Neolit w Chinach
Neolit w Chinach – historia Chin w okresie neolitu.
Wczesna prehistoria i przejście do neolitu
[edytuj | edytuj kod]
Chociaż człowiek po raz pierwszy pojawił się na terenie dzisiejszych Chin już w formie gatunku Homo erectus, znanego z takich odkryć jak tzw. „Człowiek z Yuanmou” czy „Człowiek pekiński”, to jest jednak czymś wątpliwym by ktokolwiek z dzisiejszych Chińczyków wywodził się od osobników z tego gatunku. Stąd właściwą historię Chin można rozpocząć dopiero od neolitu, wtedy bowiem na ich terenie pojawiają się kultury, których kultura materialna i organizacja społeczna wykazują ciągłość z później istniejącymi państwami chińskimi. Należy przy tym pamiętać, iż ludzie tworzący te kultury niekoniecznie posługiwali się jakąkolwiek formą wczesnego języka chińskiego i nie musieli też ani w etnicznym, ani kulturalnym sensie uważać się za Chińczyków[1].
Przyjmuje się, że na terenie Chin neolit rozpoczął się ok. 8500 lat temu, jednak procesy, które doprowadziły do powstania rolnictwa i przejścia do osiadłej formy życia sięgają 20 tys. lat wstecz. Chiny są jednym z kilku miejsc na Ziemi, gdzie rolnictwo rozwinęło się niezależnie i z którego rozprzestrzeniało się na inne tereny. Jednocześnie jednak jest jedynym z miejsc tego rodzaju, w przypadku którego jak dotąd nie udało się zrekonstruować pełnej trajektorii przejścia od społeczeństw łowiecko-zbierackich do rolniczych. Wśród uczonych nie ma nawet zgody co do tego, czy mieliśmy do czynienia z jednym procesem przejścia do rolnictwa obejmującym Północ (basen Huang He i Wei) i Centralne Chiny (basen środkowej i dolnej Jangcy) (D.J. Cohen), dwoma lub trzema centrami na Północy, w basenie Jangcy i na tropikalnym Południu (L. Liu, Z. Zhao) czy wielością centrów (G. Schelach)[2]. To pierwotne rolnictwo korzystało ze znacznie bardziej sprzyjającego – zwłaszcza na północy – klimatu. Dziś stosunkowo sucha Nizina Chińska była wówczas porośnięta gęstymi lasami, w których występowały zwierzęta typowe dziś dla strefy subtropikalnej i tropikalnej, jak słonie i tapiry, a także wodolubne rośliny jak jam i taro. Co ważniejsze występowały tam licznie prosa, zarówno z rodzaju Panicum, jak i Sertaria, oraz gatunki ryżu (rodzaj Oryza)[3].
Na stopniową zmianę wskazują nowe technologie i zwyczaje kulturalne mające początek w samym środku ostatniego zlodowacenia, ok. 20 tys. lat temu i nabierające rozpędu we wczesnym holocenie. Do tych technologii zaliczamy produkcję niewielkich narzędzi kamiennych (mikroostrza), żaren i ceramicznych pojemników, odnalezionych na takich stanowiskach jak Nanzhuangtou i Donghulin w rejonie Pekinu czy Longwangchan w Shaanxi. W centralnych i południowych Chinach w tym okresie nadal wytwarzano jedynie narzędzia dawnego typu, wydaje się natomiast że były one pierwszym miejscem na świecie w którym produkowano ceramikę, na co wskazują znaleziska w jaskiniach Xianren (ok. 18 tys. lat p.n.e.) i Yuchanyan (ok. 16 do 13,5 tys. lat p.n.e.). Żarna i ceramika tradycyjnie kojarzone są z przetwarzaniem udomowionego zboża i innych gatunków roślin, analiza resztek pożywienia pozostawionych przez niewielkie grupy żyjące w tamtym okresie wskazuje jednak na to, że nadal żywiły się one tym co upolowały i zebrały[4].
Neolit
[edytuj | edytuj kod]Wczesny neolit
[edytuj | edytuj kod]
Począwszy od połowy VII tysiąclecia p.n.e. w północnych Chinach pojawia się szereg dużych wsi, z którymi wiążą się odkrycia pierwszych udomowionych roślin (proso) i zwierząt (świnia)[5]. Najstarsze ślady prawdopodobnej uprawy prosa odnaleziono w stanowiskach kultur Peiligang w postaci narzędzi do przeróbki ziarna; stanowisko to, datowane na ok. 8000 p.n.e. zawierało także szczątki udomowionych świń i psów[6]. Na stanowiskach bardzo pokrewnej kultury Cishan, w Nanzhuangtou (okolica Xushui, południowe Hebei), odnaleziono składy prosa (podziemne jamy) w ilościach wykluczających wyłącznie zbiory dzikich traw (łącznie ok. 50 ton). Analizy wykazały, że było to proso zwyczajne, datowane na między 8300 a 6700 p.n.e.[7] Na stanowiskach tej samej kultury znaleziono też szczątki najdawniej udomowionych kur[8].
W centralnych Chinach proces przejścia do rolnictwa wydaje się bardziej stopniowy i nie jest całkowicie jasne kiedy udomowiono dziki ryż. Część badaczy uważa, że doszło do tego już gdzieś w VII tysiącleciu p.n.e., z którego posiadamy duże znaleziska resztek spożywanego ryżu (L. Jiang, L. Liu), podczas gdy inni datują „pełne udomowienie” ryżu na ok. 4 tys. lat p.n.e., kilka tysiącleci po tym gdy był on intensywnie zbierany, a być może nawet rozpoczęto jego uprawę (D.Q. Fuller). Posiadamy znaleziska mokrych pól ryżowych zarówno z regionu środkowej, jak i dolnej Jangcy, na takich stanowiskach jak Chengtoushan, Tianloushan i Chuodun. Stąd „wydaje się, iż nie później niż w IV tysiącleciu p.n.e. dwa odmienne systemy uprawy – sucha uprawa na Północy i mokra uprawa w centralnych i południowych Chinach – były już zdecydowanie ustanowione”[5].
Środkowy neolit
[edytuj | edytuj kod]
Na Północy począwszy od VI tys. p.n.e. wsie są wyjątkowo duże i dobrze zorganizowane. W tym samym okresie w regionie dolnej Jangcy pojawiają się po raz pierwszy domy na palach (kultura Hemudu). W środkowym neolicie rozwija się podział pracy, specjalizacja rzemiosła, wymiana pomiędzy rodzinami i społeczna hierarchia. Ich świadectwem są przedmioty wymagające szczególnych umiejętności lub ogromnego nakładu pracy, takie jak wysokiej jakości malowana ceramika (z której znana jest przede wszystkim kultura Yangshao) czy rzeźby z żadu. Szczególnie słynne są wykonane z żadu rytualne tuby (Cong) pochodzące z Liangzhu w regionie dolnej Jangcy. W środkowych Chinach odnaleziono także najwcześniejsze przedmioty wykonane z użyciem laki. Skomplikowane pochówki świadczą o powstaniu wyspecjalizowanej klasy szamanów. Z kolei rosnące zróżnicowanie tychże pochówków pokazuje coraz większy dystans pomiędzy bogatymi i biednymi[9].
W V tysiącleciu p.n.e. zaznacza się również regionalizacja kultur, tworzących kilka grup: Xinle w Mandżurii, Yangshao w górnym i Dawenkou w dolnym biegu Huang He, Daxi w środkowym oraz Hemudu i Majiabang w dolnym biegu Jangcy, wreszcie Dapenkeng na wybrzeżu dzisiejszego Guangdongu i Dalongtang nad rzeką Zachodnią[10]. Następuje ogromny wzrost populacji – dla przykładu badania regionu Rizhao w prowincji Szantung pokazały wzrost począwszy od 27 miejsc o łącznej powierzchni 47,3 ha w IV tys. p.n.e. do 463 miejsc o łącznej powierzchni 2005,4 ha w III tys. p.n.e. Jednocześnie wśród osad pojawiła się wyraźna hierarchia – zaczęły one tworzyć sieć skoncentrowaną wokół Liangchengzhen (272.5 ha) na północy i Yaowangcheng (367.5 ha) na południu. Inne ogromne ośrodki wiązanej z Szantungiem kultury Longshan to Taosi (280 ha) i największe Shimao (400 ha). Wiele z ówczesnych miejscowości było otoczonych murami[11].
W centralnych Chinach także obserwujemy wzrost osadnictwa w IV i III tys. p.n.e. Shijiahe, największa osada regionu środkowej Jangcy, otoczona była fosą i murem mającym 50 m szerokości u podstawy, 4 do 5 m na szczycie i wysokim na 6 metrów, okalającym ok. 100 ha terenu. Szacuje się, że do jego budowy użyto 700 tys. m³ ziemi. W Syczuanie neolit datujemy dopiero na III tys. p.n.e., jednak wówczas i tam pojawiają się otoczone murem ośrodki, z największym Baodun (60 ha) na równinie Chengdu. Z tego okresu posiadamy także coraz więcej świadectw międzyspołecznościowej przemocy w postaci okaleczonych ludzkich szkieletów, jak również pozostałości ofiar z ludzi. Wymownie świadczy to o istnieniu elity zdolnej do zmuszania do zabijania innych ludzi i mającej dosłownie władzę nad życiem i śmiercią jeńców wojennych albo członków najniższych klas społecznych[12].
Późny neolit
[edytuj | edytuj kod]
W III tysiącleciu p.n.e. powstał obszar kultur o znacznej ilości wspólnych cech, aczkolwiek prawdopodobnie o pierwotnie różnym pochodzeniu. Obszar (i okres jego istnienia) nazywa się obszarem (okresem) „Longshan”, od pierwszej odkrytej kultury tego typu. Obejmował on dolny i środkowy bieg Huang He[13]. Z tej kultury wyewoluowała najprawdopodobniej kultura Erlitou ze Henanu (ok. 2000–1500 lat p.n.e.), przejściowa do epoki brązu, ostrożnie identyfikowana (zwłaszcza przez chińskich archeologów) z półlegendarną pierwszą chińską dynastia - Xia[14].
Wielu naukowców, w szczególności chińskich, poszukuje łączników pomiędzy ówczesnymi neolitycznymi społecznościami a późniejszymi Chinami, czasami nawet identyfikując poszczególne stanowiska archeologiczne z mitycznymi postaciami z kręgu Trzech Dostojnych i Pięciu Cesarzy. W rzeczywistości jednak społeczności neolityczne z terenu dzisiejszych Chin posiadają bardzo niewiele jakichś powszechnie uznawanych za typowo chińskie, znanych z późniejszej historii cech. Za przykłady takich znanych z czasów historycznych chińskich kulturowych artefaktów mogą uchodzić wspomniane powyżej rytualne tuby Cong, chiński smok (long), który jako ważny symbol miał wyewoluować w neolicie, czy naczynia typu Ding i Dou, znane głównie z ich późniejszych wersji wykonanych w brązie[15]
Lista kultur neolitycznych w Chinach
[edytuj | edytuj kod]- 7500 - 6100 p.n.e.: Pengtoushan (彭頭山文化)
- 7000 - 5800 p.n.e.: Jiahu (賈湖)
- 7000 - 5000 p.n.e.: Peiligang (裴李崗文化)
- 6500 - 5500 p.n.e.: Houli (后李文化)
- 6200 - 5400 p.n.e.: Xinglongwa (興隆洼文化)
- 6000 - 5500 p.n.e.: Cishan (磁山文化)
- 5800 - 5400 p.n.e.: Dadiwan (大地灣文化)
- 5500 - 4800 p.n.e.: Xinle (新樂文化)
- 5400 - 4500 p.n.e.: Zhaobaogou (趙宝溝文化)
- 5300 - 4100 p.n.e.: Beixin (北辛文化)
- 5000 - 4500 p.n.e.: Hemudu (河姆渡文化)
- 5000 - 3000 p.n.e.: Daxi (大溪文化)
- 5000 - 3000 p.n.e.: Majiabang (馬家浜文化)
- 5000 - 3000 p.n.e.: Yangshao (仰韶文化)
- 4700 - 2900 p.n.e.: Hongshan (紅山文化)
- 4500 - 3000 p.n.e.: Chengtoushan (城頭山文化)
- 4100 - 2600 p.n.e.: Dawenkou (大汶口文化)
- 3400 - 2250 p.n.e.: Liangzhu (良渚文化)
- 3100 - 2700 p.n.e.: Majiayao (馬家窯文化)
- 3100 - 2700 p.n.e.: Qujialing (屈家嶺文化)
- 3000 - 2000 p.n.e.: Longshan (龍山文化)
- 2800 - 2000 p.n.e.: Baodun (寶墩文化)
- 2500 - 2000 p.n.e.: Shijiahe (石家河文化)
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Goldin 2020 ↓, s. 2.
- ↑ Goldin 2020 ↓, s. 15, 18.
- ↑ K. Chang, ss. 43-44
- ↑ Goldin 2020 ↓, s. 18 - 21.
- ↑ a b Goldin 2020 ↓, s. 22.
- ↑ K. Chang, ss. 45-46
- ↑ Lu Houyuan et al.. PNAS Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America Skip to main page content Info for Authors Editorial Board About Subscribe Advertise Contact Feedback Site Map Life Technologies: Ion AmpliSeq™ Cancer Panel Sign up for PNAS eTOCs Science Sessions: The PNAS Podcast Program Earliest domestication of common millet (Panicum miliaceum) in East Asia extended to 10,000 years ago. „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America”. 106, no. 18, s. 7367–7372, 05-05-2009. DOI: 10.1073/pnas.0900158106. (ang.).
- ↑ Chiny: Odkryto kości najstarszych na świecie kur domowych. Interia.pl, 2011-10-30. [dostęp 2011-11-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-06-21)]. (pol.).
- ↑ Goldin 2020 ↓, s. 22 - 28, 39.
- ↑ K. Chang, s. 49
- ↑ Goldin 2020 ↓, s. 29.
- ↑ Goldin 2020 ↓, s. 29 - 30.
- ↑ Li Liu, s. 1
- ↑ Li Liu, s. 223
- ↑ Goldin 2020 ↓, s. 29 - 30, 32 - 35.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Kwang-chih Chang: China on the Eve of the Historical Period. W: Martin Loewe, Edward Shaughnessy: Cambridge History of Ancient China. Cambridge: Cambridge University Press, 1999. ISBN 0-521-47030-7.
- Paul R. Goldin: Routledge Handbook of Early Chinese History. New York: Routledge, 2020. ISBN 978-0-367-58066-7.
- Li Liu: The Chinese neolithic: trajectories to early states. Cambridge: Cambridge University Press, 2004. ISBN 0-521-81184-8.
| Prehistoria i starożytność |
|
|---|---|
| Cesarstwo |
|
| Współczesność |
|
