. انتشارات دانشگاه تهران. ص. ۱۹۱.
↑the caspi dwell in the western part near armenia,. Ptolemy (6.2.6)
↑that Tapyri occupy northern Iran between Hyrcani and Arii; that around the shores of the sea, next to the Hyrcani, are Amardi, Anariacæ, Cadusii, Albani, Caspii, Vitii, and perhaps other tribes extending as far as the Scythians; that on the other side of the Hyrcani are Derbices, that the Caducii are contiguous both to the Medes and Matiani below the Parachoathras. strabo (11.8.8)
↑The Tapyri are said to live between the Derbices and the Hyrcanians. strabo (11.9.1)
↑All regions of Iran are fertile not except the part towards the north, which is mountainous and rugged and cold, the abode of the mountaineers called Cadusii, Amardi, Tapyri, Cyrtii and other such peoples, who are migrants and predatory. strabo (11.13.3)
↑Parts of the Parthian province are Comisene and Chorene, and, one may almost say, the whole region that extends as far as the Caspian Gates and Rhagae and the Tapyri, which formerly belonged to Media. strabo (11.9.1)
↑عجم، محمد (۱۳۸۳). «نامهای دریای خزر و کاسپین». ماهنامه علمی پیام دریا. مهر-آذر (۱۳۱–۱۳۳).
↑Of the lands which lie on the sea and of the others which border on these, Ninus subdued Egypt and Phoenicia, then Coele-Syria, Cilicia, Pamphylia, and Lycia, and also Caria, Phrygia, and Lydia; moreover, he brought under his sway the Troad, Phrygia on the Hellespont, Propontis, Bithynia, Cappadocia, and all the barbarian nations who inhabit the shores of the Pontus as far as the Tanais; he also made himself lord of the lands of the Cadusii, Tapyri, Hyrcanii, Drangi, of the Derbici, Carmanii, Choromnaei, and of the Borcanii, and Parthyaei; and he invaded both Persis and Susiana and Caspiana, as it is called, which is entered by exceedingly narrow passes, known for that reason as the Caspian Gates. 4 Many other lesser nations he also brought under his rule, about whom it would be a long task to speak. But since Bactriana was difficult to invade and contained multitudes of warlike men, after much toil and labour in vain he deferred to a later time the war against the Bactriani, and leading his forces back into Assyria selected a place excellently situated for the founding of a great city.. Diodorus Siculus, Library 1-7 (2.2.3)
↑Foundation, Encyclopaedia Iranica (2021-05-17). "Welcome to Encyclopaedia Iranica". Encyclopædia Iranica (به انگلیسی). Retrieved 2022-01-04.
