Эварист Галуа: Засвар хоорондын ялгаа
No edit summary |
No edit summary |
||
| (9 дундын хувилбарууд 7 хэрэглэгчид харагдахгүй) | |||
| Мөр 1: | Мөр 1: | ||
{{Инфобокс эрдэмтэн |
|||
|name = Эварист Галуа |
|||
|image = Evariste galois.jpg |
|||
|birth_date = {{Birth date|1811|10|25|df=y}} |
|||
|birth_place = [[Анхдугаар Хаант Улс|Францын Анхдугаар Хаант Улс]], [[Бур-ля-Рен]] |
|||
|death_date = {{death date and age|1832|5|31|1811|10|25|df=y}} |
|||
|death_place = [[Долоодугаар сарын хаант засаг|Францын вант улс]], [[Парис]] |
|||
|residence = |
|||
|citizenship = |
|||
|nationality = [[Францчууд|Франц]] |
|||
|ethnicity = |
|||
|field = [[Математик]] |
|||
|work_institutions = |
|||
|alma_mater = |
|||
|doctoral_advisor = |
|||
|doctoral_students = |
|||
|known_for = [[Тэгшитгэлүүдийн онол]] болон [[Абелийн интеграл]]уудын талаарх судалгаа |
|||
|author_abbrev_bot = |
|||
|author_abbrev_zoo = |
|||
|influences = |
|||
|influenced = |
|||
|prizes = |
|||
|footnotes = |
|||
|signature = Galois-Signature.svg |
|||
}} |
|||
'''Эварист Галуа''' ({{lang-fr|Évariste Galois}}; [[1811]] оны [[10 сарын 25]]-нд [[Франц]]ын [[О-де-Сен]]ий [[Бур-ля-Рен]]д төрж, [[1832]] оны [[5 сарын 31]]-нд [[Парис]]т нас барсан) — Францын агуу математикч, орчин цагийн дээд алгебрийг үндэслэгч. Хувьсгалч-бүгд найрамдах үзэлтэн тэрээр 20 настайдаа дуэль хийж нас барсан. |
'''Эварист Галуа''' ({{lang-fr|Évariste Galois}}; [[1811]] оны [[10 сарын 25]]-нд [[Франц]]ын [[О-де-Сен]]ий [[Бур-ля-Рен]]д төрж, [[1832]] оны [[5 сарын 31]]-нд [[Парис]]т нас барсан) — Францын агуу математикч, орчин цагийн дээд алгебрийг үндэслэгч. Хувьсгалч-бүгд найрамдах үзэлтэн тэрээр 20 настайдаа дуэль хийж нас барсан. |
||
| Мөр 14: | Мөр 39: | ||
[[1830 он]]: [[7 сарын хувьсгал]] Франц улсад тохиов. Хаан [[X Карл (Францын хаан)|X Карл]] сэнтийгээсээ бууж, арай либерал үзэлт [[I Луи Филипп|Орлеаны Луи Филипп]] хаан болов. |
[[1830 он]]: [[7 сарын хувьсгал]] Франц улсад тохиов. Хаан [[X Карл (Францын хаан)|X Карл]] сэнтийгээсээ бууж, арай либерал үзэлт [[I Луи Филипп|Орлеаны Луи Филипп]] хаан болов. |
||
Удалгүй Галуа өөрийн ололтын талаар Академийн уралдаанд орохын тулд Фурьед мэдээлсэн боловч удалгүй Фурье нас барав. Түүний үхлийн дараа ч гар бичмэл нь олдсонгүй. Энэ уралдаанд Абель түрүүлэв. Гэсэн хэдий ч Галуа өөрийн онолын 3 өгүүллэг хэвлүүлж амжив. Пуассонд илгээсэн өгүүлэгт: |
Удалгүй Галуа өөрийн ололтын талаар Академийн уралдаанд орохын тулд Фурьед мэдээлсэн боловч удалгүй Фурье нас барав. Түүний үхлийн дараа ч гар бичмэл нь олдсонгүй. Энэ уралдаанд [[Абель]] түрүүлэв. Гэсэн хэдий ч Галуа өөрийн онолын 3 өгүүллэг хэвлүүлж амжив. Пуассонд илгээсэн өгүүлэгт: |
||
<blockquote>Ер нь бол Ноён Галуагийн баталгааг ойлгоход биднээс хамаарах бүх зүйлийг бид хийлээ. Түүний баталгаа нь |
<blockquote>Ер нь бол Ноён Галуагийн баталгааг ойлгоход биднээс хамаарах бүх зүйлийг бид хийлээ. Түүний баталгаа нь ойлгомжгүй, яг зөв эсэхийг шинжлэхэд хүрэлцээтэй тодорхой бус байгаа нь бидэнд энэ ажлын талаар дүн шинжилгээ хийх боломжгүй болгож байна.</blockquote>гэжээ. |
||
Галуа бүгд найрамдахчуудын цуглаанд оролцсоор л байв. Хоёр удаа Сент-Пелажийн шоронд хоригдов. Эхний удаа 1831 оны 5 сарын 10-нд, дараа нь мөн оны 6 сарын 14-нөөс 1932 оны 3 сарын 16 хүртэл суув. Хоёр дахь удаа өвдөж Лурсин гудамжны 86-р эмнэлэгт хэвтсэн ба энэ нь түүний амьдарч байсан сүүлчийн тодорхой газар байв. |
Галуа бүгд найрамдахчуудын цуглаанд оролцсоор л байв. Хоёр удаа Сент-Пелажийн шоронд хоригдов. Эхний удаа 1831 оны 5 сарын 10-нд, дараа нь мөн оны 6 сарын 14-нөөс 1932 оны 3 сарын 16 хүртэл суув. Хоёр дахь удаа өвдөж Лурсин гудамжны 86-р эмнэлэгт хэвтсэн ба энэ нь түүний амьдарч байсан сүүлчийн тодорхой газар байв. |
||
| Мөр 34: | Мөр 59: | ||
== Мөн үзэх == |
== Мөн үзэх == |
||
* [[Галуагийн дифференциал онол]] |
* [[Галуагийн дифференциал онол]] |
||
* [[Ердийн дэдгрупп]] |
* [[Ердийн дэдгрупп]] |
||
| Мөр 40: | Мөр 64: | ||
* [[Галуагийн онол]] |
* [[Галуагийн онол]] |
||
* [[Бүлгийн онол]] |
* [[Бүлгийн онол]] |
||
== Цахим холбоос == |
|||
| ⚫ | |||
* {{DNB-Portal|118537393}} |
|||
{{DEFAULTSORT:Галуа, Эварист}} |
{{DEFAULTSORT:Галуа, Эварист}} |
||
[[Ангилал:Францын |
[[Ангилал:Францын математикч]] |
||
[[Ангилал: |
[[Ангилал:19-р зууны математикч]] |
||
[[Ангилал: |
[[Ангилал:Халз тулалдааны хүн]] |
||
[[Ангилал:Францчууд]] |
|||
[[Ангилал:1811 онд төрсөн]] |
|||
{{Link FA|he}} |
|||
[[Ангилал:1832 онд өнгөрсөн]] |
|||
| ⚫ | |||
[[ar:إيفاريست غالوا]] |
|||
[[az:Evarist Qalua]] |
|||
[[be:Эварыст Галуа]] |
|||
[[bg:Еварист Галоа]] |
|||
[[bn:এভারিস্ত গালোয়া]] |
|||
[[bs:Evariste Galois]] |
|||
[[ca:Évariste Galois]] |
|||
[[co:Évariste Galois]] |
|||
[[cs:Évariste Galois]] |
|||
[[da:Évariste Galois]] |
|||
[[de:Évariste Galois]] |
|||
[[el:Εβαρίστ Γκαλουά]] |
|||
[[en:Évariste Galois]] |
|||
[[eo:Évariste Galois]] |
|||
[[es:Évariste Galois]] |
|||
[[eu:Évariste Galois]] |
|||
[[fa:اواریست گالوا]] |
|||
[[fi:Évariste Galois]] |
|||
[[fiu-vro:Galois' Évariste]] |
|||
[[fr:Évariste Galois]] |
|||
[[gl:Évariste Galois]] |
|||
[[he:אווריסט גלואה]] |
|||
[[ht:Evariste Galois]] |
|||
[[hu:Évariste Galois]] |
|||
[[hy:Գալուա Էվարիստ]] |
|||
[[io:Évariste Galois]] |
|||
[[it:Évariste Galois]] |
|||
[[ja:エヴァリスト・ガロア]] |
|||
[[ka:ევარისტ გალუა]] |
|||
[[ko:에바리스트 갈루아]] |
|||
[[la:Evaristus Galois]] |
|||
[[lb:Évariste Galois]] |
|||
[[lv:Evarists Galuā]] |
|||
[[mk:Еварист Галоа]] |
|||
[[nl:Évariste Galois]] |
|||
[[nn:Évariste Galois]] |
|||
[[no:Évariste Galois]] |
|||
[[nov:Evariste Galois]] |
|||
[[pl:Évariste Galois]] |
|||
[[pms:Évariste Galois]] |
|||
[[pt:Évariste Galois]] |
|||
[[ro:Évariste Galois]] |
|||
[[ru:Галуа, Эварист]] |
|||
[[scn:Evariste Galois]] |
|||
[[sk:Évariste Galois]] |
|||
[[sl:Évariste Galois]] |
|||
[[sr:Еварист Галоа]] |
|||
[[sv:Évariste Galois]] |
|||
[[ta:எவரிஸ்ட் கால்வா]] |
|||
[[th:เอวาริสต์ กาลัว]] |
|||
[[tr:Évariste Galois]] |
|||
[[uk:Еварист Галуа]] |
|||
[[ur:گیلوا]] |
|||
[[uz:Évariste Galois]] |
|||
[[vi:Évariste Galois]] |
|||
[[zh:埃瓦里斯特·伽罗瓦]] |
|||
[[zh-classical:伽羅華]] |
|||
[[zh-min-nan:Évariste Galois]] |
|||
07:07, 7 Дөрөвдүгээр сар 2022-ий байдлаарх одоогийн засвар
| Эварист Галуа | |
|---|---|
 | |
| Төрсөн огноо | 1811 оны 10 сарын 25 Францын Анхдугаар Хаант Улс, Бур-ля-Рен |
| Нас барсан огноо | 31 May 1832 (20 насалсан) Францын вант улс, Парис |
| Үндэс | Франц |
| Салбар | Математик |
| Алдаршсан зүйл | Тэгшитгэлүүдийн онол болон Абелийн интегралуудын талаарх судалгаа |
Гарын үсэг | |
Эварист Галуа (Франц: Évariste Galois; 1811 оны 10 сарын 25-нд Францын О-де-Сений Бур-ля-Ренд төрж, 1832 оны 5 сарын 31-нд Парист нас барсан) — Францын агуу математикч, орчин цагийн дээд алгебрийг үндэслэгч. Хувьсгалч-бүгд найрамдах үзэлтэн тэрээр 20 настайдаа дуэль хийж нас барсан.
Түүх
[засварлах | кодоор засварлах]Галуа нь Бур-ля-Ренд (Bourg-la-Reine), Парисаас өмнө байрлах хэсэгт төрсөн. Тэрээр Николя-Габриэля Галуа болон Аделаиды-Мари Демант нарт гурван хүүхдийн хоёр дахь болон мэндэлсэн. 12 настайдаа Эварист Агуу Людовикийн лицейд элсэн орж суралцах хугацаандаа бүгд найрамдах үзэл сурталтай сурагчдын эсрэг хийсэн хуйвалдааны гэрч болж байв.
16 настайгаасаа эхэлж математикийн өгүүллэг уншиж эхэлсэн. Үүнд Нильс Абелийн дурын зэрэгт тэгшитгэлийг бодох асуудал сонирхлыг нь их татаж байв. Багш нарын ярьж байснаар зөвхөн математик л түүнийг дуугүй суудаг сурагчаас шилдэг нь болоход тусалсан гэжээ. Үүний дараагаар тэрээр анхны ажлаа 17 насандаа «Annales de Gergonne» гэх сэтгүүлд хэвлүүлжээ. Гэхдээ түүний авъяас нь олонд танигдахад тус болж чадахгүй байв, учир нь түүний хийсэн бодолтууд багш нарын мэдлэгээс нь хэт давж байжээ. Түүнчлэн тэрээр хэт ойлгомжтой асуудлуудыг ихэнхдээ орхиж байснаас болж олон математикч бүтээлийг нь үнэлж чадаагүй байна.
1828—1829 онуудад Галуад таагүй олон үйл явдал тохиолдов: Нэг жилийн завсартай 2 удаа Политехникийн сургуульд орох шалгалтад унав (École Polytechnique). Эхний удаа хэт богино бодолт, тайлбар байхгүй гэсэн шалтгаанаар бол нэг жилийн дараа аман шалгалт дээр шалгалт авагч бас л ийм дүгнэлт хийж тэнцүүлээгүйн улмаас уурандаа шалны алчуур багш руу шидсэн байна. Энэ сургуульд орох нь мөрөөдөл байсан ба учир нь энэ сургууль бүгд найрамдахчуудын төв гэгддэг байв. Дараагийн азгүйдэл нь хоёр ч удаа Кошид илгээсэн ажлууд ба тэдгээр нь алга болж Францын ШУА-ийн уралдаанд орж чадаагүй байна. 1829 онд хоёр нүүрт ламтны бичсэн ёгт өгүүллэгээс болж аав нь амиа хорлов. Ичгүүрт байдлаас гарах ганц арга бол амиа хорлох гэж шийдсэн байжээ.
1829 онд Галуа ердийн дээд сургуульд элсэх боломж олдсон боловч жилийн дараа бүгд найрамдахчуудын улс төрийн цуглаанд оролцсон хэргээр хөөгдөж байжээ.
1830 он: 7 сарын хувьсгал Франц улсад тохиов. Хаан X Карл сэнтийгээсээ бууж, арай либерал үзэлт Орлеаны Луи Филипп хаан болов.
Удалгүй Галуа өөрийн ололтын талаар Академийн уралдаанд орохын тулд Фурьед мэдээлсэн боловч удалгүй Фурье нас барав. Түүний үхлийн дараа ч гар бичмэл нь олдсонгүй. Энэ уралдаанд Абель түрүүлэв. Гэсэн хэдий ч Галуа өөрийн онолын 3 өгүүллэг хэвлүүлж амжив. Пуассонд илгээсэн өгүүлэгт:
Ер нь бол Ноён Галуагийн баталгааг ойлгоход биднээс хамаарах бүх зүйлийг бид хийлээ. Түүний баталгаа нь ойлгомжгүй, яг зөв эсэхийг шинжлэхэд хүрэлцээтэй тодорхой бус байгаа нь бидэнд энэ ажлын талаар дүн шинжилгээ хийх боломжгүй болгож байна.
гэжээ.
Галуа бүгд найрамдахчуудын цуглаанд оролцсоор л байв. Хоёр удаа Сент-Пелажийн шоронд хоригдов. Эхний удаа 1831 оны 5 сарын 10-нд, дараа нь мөн оны 6 сарын 14-нөөс 1932 оны 3 сарын 16 хүртэл суув. Хоёр дахь удаа өвдөж Лурсин гудамжны 86-р эмнэлэгт хэвтсэн ба энэ нь түүний амьдарч байсан сүүлчийн тодорхой газар байв.
Энд тэрээр Жана-Луигийн охин Стефанитай учирсан ба түүний үл зөвшөөрөлт нь үхлийн шалтгаан байсан байж болох.
Мөн оны 5 сарын 30-ны өглөө эрт Жантий дахь Гласьер цөөрмийн дэргэд Галуа дуэлээс үхлийн шарх авсан байна. Хоёр тал бие биеэ хэдхэн метрээс буудсан бөгөөд Галуагийн гэдсэн тус газар оножээ. Тус газар амьдрагч нэгэн түүнийг Кошен дахь эмнэлэгт аваачсан байна. Дуэль юунаас болсон, хэнтэй дуэльдсэн зэрэг нь хүртэл тодорхойгүй хоцорчээ. 1832 оны 5 сарын 31-ний өглөө 10 цагт Галуа тэнгэрт хальжээ. Тэрээр үхлийн өмнөх шөнө Академид зориулсан өөрийн шинэ ажлаа хийж дуусгаад найз Огюст Шевальед үлдээжээ.
Шинжлэх ухааны амжилт
[засварлах | кодоор засварлах]20-хон жил амьдрахдаа Галуа 19-р зууны том математикчдын эгнээнд элсэх нээлт хийсэн. Алгебрийн тэгшитгэлийн онолын бодлогуудын бодож, орчин цагийн алгебрийн үндсийг тавьсан, үүнээс бүлгийн онол, Галуагийн талбар (төгсгөлөг талбар).
Галуа нь 16-р зууны үеэс шилдэг математикчид бодож чадаагүй асуудлуудыг судалсан: дурын зэрэгт тэгшитгэлийн ерөнхий шийд олох, тэднийг коэффициентуудын тусламжтай, арифметик үйлдлүүд ашиглан илэрхийлэх.
Абель Ниль Хенрик хэдэн жилийн өмнө 5-аас дээш зэрэгтэй тэгшитгэлийн "радикал дахь" шийдийг олох боломжгүйг баталсан, гэвч Галуа илүү цаашаа энэ сэдвийг явуулсан. Тэрээр гарцаагүй бөгөөд хүрэлцээтэй нөхцлийг бодож олж, радикалуудын тусламжтай шийд бий болгох аргыг олсон. Энд үнэтэй зүйл бол энэ шийд биш харин бодсон арга барил нь илүү үнэтэй юм.
Галуагийн ажлууд эхлээд орчин үеийнхэнд ойлгомжгүй байсан бөгөөд удалгүй 1843 оноос эхлэн Лиувилль Жозеф зэрэг математикчид сонирхож эхлэн Онолын шинэ салбар "Абстракт алгебрийн бүтэц" бий болж дараагийн 20 жил эрчимтэй хөгжүүлэгдсэн.
Мөн үзэх
[засварлах | кодоор засварлах]Цахим холбоос
[засварлах | кодоор засварлах]
Commons: Évariste Galois – Викимедиа зураг, бичлэг, дууны сан