अर्धनारीश्वर
शिव-पार्वतीच्या संयुक्त रुपाक अर्धनारीश्वर म्हणटात. हे मुर्तीचो अर्दो भाग शिवाचो जाल्यार अर्दो पार्वतीचो. दोनूय भाग एकामेकांत बरे तरेन जोडिल्ले आसतात. दक्षिण भारतांत, उत्तर भारता परस ह्या रुपांत घडयिल्ल्यो जायत्यो मूर्ती दिश्टी पडटात. शिव-शक्ती वा दादल्या-बायलांच्या तत्वांचो संयोग हें ह्या सैमाचें मूलतत्व. ह्या संयोगाची प्रतिमा अर्धनारीश्वराच्या रुपांत कल्पिल्या.
अर्धनारीश्वराचे उत्पत्तीची कथा पुराणांत फुडले तरेन चलताः ब्रह्मदेवान सृश्ट निर्मुपा खातीर मानसपुत्राची उत्पत्ती केली आनी ताका प्रजा निर्मुपाची आज्ञा केली. पूण ताचे कडल्यान तें काम जालें ना. ताका लागून ब्रह्मदेव खंती जालो. ताणें खर तप केलें. ताच्या तपाच्या प्रभावान ताचे तकलेंतल्यान अर्धनारिश्वराच्या रुपांत शिव भायर सरलो आनी ब्रह्मदेवाक दर्शन दिलें. उपरांत शिवान स्वताचे बायलेकडेन यौगीक प्रक्रियेन समागम करून, ब्रह्मा-विष्णू-शिवासयत परतून सृश्ट निर्मिली (लिंग पुराण-41).
सृश्टस घडोवपाक दादल्या बायलेचो संबंद येवप गरजेचो आसता. झाडां-पेडां, फुलां-फळां, सुकणीं-सावदां, मनीस आदी प्राणीमात्रांत दादल्या सावन बायलेक गर्भधारणा जावन प्रजेची उत्पत्ती जाता. सृश्ट घडचे आदींसावन चलत आयिल्ल्या ह्या नेमाक पुराणाचे प्रतीक भाशेंत पार्वतीपरमेश्वर वा शिव-पार्वती म्हळां.
मूर्तिशिल्पांत शिवाचें अर्धनारीश्वर रुप सामान्या बायलें सोबीत थारलां. कवी आनी तत्वज्ञ ह्या दोगांकय ह्या रुपान भूल घाल्या. कालीदासान रघुवंशाच्या आरभांक, अर्धनारीश्वराचें नांव घेनासतना ताका अशें वंदन केलाः
वागर्थाविव संपृक्तौ वागर्थप्रतिपत्तये।
जगतः पितरौ वन्दे पार्वतीपरमेश्वरौ।। (1.1)
अर्थः उतरां आनी तांचे अर्थ हांचें पुराय गिन्यान जावंचे म्हूण उच्चार आनी तांचे अर्थ हांचेवरी एकामेकांक लागीं येवन एकजीव जाल्ल्या ह्या संवसाराचो आवय-बापूय अशा पार्वती परमेश्वराक हांव वंदन करतां.
पूर्विल्ल्या काळांत योनी आनी लिंग हीं दोनूय वेगळीं प्रतिकां आसलीं. काळांतरान मनशान ह्या दोनूय प्रतिकांक शिवलिंगांत एकठांय हाडून तांची पूजा सुरू केली. मनीस जेन्ना मूर्ती घडोवपाक शिकलो, तेन्ना योनी आनी लिंग हीं प्रतिकां अर्धनारीश्वराच्या रुपांत घडोवपांत आयलीं. मनशाचें जिवीत खंड पडूंक दिनासतना चलपा खातीर ह्या दोनूय प्रतिकांचे मिलन जावप गरजेचें आसा. हो ह्या रुपा फाटलो मुखेल हेत आसा. सृश्ट घडचे पयलीं दादलो-बायल भेद कसो करताले ताची जाप दिवपाचो हो एक यत्न.
रुद्रहृदयोपनिषदांत संवसारांतले सगळें पुरुषरुप म्हळ्यार शिव तर नारी रुप म्हळ्यार उमा(पार्वती) अशें म्हळां. हीं दोगांय म्हळ्यार जगत्कारण. ‘अग्नीषोमात्मकं जगत्’ अशें श्रुतिवचन आसा. उजो हें दादल्याचें तत्व आसून तें बायलेच्या रजांत आसता. सोम हें बायलेचें तत्व आसून तें दादल्याच्या शुक्रांत आसता. काम हो भाव दोगांकय एकामेकांक लागीं हाडटा.हाका लागून दोनूय तत्वां एकामेकांचोर भाळटात. तत्वज्ञानय होच आशय सांगता. शिव जेन्ना शक्तीन भरिल्लो आसता, तेन्ना कार्य करता. शिवागमांतल्या अद्वैतांत शक्तीचो म्हळ्यार मायेचो त्याग केल्लो नासून ब्रह्मशक्ती म्हूण तिचो आपले कुडींत आस्पाव केला. शिवशक्ती कडेन सदांच समरस जालप म्हळ्यारूच अद्वैत अशें मानलां. माया ही प्रकृती आसून महेश्वर हो तिचो धारणकर्तो.
हेमाद्रीन अर्धनारीश्वराचें रुप कशें घडोवचें तें सांगलाः
शिवाची दावी बाजू बायलेची करची. तिच्या कपलाक कुकूम लावचो. केंसांचो भरिल्लो आंबाडो घालचो. गळ्यांत हार घालचे. थानां वाटकुळीं, भरिल्लीं आनी मोटीं आसचीं एका हातांत कमळ आनी एका हातांत हारशी दिवन दोळ्यांत काजळ घालचें.
शिवाची उजवी बाजू दादल्याची करची. तिचेर सगळीं दादल्याचीं लक्षणां दाखोवचीं. तकलेर जटांचो भार आनी ताचेवयर चंद्र आसचो. आंगाक भस्म आनी सोरपाचें जानवें घालचें. लिंग उबारिल्लें आसचें. कमराक सर्पमाळ, पांयांचेर कमळ, हातांत त्रिशूळ आनी रुद्राक्षाची माळ आसची.
तंत्रसारांत अर्धनारीश्वराचें ध्यान फुडले प्रमाण दिलाः
नीलप्रवालरुचिरं विलसतत्रिनेत्रम्।
पाशारुणोत्फ्लकपालकशूलहस्तम्।
अर्धम्बिकेशमनिशं प्रविभक्तभूषम्।
बालेन्दुबध्दमुकूटं प्रणमामि रुपम्।।
अर्थः निळ्या पोंवळ्यावरी सुंदर दिसपी तीन दोळ्यांचो, हातांत पाश, रक्तकमळ आनी त्रिशूळ धारण करपी, दादल्या-बायलेच्या भेसांत दिसपी, मुकुटांत चंद्रकोर धारण करपी अर्धनारीश्वराक हांव नमस्कार करतां.
तंत्रसारांत हाचे पूजाविधी, जप आनी होम सांगल्यात.
तिसऱ्या शतमानांत पॅरीफिरी हाणें अर्धनारीश्वराचे मूर्तीचो पयलो उल्लेख केला. ताका अशी मूर्ती उत्तर भारतांतल्या एके घोलींत मेळिल्ली.
दुसरी मूर्ती घारापुरी हांगा आसून तिची उंचाय 16 फूट 9 इंच आसा. थंयच्या फातरापट्यांत अर्धनारीश्वराची मूर्ती दोन भुजां आशिल्ली आनी उबी आसा. ह्या शिल्पांत शिवाच्यो जटा आनी पार्वतीचीं तटतटीत थानां दिश्टी पडटात. बादामीचे घोलींतली मूर्ती चार भुजांची आसून तिच्या सकल्या हातांत आडवो दांडो आसा. वेल्या दोनूय हातांत सोरपान गुटलायिल्लो परशु आनी कमळ हीं आसात. घारापुरी हांगासल्ली मूर्ती आठ भुजांची आनी तीन तोंडां आशिल्ली आसा. हीं तीन तोंडां म्हळ्यार शिव, रुद्र आनी उमा आसुंयेत असो समज आसा. कांय शिल्पांत शिवाचें वयर काडिल्लें लिंग दिश्टी पडटा.