آرٹ
آرٹ اینج دے کم یا کماں نوں آکھیا جاندا اے جیہدے وچ چیزاں نوں نشاناں نال اینج دسیا جاندا اے جے اوہ سوہنیاں لگن۔ آرٹ دی بنی شی کوئی کہاݨی دسدی اے یا صرف کوئی سوہنا سچ یا مسوس ہون والا جذبہ۔ انسائیکلوپیڈیا بریٹانیکا آرٹ نوں اینج دسدا اے،" اوہ سوہنیاں شیواں، محول، یا تجربیاں جنہاں نوں دوجیاں نوں وی دسیا جا سکے تے جنہاں دے بنان وچ سوچ تے گر نوں ورتیا گیا ہوۓ"۔ ایتھے آرٹ وچ مورتاں (Painting)، بتی بنانا(Sculpture)، تے فوٹوگرافی آندے نیں۔ آرکیٹیکچر نوں وی ویکھے جان والے آرٹ اچ گنیا جاندا اے پر اوہدے وچ اوس شے تے کم لینا اوہدے بنان دا مڈھ ہوندا اے۔ موسیقی، تھیٹر، فلم نوں آرٹ نال رلایا جاسکدا اے۔
آرٹ فلاسفی دی اک ونڈ اے جیہدے وچ ایدی اصل ایہدا بنانا تے ایہنوں دسنا آندے نیں۔ آرٹ اک ول یا راہ اے انسانی سوچ یا جذبے نوں دسن یا کسے ہور تک اپڑان لئی۔ ارسطو دی فلاسفی وچ آرٹ اک ودھیا تے آئیڈیل نقل (Mimesis) اے۔ لیو ٹالسٹائی ایہنوں اک بندے توں دوجے بندے تک گل اپڑان دا پٹھا ول کیندا اے۔ مارٹن ہائیڈگر دی اکھ اچ آرٹ اک ایہو جیہا ول اے جیدے راہیں کوئی سنگت اپنا آپ دسدی اے۔
تریخ
[سودھو]
آرٹ دے سب توں پرانے نمونے پتھر ویلے توں لبھدے نیں وینس ولنڈورف 24,000 توں 22,000 م پ دی اک زنانی دی پتھر دی بنی مورتی اے جیہڑی آسٹریا توں لبھی سی۔ لاسکو، فرانس وچ زمین دے اندر غاراں وچوں 17,300 ورھے پرانیاں ڈنگراں تے انساناں دیاں مورتاں کندھاں تے بݨیاں ملیاں نیں۔ ایہناں وچ انسان شکار کردا دسیا گیا اے۔ وشکارلہ پتھر ویلہ 8000-6000 م پ لنگان تے نیولتھک ویلے 6000-3000 م پ وچ انسان نے وائی بیجی تے اک تھاں تے ٹک کے رہنا سکھیا، رہتلاں گنجلیاں ہویاں تے مذہب نے وی مانتا پائی تے انسان نے اپنے فیدے لئی ہتھ نال کئی چیزاں بنانیاں سکھیاں تے فیر کانسی ویلے 3000-1000 م پ وچ پہلیاں انسانی رہتلاں پونگریاں۔ پرانے مصر، پرانے عراق، فارس، ہڑپہ رہتل، چین، پرانے یونان، روم تے انکا تے مایا دیاں رہتلاں نے اپنیاں آرٹ دیاں ریتاں اپنیاں ضرورتاں تے اپنے کول ہون والیاں شیواں توں بنایاں۔ آرٹ اودوں لکھائی دے بنن نال ٹردا اے۔ لکھائی اپنے مڈھ ویلے توں تے بپار دے کم نوں سوکھا تے لین دین نوں یاد رکھن لئی بنی۔ لکھائی پہلے مورتاں نال تے فیر وازاں نوں نشان دے کے تے اوہناں نوں جوڑ کے بنائی جاندی اے۔
پرانا عراق
پرانے عراق دا آرٹ دجلہ تے فرات دے دریاواں دے وشکار 6 ہزار ورے پہلے توں اوتھے پونگرن والیاں اشوری، سمیری، کالدی، رہتلاں وچ بنیا۔ ایتھوں دے آرکیٹیکچر وچ اٹ تے ڈاٹ دا ورتن سی تے ایدے نال زکورت، مندر تے وکھریاں پدھراں والے ہرم بناۓ گۓ۔ محلاں وچ وکھریاں پدھراں تے سوہنے رکھ لاۓ گۓ جیہڑے پرانی دنیا دیاں 7 نویکلیاں شیواں وچوں سن۔ بتی بنان دا ول لکڑ نوں چھل کے تے نقشی دبکی پتھر نال بنیا تے ایہناں نال مذہبی، شکاری تے فوجی وکھالے انساناں تے جانوراں نال بناۓ جاندے سن۔ سمیری ویلے وچ نکیاں بتیاں جناں دے کںارے تکھے، رنگلے پتھر دیاں، گنجے سر تے چھاتیاں تے ہتھ سن۔ اکادی ویلے دیاں بتیاں دے سر دے وال لمے تے داڑیاں سن جیویں نارام سین۔ عموری ویلے دیاں بتیاں نوں لاگاش گڈیا وچ سمجیا جاسکدا اے جیدے چ گڈیا نے چادر سر تے ٹوپی تے ہتھ چھاتی تے رکھے نیں۔ اشتر بوآ جیہڑا بابل وچ 575 م پ وچ بنایا گیا سی بابل دے ارکیٹیکچر ارٹ دی وڈی نشانی اے تے ایہدا کجھ حصہ پرگامون میوزیم، برلن وچ اے۔
گیونل شیرنی 5000 ورے پرانی لائم پتھر دی بنی اک مورتی اے۔ عراق وچ ایہہ اوہدوں بنی جدوں پہیہ تے لکھن دا ول بنۓ گۓ۔ دکھنی عراق وچ ارک وچ گول پیپ ورگیاں مہراں تے بنیاں مورتاں کہانی سناندا اک نویکلا ول سی۔ ایہ مہراں پتھر مٹی یا کسے ہور شے دیاں وی بنیا ہوسکدیاں سن۔ رات دی رانی عراق چوں لبی کوئی 3800 ورے پرانی پتھر تے بنی عورت دیوی دی بتی اے جیدے پیر پنجھی ورگے دوالے پر، سجّے کھبّے شیر تے الّو نیں ۔ گڈیا دی بتی 2144 - 2124 م پ ورے پرانی اے۔ ار دا سٹینڈرڈ، کھڑی بکری، تانبہ بلد تے گدھ دی یادگار پرانے عراق دے آرٹ دیاں منیاں پرمنیاں نشانیاں نیں۔
لکھائی دا ول بنن نال پرانے عراقی لکھتاں وچ وی اپنے آپ نوں دسدے نیں۔ گلگامش 17 صدی م پ وچ لکھی گئی ایدے وچ سمیری تے اکادی دیوتاواں دیاں کہانیاں نیں۔ اٹراہسس، اکادی ویلے دی اک لکھت اے جیدے وچ ہڑ آن دی کہانی دسی گئی اے۔ بابل دیاں لکھتاں وچ سب توں منی پرمنی لکھت انوما الیش اے جیدے وچ ایس کائنات دے بنن دی کہانی دتی گئی اے۔
پرانا مصر
پرانا مصری آرٹ 5000 م پ توں لے کے 300 تک دے ویلے تک پھیلی ہوئی مصری رہتل دی نشانی اے تے ایھدے وچ مورتاں، بتیاں، آرکیٹیکچر تے رلدیاں چیزاں آندیاں نیں ۔ ایہ مصری آرٹ پرانیاں قبراں تے یادگاری تھانواں توں لبیا تے اینج ایدھے وچ مرن مگروں جیون تے پرانی جانکاری نوں بچان تے زور اے۔ ایہ آرٹ 3000 م پ توں لے کے تیجی صدی تک تے اچیچے دوسرے تے تیسرے ٹبر ویلے وچ بنیا۔ 3000 ورے دے لمے ویلے وچ ایہدا تے باہر دا کوئی اثر نہ پیا تے جس ودھیا ول نال ایہ ٹریا تے بنایا گیا انت تک اِنج دا ای رہیا۔ ایس ویلے دا منیا آرٹسٹ پیبلو پکاسو مصری آرٹ توں اثر لیندا اے۔
مصر اک سکا دیس ہون باجوں ایتھے بنیاں مورتاں ٹھیک ملیاں نیں۔ مصر دیاں بتیاں وچوں سب توں چوکھیاں جانیاں جان والیاں رامسیس II، اخناتون، نیفریتیتی، اوسکورن II، امنہوٹپ III، منکار تے تتنخامون نیں۔مصری پانڈے پتھر توں لے کے مٹی نال بندے سن تے اوہنے تے کالے یا رنگلے نقش بنے ہوندے سن۔ ایہناں وچ عام کر وچ ورتن دے پانڈے مرتبان، کڑے نیں۔
مصری مندراں, محلاں, ہرماں, قبراں, تے ہور کوٹھیاں نوں بنان وچ اٹ، لائم پتھر، ریتلا پتھر تے گرینائٹ ورتے گے۔ لکڑ تھوڑی ہون باجوں ایدا ورتن تھوڑا اے۔ خوفو دا اہرام، ابوالہول، کرناک، لکسر، ادفو دے مندر ایدے وڈے ادھارن نیں۔ مصری لکھتاں تے مورتاں بنان لئی پیپائرس ورتدے سن۔ ایہ اک بوٹے توں بنایا جاندا سی۔ ایدیاں نشانیاں مصر دے سکے موسم وچ رہ گیا ہور کلاسیکی دنیا وچ وی ایدا ورتن سی پر پر کتے ہور ناں رہیاں۔
پرانا یونان
پرانا یونانی آرٹ بتیاں، آرکیٹیکچر، پانڈے تے مورتاں وچ دسد اے تے ایس نے یورپ تے ایشیاء وچ پاکستان تک اپنے رنگ چھڈے نیں۔ یونانی پانڈے وکھریاں ویلیاں وچ وکھریاں ولان تے نمونیاں وچ بندے سن۔ پانڈے جناں وچ مرتبان تے پلیٹاں تے عام زندگی دیاں مورتاں بنیاں ہوندیاں سن۔ یونانی آرکیٹیکچر اپنی شان، سادگی تے سوہنپ وچ اپنی ادھارن آپ اے۔ پرگامون، پارتھینن، ہیفسٹس دا مندر ویکھن والیاں تھانوان نیں۔ مائلو دی وینس، سیموتھریس دی نائیکے، یونانی بتیاں دیاں ودیا ادھارن نیں۔
دکھنی ایشیاء
دکھنی ایشاء وج آرٹ دی ریت ہڑپہ رہتل توں ٹردی ہوئی اج دے ویلے تک اپڑدی اے۔ بانڈے بتیاں آرکیٹیکچر، مورتاں تے ایہ آرٹ ویکھیا جاسکدا اے۔ مہنجوداڑو دی نچدی کڑی، پنڈت بادشاہ، مہراں جنہان تے ہاتھی بلد تے سواستیکا بنے ہوۓ سن، تے مٹی دے وڈے مرتباناں تے پانڈیاں تے مورتاں اوس ویلے دے آرٹ دا وکھالہ نیں۔بت بنانا ہندو جین تے بدھ مت دی ریت رئی اے۔ اجنتا دے غار پرانی ہندستانی بتی دی اک ودیا تھان اے۔ ہندو ہزاراں وریاں توں اپنے دیوی دیوتاواں وشنو،شیوا ،لکشمی ،گنیش ،ہنومان ،اندرا،رام تے سرسوتی دیاں مورتاں تے بتیاں بنا کے مندراں تے کراں وچ رکھدے آۓ نیں۔ اتلے پنجاب وچ گندھارہ بدھ مت دے ارکیٹیکچر دی وڈی تھاں سی۔ ایہ بتیاں بدھ تے اودے جیون دے دوالے نیں تے ویلے نال ایہناں دے بنان وچ تبدیلیاں آئیآں تے یونانی رنگ وی دسدا اے۔ مغل راج ویلے ایرانی رنگ موراں وج دسدا اے۔ مغل راج ویلے دیاں مورتاں مغل بادشاہواں تے اوہناں دے جیون دے دوالے ای بنیاں نیں۔ کانگڑہ راجپوت تے پنجاب مورتاں بنان دے مغلاں مگروں وکھرے سکول سن۔ مورتاں دے ول نوں انگریزاں نے آکے اپنا رنگ وی چاڑیا۔ قطب مینار قطبادین ایبک دی جت تے دلی وج بنایا گیا اک مینار اے۔ارکیٹیکچر وچ پرانے قلعیاں مندراں دے مگروں مغل ویلے وچ مغل آرکیٹیکچر ہندستان دی پہچان بندا اے۔ تاج محل، بادشاہی مسجد، شالامار باغ، شاہی قلعہ مغل آرکیٹیکچر دے کج نشان نیں۔
آرٹ تحریکاں
[سودھو]
ایکسپریشنزم اک نویں تحریک اے جیہڑی 20 صدی چ جرمنی توں ٹری۔ ایدے چ دنیا نوں اپنی اکھیں تے اپنے جذبات راہیں ویکھیا جاندا اے۔ اپنیاں سوچاں تے موڈ نوں دسن لئی کسے شے دی مورت چوکھی ساری وگاڑ وی دتی جاندی اے۔ ایکسپریشنزم چ کسے گل دے مطلب نوں دسیا جاندا اے، جنج کوئی شے ہے انج دسن دے بجاۓ جزباتی پاسے نوں اگے کیتا جاندا اے۔ اے بول کدے جذباتی کھیچل نوں دسدا اے۔ ایدے چ آرٹسٹ سب دے بجاۓ اپنے یا کلے بندے دے خیال یا سوچ چیک آرٹ تریخ لکھاری انٹونن میٹجیک نے 1910 چ اے بول بنایا جیہڑا کے امپریشنزم توں الٹ سی۔ اک ایکسپریشنسٹ اپنے آپ نوں دسنا چاندا اے۔ ایدے چ جذبات دی شدت نوں دسیا جاندا اے۔
امپریشنزم آرٹ 19ویں صدی دی آرٹ دی اک تحریک اے جینوں پیرس دے واسی پینٹراں نے ٹوریا۔ ایدے تے فرانس چ آرٹ تے لکھن والیاں نے انگلاں وی چکیاں۔ ایدا ایہ ناں کلاڈ مونے دی اک مورت امپریشن، سورج چڑھنا دے ناں توں پیا۔
نیو امپریشنزم آرٹ دی اک تحریک دا ناں اے جیدا مڈ جارج سیورات دی مورت اک اتوار دی دوپہر جزیرہ گرانڈ جٹے تے دی نمیش توں 1886 وچ پیا۔ ایہ ناں فرانسیسی آرٹ لکھاری فیلکس فنیوں نے رکھیا۔
فرانس ماڈرن ویلے وج سی تے پینٹر مورتاں بنان لئی نویں ول لب رۓ سی۔ نیو امپریشنزم وچ کم کرن الے شہری تھانواں، کھلے تھانواں تے سمندری کنڈیاں ول کھچے تے ایہناں تے اپنیاں مورتاں بنایاں۔ سائینس نے وی ایہناں دے کماں تے اثر پایا۔
پوسٹ امپریشنزم دے شبد برطانوی آرٹ لکھاری راجر فرائی نے 1910 وچ پہلی واری ورتے جدوں اوہنے ایڈورڈ مانی دیاں مورتاں دی نمیش کرائی تے ایہناں شبداں نال فرانسیسی آرٹ وچ مانی مگروں آن والے فرق نوں دسیا۔
پوسٹ امپریشنزم اگے ودواں امپریشنزم اے۔ ایدے وچ کم کرن والے امپریشنزم دیاں اچیچیاں گلاں تے ںئیں چھڈدے پر ایدیاں تنگیاں تون بچدے نیں۔ ایہناں وچ جیومیٹری دیاں مورتاں، وادا دسن لئی کج وگاڑ تے نویکلے رنگ دسدے نیں۔ ایہنوں 1886 توں 1914 تک دا فرانسیسی آرٹ وی کیا جاندا اے۔
آرٹ نوو (Art Nouveau) ارٹ دی اک ونڈ اے جیہڑی 1890–1905 دے وریاں دے وشکار فیشن چ رئی۔ کوٹھے پل تے ارٹ دیاں کئی شیواں ایس چ بناں۔الفونس مخا نے 1895 چ آرٹ نوو دی نیو رکھی- پیرس فرانس چ بنیا ہویا الیگزنڈر III پل آرٹ نوو چ بنیا ہویا اے۔
باؤہاؤس اک ایسی سوج، اک ایہوجے سکول دا نان اے جیدے چ مستریاں دے کم تے سوہنے کم دونویں رل جاندے نیں۔ باؤہاؤس سکول دی نیو والٹر گروپیاس ، لڈوگ مائیز فان ڈیر روہے تے ل کاربسے نے رل کے رکھی۔
رئیلزم آرٹ دی اک ونڈ اے جیدے چ اوہ کج دسیا جاندا اے جینوں اکھ ویکھدی اے۔
رکوکو سوہنے کماں دا اک سٹائل سی جیدی نیو 18ویں صدی چ پیرس فرانس چ رکھی گئی۔رکوکو اپنے ویلے دے بیرک سٹائل توں ہٹ کے سی تے بیرک دے ڈسپلن، شان تے وڈیائی دے خلاف سی۔
دوجا جمن یا رینیساں یا رینیسانس یورپ دی اک کلچرل تحریک سی جیہڑی 14ویں صدی توں 17ویں صدی تک چلدی رئی اے اٹلی دے نگر فلورنس توں ٹری۔
رنگ ویڑہ ایبسٹریکٹ پینٹنگ دا اک سٹائل سی جیہڑا 1940 تے 1950 دے دہاکیاں چ نیو یارک ج جلیا۔ اے یورپی موڈرنزم تون متاثر سی۔
رومانوی تحریک 18ویں صدی دے دوجے اد چ یورپ چ ٹری ایدا جوڑ ساہت، آرٹ تے موسیقی نال سی۔ اے کلاسیکی ویلے توں الٹ سی۔ ایدے چ جذبات، تصور، نیچر، تے پرانے ویلیاں دیا کعانیاں تے لوکاں نوں اگے رکھیا جاندا اے۔ اے صنعتی انقلاب، عقلی سوچاں دے خلاف سی۔ مورتاں چ یدے چ تیز رنگ ورتے جاندے سن۔
سریلزم تحریک 1920 دے دہاکے چ ٹری۔ ایس دے کماں چ حیرانی، وکھریاں چیزاں دا نال نال ہونا، تے افراتفری ہوندے نیں۔ ایس دا گڑھ پیرس سی۔
سمبولزم 19ویں صدی دے انت ویلے ٹرن والی اک ارٹ تحریک سی جینے شاعری تے ہور پاسیاں نوں چھیڑیا۔ ایدی نیو 1857 چ چارلس بودلے دے اک ناول دے چھپن تے پئی۔ فاؤزم 20ویں صدی دی اک تحریک سی جیدی نیو ہنری ماٹس تے آندرے ڈریں نے رکھی۔ ایس تحریک دے پینٹراں نیں اپنے کماں چ تیز تے گوڈے رنگاں نوں ورتیا۔ ایہ 1900 چ ٹری پر کج وریاں مگروں ای ٹھنڈی پے گئی۔
فاؤزم فرانسیسی بولی دا بول اے ایہ (les Fauves) توں نکلیا اے جیدا مطلب جنگلی جانور اے۔
موڈرنزم نویاں سوچاں کرداراں تے نویں ول ناں چلن دا ناں اے۔ اے تحریک 19ویں صدی دے انت تے 20ویں صدی دے مڈ تے ٹری تے ایہ رئیلزم دیاں پرانیاں سوچاں دے خلاف سی۔
ڈاڈا یا ڈاڈازم اک رہتلی تحریک دا ناں اے جیہڑی زیورچ سویٹزرلینڈ توں 1916 توں ٹری۔ڈاڈا اپنے ویلے دیاں نارمل سوچاں تے رواجاں دے خلاف اک بغاوت سی۔
کلاسیسزم آرٹ دی ایسی تحریک اے جیدے چ پرانے یونان تے روم نوں پسند کیتا جاندا اے تے اوناں دیاں سوچاں پچھے چلیا جاندا اے۔ کلاسیسزم چ سوہن تے شکل تے زور ہوندا اے تے جذبات تے تے وادو گلاں توں بچیا جاندا اے۔
کیوبزم 20ویں صدی دی اک آرٹ تحریک اے جیدی نیو پیبلو پکاسو تے جارج براک نے رکھی۔ ایدی نیو 1906 چ فرانس چ رکھی گئی۔ کیوبزم آرٹ دا اک ول اے جیدے چ کسے بندے یا شے بارے سوچ دے سارے پاسے اکو ویلے دکھاۓ جاندے نیں۔ ایدے چ چیزاں نوں توڑ کے اوناں نوں ویکھیا جاندا اے فیر دبارہ جوڑیا جاندا اے پر جوڑدیاں ہویاں آرٹسٹ اونوں اکو ول یا سوچ نال جوڑن دے بجاۓ اکو مورت چ کئی سوچاں رلا دیندا اے تے اینج آرٹ دا ایہ نمونہ اپنے اندر کئی سوچاں تے وکھالے سمو لیندا اے۔ اتلی پدھر تے کئی کونے اک دوجے چ رلے دسدے نیں اینج ڈونگائی نئیں دسدی۔
آرٹ دی ایس ونڈ نوں کیوبزم ایس لئی کیا جاندا اے جے ایدے چ بنان لگیاں کیوب تے جمیٹری دیاں ہور شکلاں ورتیاں جاندیاں نیں۔
ہڈسن رور سکول امریکہ چ 19ویں صدی دے وشکار اک آرٹ تحریک سی جیڑی لینڈ سکیپ پینٹراں دے دوالے رومانویت توں متاثر ہوکے چلی۔ ایناں پینٹراں دیاں مورتاں ہڈسن دریا وادی دے آلے دوالے دیاں تھانواں تے بنیاں سن ایس ایہ تحریک ہڈسن رور سکول اکھوائی۔
د سٹائل اک ڈچ آرٹ تحریک سی جیدی نیو تھیو فان ڈوئزبرگ نے 1917 چ نیدر لینڈز چ رکھی۔ دسائل نوں اگے لیان والے روحانی پدھر تے سدھائی دے اک نویں تے ودیاآئیڈیل نوں دسنا چاندے سن۔ اے لوک رنگ تے شکل دی سادگی دے انت تک گۓ۔ ایناں دے بناۓ ہوۓ کماں چ لیٹیاں تے کھڑیاں لیکاں؛ مڈلے رنگ:لال، پیلا، ہرا تے ایناں نا۔ل کالا چٹا تے سرمئی پعورا تے مدبعے تے مستطیل ای ورتے جاندے نیں۔
