Ans 1900
Istòria
[modificar | Modificar lo còdi]1900 : abandon de la poligamia per lei mormons.
1901 : independéncia oficiala d'Austràlia (1èr de genier). Pasmens, dins lei fachs, la politica de l'illa demorèt fòrça influenciada per aquela dau Reiaume Unit fins a la Segonda Guèrra Mondiala. Dins aquò, aquò permetèt l'adopcion de divèrsei lèis progressistas coma l'extension dau drech de vòte e de candidatura ais eleccions ais fremas (blancas solament). Aquela decision s'apliquèt sus tot lo territòri franc de l'illa de Tasmania ont intrèt pas en vigor avans 1903.
1902 : en Martinica, destruccion totala de la vila de [Saint-Pierre (Martinica)|Saint-Pierre]] per una erupcion de la Montanha Pelada (29 000 mòrts).
1902 : tractat d'amistat entre Japon e lo Reiaume Unit.
1902 : fondacion de la vila de Dire Dawa per la companhiá en carga de la bastida dau camin de fèrre entre Jiboti e Addis Abeba. L'endrech foguèt chausit per venir un centre logistic important (obrador de reparacion dei trens... etc.) e es d'ara endavant la segonda vila etiopiana.
1902 : presa de Riyad per Abdalaziz ibn Saud.
1902 : independéncia oficiala de Cuba après quatre ans d'ocupacion militara estatsunidenca. Dins lei fachs, l'illa demorèt sota l'influéncia de Washington.
1903 : destruccion definitiva dau Califat de Sokoto per lei Britanics. Lo califa Muhammadu Attahiru Ièr foguèt tuat a la batalha de Burmi. En revènge, lei sultans qu'acceptèron lo protectorat britanic gardèron son poder.
1904 : campanha de conquista d'Ogaden per Etiopia.
1904 : per contentar lo partit dei captaus mexicans — sostèn important dau regime — Porfirio Díaz acceptèt de prolongar de doas annadas suplementàrias lo mandat de cada governador de província. Pasmens, après aquela crisi intèrna, la situacion interiora s'agravèt e lo partit dei tecnocratas centralistas dichs cientificos abandonèt lentament lo regime.
1904-1905 : dins lo Sud Oèst African, revòuta indigèna menada per lo cap herero Samuel Maharero. Causada per la sasida dei tèrras agricòlas d'aqueu pòble, entraïnèt d'atacas violentas còntra lei posicions alemandas. La reaccion de Berlin foguèt fòrça violenta e entraïnèt la quasi exterminacion dau pòble herero. Aqueu chaple es uei considerat coma lo premier genocidi modèrne.
1906 : tèrratrem de San Francisco (aperaquí 3 000 mòrts). D'una magnitud de 7, entraïnèt de degalhs importants dins la vila.
1906 : illustrant la corsa ais armaments en Euròpa, intrada en servici dins la marina britanica dau cuirassat HMS Dreadnought. Conjugant una poissança de fuòc importanta, un blindatge espés e una velocitat auta, revolucionèt l'armament navau e venguèt la nòrma fins a la Segonda Guèrra Mondiala.
1906-1907 : dins la Peninsula Aràbia, combats importants entre lei Ibn Saud e una coalicion, sostenguda per leis Otomans, de plusors clans.
1907 : independéncia de Nòva Zelanda. Pasmens, lo país demorèt sota l'influéncia dirècta de Londres fins a la Segonda Guèrra Mondiala.
1907 : signatura de la Convencion Anglorussa de 1907. Organizèt lo partiment dau Pèrsia entre zònas d'influéncia russa, britanica e neutra.
1907 : en Etiopia, après una ataca d'apoplexia dau negus Menelik II l'annada precedenta, creacion d'un govèrn sus lo modèl europèu amb la creacion d'un gabinet dei ministres.
1907 : en Jamaica, tèrratrem dins la capitala Kingston que causèt mai de 1 000 mòrts (14 de genier).
1907 : establiment d'un protectorat japonés sus la peninsula de Corèa.
1908 : tèrratrem dins la region de Messina (28 de decembre) qu'entraïnèt la destruccion de la vila en causa d'un tsunami. Aperaquí 80 000 abitants foguèron tuats e lo govèrn italian pensèt un temps cubrir la vila de cauç per defugir d'epidemias e l'abandonar.
1908 : violenta explosion (10-15 Mt) en Siberia Centrala que destruguèt 2 000 km² de seuva. L'origina de l'eveniment es pas totalament segura mai sembla d'èsser liada a l'explosion d'un asteroïde ò d'una cometa dins lei jaç inferiors de l'atmosfèra. En causa dei dificultats per agantar la region, ges d'expedicion poguèt i arribar avans 1927.
1909 : tèrratrem de Lambesc (46 mòrts).
1909 : premiera grèva generala de l'administracion francesa.
1909 : fondacion de la vila de Tel Aviv.
Cultura
[modificar | Modificar lo còdi]
1904 : dins una discussion amb Émile Bernard (1868-1941, Pau Cesana (1839-1906) expausèt sei reflexions sus un tractament geometric de la natura utilizant lo cilindre ò l'esfèra. De mai, evolucion importanta qu'anava èsser a l'origina dau cubisme, cada plan ò ponch d'un objècte deviá se dirigir vèrs un ponch centrau.
1905 : acabament dei trabalhs decidits per lo chah Nasser al-Din Shah Qajar (1848-1896) dins lo Sanctuari d'Al-Askari (ò Mosqueta d'Aur). Donèron sa fòrma actuala au bastiment ambé la construccion dau dòme d'aur e de l'encencha blava.
Sciéncias e tecnicas
[modificar | Modificar lo còdi]1900 : assai dau premier prototipe de fusiu mitralhaire per l'armada italiana. Pasmens, l'arma aviá mai d'un problema de concepcion e foguèt pas adoptada per leis Italians. Lei Britanics l'assaièron tanben e arribèron a la meteissa conclusion.
1900 : eeclipsi totau de Soleu, visible en un arc de vision que s'estendiá dempuei Porto, Portugau, fins a Elx, província d'Alacant, Espanha.
1900 : invencion de la premiera turbina d'estanci de pression per l'engenhaire Auguste Rateau (1863-1930). A respèct deis autrei modèls de turbinas existents, permetèt d'utilizar de velocitats de rotacion feblas amb de rendements importants.
1900 : premiera formulacion de la teoria quantica desvolopada per Max Planck (1858-1947). Aquò permetèt d'explicar lo problema dau raionament dau còrs negre e marquèt una rompedura majora de l'istòria de la fisica car entraïnèt l'abandon de la fisica classica per lei questions regardant la descripcion dei fenomèns microscopics. Permetèt tanben lo desvolopament de plusors teorias quanticas au sen de divèrsei camps de la fisica ò de la quimia.
1900 : descubèrta dei quatre grops sanguins per lo mètge austrian Karl Landsteiner (1868-1943). Foguèron dichs A, B, AB e O en 1910. Aquò permetèt de desvolopar tornarmai la tecnica dei transfusions sanguinas umanas.
1900 : concepcion dau premier forn d'arc electric vertadier (→ 1879) per lo Francés Paul Héroult (1863-1914). Permetent d'obtenir de temperaturas autas, aquela invencion foguèt pauc a pauc utilizat per estudiar lei possibilitats de desvolopar una siderurgia electrica. Pasmens, aquò demorèt lòngtemps una idèa en causa dau còst important de l'electricitat. En revènge, permetèt d'estudiar la produccion d'aliatges d'aciers especiaus.
1900 : començament dei trabalhs de Victor Grignard (1871-1935) sus leis organometallics, especialament aquelei de magnèsi. Utilizats dins mai d'un sintèsi ò d'un procès de catalisi, aquelei compausats anavan permetre un desvolopament important dei sintèsis organics durant lo sègle XX. L'autor de sa descubèrta foguèt guierdonat dau Prèmi Nobel de Quimia en 1912 e leis organomagnesians son uei dichs reactius de Grignard.
1900 : descubèrta dau darrier gas rare (lo radon) per l'Alemand Ernst Dorn (1848-1916).
1901 : invencion de la premier maquina permetent de realizar un electrocardiograma dins lei condicions d'un espitau per lo mètge olandés Willem Einthoven (1860-1927).
1902 : assai dau premier dirigible militar, destinat a la reconoissença dau prat batalhier, desvolopat per l'engenhaire francés Henri Julliot. Pasmens, en causa dau desvolopament de l'aviacion, pus eficaça e rapida, aqueu concèpte foguèt pauc a pauc abandonat.
1902 : intrada en servici dau premier fusiu mitralhaire operacionau desvolopat per l'oficièr danés Vilhelm Herman Oluf Madsen (1844-1917). Inspirèt una tiera d'armas que foguèron utilizadas fins ais annadas 1950 e la generalizacion dei mitralhièras leugieras.
1902 : comercializacion dau premier motor multisopapa desvolopat per la companhiá francesa Panhard & Levassor.
1902 : premiera publicacion permetent d'explicar l'existéncia de la radioactivitat per lo fisician britanic Frederick Soddy (1877-1956). Mencionèt per lo premier còp l'existéncia de desintegracions radioactivas. Soddy recebèt lo Prèmi Nobel de Quimia en 1921.
1902 : après l'erupcion catastrofica de la Montanha Pelada qu'entraïnèt la destruccion totala de la vila martiniquesa de Saint-Pierre, leis autoritats de divèrsei país prenguèron consciéncia de la manca de conóissença a prepaus deis erupcions volcanicas. Aquò marquèt donc lo començament de l'estudi scientific dei volcans e la volcanologia, branca alora fòrça menora de la geologia, venguèt una sciéncia vertadiera.
1902 : premiera explicacion modèrna dau foncionament dau cancèr. Basada sus lei derivas dei mecanismes de division cellulària, foguèt l'òbra dau zoologista alemand Theodor Boveri (1862-1915). Son ipotèsi foguèt demostrada en 1915 per lo biologista estatsunidenc Thomas Hunt Morgan (1866-1945).
1902 : acabament de la concepcion dau procès Ostwald per l'Alemand Wilhelm Ostwald (1853-1932). Basat sus una tiera de reaccions permetent de transformar l'amoniac en acid nitric, permetèt de provesir d'importantei quantitats de matèria premiera ais industrias productritz d'engrais azotats e d'explosius (→ 1899 e 1913).
1903 : invencion de la premiera turbina d'explosion per Armengaud.
1904 : desvolopament dau premier fusiu semi-automatic (lo Mondragón M1908 mexican) que foguèt largament adoptat e inspirèt divèrseis armas de concepcion similara fins a la generalizacion dei fusius d'assaut.
1905 : invencion dau turboalternator per l'engenhaire soís Charles Carroll Brown (1859-1946) que capitèt de coplar una turbina amb un alternator. Aquò permetèt de trobar dei fònts d'energia capablas de produrre de poissanças largament superioras ai turbinas de vapor existentas e favorizèt l'electrificacion de l'industria.
1905 : a partir de la teoria quantica publicada en 1900, Albert Einstein demostrèt lei naturas ondulatoria e corpuscularia de la lutz. Expliquèt tanben lo desplaçament de la lutz per quantitats definidas que foguèron dichs fotons. Enfin, establiguèt l'invariància de la velocitat de propagacion deis ondas electromagneticas.
1905 : publicacion d'una teoria per Daniel Moreau Barringer explicant l'origina dau Meteor Crater per l'impacte d'una meteorita.
1906 : descubèrta dau tresen principi de la termodinamica per Walther Hermann Nernst (1864-1941).
1906 : en matematicas, premiera formulacion dau concèpte d'espaci metric dins la tèsi dau matematician francés René Maurice Fréchet (1878-1973). L'idèa venguèt pauc a pauc una nocion centrala en analisi matematica[1]
1907 : descubèrta dau premier asteroïde troian de Jupitèr, lo futur (588) Achilles. Après doas descubèrtas similaras en 1906 e 1907, l'existéncia dei troians foguèt oficializada per la comunautat scientifica.
1907 : comercializacion dau premier sistèma de fotografia color d'usatge relativament simple : l'Autochrome dei fraires Lumière. Èra una tecnica de fotografia sus placa de veire que necessitava totjorn de temps de pausa lòngs – problema recurrent dei tecnicas de fotografia color dempuei son aparicion en 1861 – e un tractament complèx. De mai, la sensibilitat èra limitada e per generalizar l'usatge de la fotografia color, serà necessari d'esperar l'aparicion dei premiers films color dins lo corrent deis ans 1930 (→ 1935).
1908 : invencion dau premier film fotografic transparent e segur (es a dire sensa nitrocellulòsa) per la companhiá estatsunidenca Kodak. Leugiers e practics, lei films fotografics dominèron la fotografia fins a la generalizacion de la fotografia numerica au començament dau sègle XXI.
1908 : premiera liquefaccion d'èli per lo fisician olandés Heike Kamerlingh Onnes (1853-1926).
1908 : premiera sintèsi d'una matèria plastica transparenta dicha cellofana per lo quimista soís Jacques Edwin Brandenberger (1872-1954).
1908 : desvolopament d'un procès de sintèsi d'amoniac per quimista alemand Fritz Haber (1868-1934). Son metòde foguèt industrializat tre 1909 per BASF.
1909 : depaus de brevet depintant la concepcion dau premier silenciós desvolopat per Hiram Percy Maxim (1869-1936).
1909 : debanament de l'experiéncia de Rutherford (realizada per Hans Geiger e Ernest Marsden). Aguèt un ròtle decisiu dins lo desvolopament dau modèl de l'atòm modèrne car permetèt d'establir l'existéncia dau nuclèu atomic.
1909 : introduccion de la nocion de pH per descriure l'aciditat per Soren Sorensen (1868-1939).
1909 : premiera sintèsi de la baquelita per lo quimista estatsunidenc Leo Baekeland (1863-1944).
Decès
[modificar | Modificar lo còdi]- Leopoldo Alas, escrivan espanhòu.
- Machado de Assis, escrivan brasilièr.
- Víctor Balaguer, poèta catalan.
- Frédéric Auguste Bartholdi, esculptor francés.
- Henri Becquerel, fisician francés.
- Ludwig Boltzmann, fisician austrian.
- Giosuè Carducci, escrivan italian.
- Pau Cesana, pintre provençau.
- Antoine Alphonse Chassepot, engenhaire francés.
- Anton Checov, escrivan rus.
- Cixi, emperatritz e regenta chinesa.
- Jean-Baptiste Clément, revolucionari e cantaire francés.
- Per Teodor Cleve, quimia e geològ suedés.
- Grover Cleveland, president estatsunidenc.
- Stephen Crane, escrivan estatsunidenc.
- Euclides da Cunha, escrivan brasilièr.
- Pierre Curie, fisician francés.
- Gottlieb Daimler, engenhaire e industriau alemand.
- Alexis Damour, quimista francés.
- Édouard Delamare-Deboutteville, inventor e industriau francés.
- Élie Ducommun, escrivan soís.
- Antonín Dvořák, compositor chèc.
- Francesc Ferrer, pedagòg catalan.
- Adolf Fick, fisiologista alemand.
- George Fosbery, oficier e inventor britanic.
- Eugèni Garcin, jornalista e escrivan occitan.
- Richard Jordan Gatling, engenhaire estatsunidenc.
- Paul Gauguin, pintre francés.
- Joseph Glidden, inventor estatsunidenc.
- Zénobe Gramme, engenhaire bèlga.
- Fèlix Gras, escrivan provençau.
- Edvard Grieg, compositor norvegian.
- Benjamin Harrison, president estatsunidenc.
- Charles Hermite, matematician francés.
- Theodor Herzl, filosòf judieu.
- Henrik Ibsen, dramaturg norvegian.
- Jules Janssen, astronòm francés.
- Alfred Jarry, escrivan francés
- Joseph Joachim, violonista ongrés.
- Alexander Kielland, escrivan norvegian.
- Alexandre Langlada, poèta de Montpelhièr.
- Étienne Lenoir, engenhaire francés.
- Leopold II, rèi de Belgica.
- Maxime Lisbonne, revolucionari francés.
- Prosper-Olivier Lissagaray, revolucionari e istorian francés.
- Cesare Lombroso, mètge italian.
- Dmitrii Mendeleiev, quimista rus.
- Adolph von Menzel, pintre alemand.
- Sextius Michel, poèta occitan.
- Alphonse Milne-Edwards, zoologista francés.
- Henri Moissan, quimista francés.
- Muhammadu Attahiru Ièr, califa de Sokoto.
- Friedrich Nietzsche, filosòf alemand.
- René Panhard, engenhaire e industriau francés.
- Alèxi Peiret, escrivan occitan.
- Leston Allen Pelton, inventor estatsunidenc.
- Camille Pissarro, pintre francés.
- Sully Prudhomme, escrivan francés.
- Eça de Queiroz, escrivan portugués.
- Cecil Rhodes, explorator e òme d'afaires anglés.
- Nikolai Rimskii-Korsakov, compositor rus.
- Thomas Fitch Rowland, engenhaire estatsunidenc.
- Henry Morton Stanley, explorador britanic.
- William Thomson (lord Kelvin), fisician irlandés.
- Enric de Tolosa-Lautrèc, pintre francés.
- Albèrt Tornièr, escrivan, jornalista e politician occitan.
- Giuseppe Verdi, compositor italian.
- Jules Verne, escrivan francés.
- Leonce Verny, engenhaire francés.
- Victòria, rèina dau Reiaume Unit.
- Oscar Wilde, escrivan anglés.
- Clemens Winkler, quimista alemand.
- Émile Zola, escrivan francés.