Kazahstan

Kazahstan (kaz.: Қазақстан / Qazaqstan [qɑzɑqsˈtɑn], ven.: Казахстан [kəzɐxˈstan]), täuz' oficialine nimi — Kazahstanan Tazovaldkund (kaz.: Қазақстан Республикасы / Qazaqstan Respublikasy [qɑzɑqˈstɑn respublikɑ'sɯ], ven.: Республика Казахстан), om valdmererandatoi valdkund Azijas tobjimalaz da Evropas paloin. Pälidn om Astan.

Kazahstanan Tazovaldkund
Қазақстан Республикасы / Qazaqstan Respublikasy(kaz.)
Республика Казахстан (ven.)

Flag	Valdkundznam
Pälidn	Astan
Eläjiden lugu (2018)	18,744,548 ristitud
Pind	2,724,902 km²
Kel'	kazahan, venäkel'
Valdkundan pämez'	Kasim-Žomart Tokaev
Päministr	Olžas Bektenov
Religii	islam, hristanuskond
Valüt	kazahstanan tenge (KZT) (₸)
Internet-domen	.kz. .қаз
Telefonkod	+76, +77
Aigvö	UTC+5..+6

Kazahstanan pind om 2 724 902 km² (ühesanz' sija mail'mas).

Keled

Üks'jäine valdkundaline kel' om kazahan kel'. Venäkel' om oficialiženke statusanke kaiked valdkundadme.

Istorii

Vn 1991 16. päiväl tal'vkud Kazahstan tedištoiti ičeze ripmatomudes NSTÜ:späi. Ühesas päiväs päliči, 25. päiväl, ripmatomuz kändihe täudeks.

Valdkundan edeližed Konstitucijad (kaz.: Конституциясы) oliba vahvištadud vll 1926 (kuti Venäman NFST:n pala), 1937, 1978 i 1993. Nügüdläine videnz' lugul Konstitucii om ottud kaiken rahvahan referendumal vn 1995 30. päiväl elokud. Se om väges voziden 1998, 2007, 2011, 2017 da 2019 znamasižidenke vajehtusidenke.

Geografijan andmused

Kazahstanan fotokuva kaimdajaspäi (2008. voz' vai sen aigemba)

Kazahstanal om mavaldkundröunoid Venämanke päivlaskmas da pohjoižes (röunoiden piduz om 7644 km), Kitainke päivnouzmas (1765 km), Kirgizstananke (1212 km), Uzbekistananke (2330 km) da Turkmenistananke (413 km) suves. Ühthine maröunoiden piduz om 13364 km. Kazahstanan päivlaskmaižed randad lainištab Kaspijan meri (randanpird — 1894 km), suvipäivlaskmas om kuidahtanu Aralmeri (kaks' vezištod, randanpird — 1070 km). Kazahstan om valdmererandatoi valdkund, kaikiš suremb mugoine mail'mas.

Valdkundan kaikiš korktemb čokkoim om Han Tengri-mägenoc (6995 m).

Londuseližed varad oma kivivoi, londuseline gaz, kivihil', metallad (raudkivend, vas'k, boksitad, kuld, cink, hahktin, marganc, hrom, nikel', kobal't, molibden, uran).

Politine sistem

Kazahstanan parlamentan Astanas logotip (2022)

Ohjandusen form om unitarine segoitadud tazovaldkund dominiruijanke partijanke. Valdkundan pämez' om prezident (kaz.: Қазақстан Республикасының Президенті / Qazaqstan Respublikasynyñ Prezidentı), kaik rahvaz valičeb händast seičemeks vodeks (edel 2023. vot strok oli viž vot, no oli sab valitas kahtišti), ei ole kahtenden strokun voimust (päiči ezmäižes prezidentas). Prezident om sodavägiden päkäsknik, valičeb päministrad (kaz.: Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі / Qazaqstan Respublikasynyñ Premier-Ministrı) da paneb händast radsijha parlamentan alakodin hüvästusen sandan jäl'ghe videks vodeks, paneb ministrid radsijha päministran nevondan mödhe.

Parlament (kaz.: Парламент / Parlament) om kaks'kodine. Üläkodi om Senat (kaz.: Сенат / Senat) 50 ühtnijanke (40 oma delegatad kaksin kaikuččes regionaspäi, 10 — prezident paneb radnikusele) kudeks vodeks, Senatan pol' vajehtase kerdan koumes vodes. Mugažo kaik enččed valdkundan prezidentad oma Senatan ühtnijoikš ičeze elon hätkte. Senatan ühtnijad pandas radnikusile Ülembaižen Käskuzkundan sudijoid prezidentan nevondan mödhe. Alakodi om Mažilis (kaz.: Мәжіліс / Mäjılıs) 107 ühtnijanke (98 — kaik rahvaz valičeb, ühesa — Kazahstanan Rahvahiden Suim oigendab) videks vodeks.

Kasim-Žomart Tokaev radab prezidentan voden 2019 keväz'kun 20. päiväspäi, hän sai vägestust (oti 70,96 %) edelstrokuižil valičendoil vn 2019 9. päiväl kezakud i edelstrokuižil valičendoil vn 2022 20. päiväl kül'mkud (sai 81,31 %). Ende mez' radoi valdkundan päministran (12. reduku 1999 — 28. viluku 2002) i röunantagažiden azjoiden ministran (1994−1999, 2002−2007), Senatan ezimehen (2007−2011, 2013−2019). Edeline i ezmäine prezident om Nursultan Nazarbajev (radoi vit strokud jäl'geten, 16. tal'vku 1991 — 20. keväz'ku 2019, vn 2015 valičendoil oti 97,75 %). Parlamentan Senatan polen järgenduseližed valičendad (8. kucund) mäniba vn 2023 14. vilukud. Parlamentan alakodin ühtnijoiden valičendad (8. kucund) oliba edel strokud möst, vn 2023 19. päiväl keväz'kud. Vodes 2024 uhokun 6. päiväspäi Olžas Bektenov radab päministran. Edeližed päministrad oma Alihan Smajilov (5. viluku 2022 — 5. uhoku 2024), Askar Mamin (25. uhoku 2019 — 5. viluku 2022).

Administrativiž-territorialine jagand

   Kacu kirjutuz: Kazahstanan administrativiž-territorialine jagand.

Kazahstan jagase seičemetoštkümneks agjaks (üks'lugu kaz.: облыс / oblys; vhesai 2022 niid oli 14) da koumeks lidnaks tazovaldkundan alištusenke (Astan-pälidn, Alma-At i Šimkent). Völ Baikonur-lidn kosmodromanke om olmas eriliženke statusanke, se om kortomdüd Venämal vhesai 2050, mugažo koume sodapoligonad, kaiken ottud kortomha territorijan pind om 95 727 km². Agjad alajagasoiš 180 rajonaks (üks'lugu kaz.: аудан / audan), sidä kesken 20 oma lidnoiš (Alma-At — 8, Astan — 4, Šimkent — 4, Karagandi — 2, Aktobe — 2).

Mugažo valdkund jagase videks statistižeks regionaks.

Eläjad

Vl 2014 valdkundan eläjiden lugu oli 17 221 097 ristitud. Kaikiš suremb valdkundan ristitišt om nügüd'.

Vl 2014 enamba 65 % Kazahstanan eläjid oliba kazahlaižed, 21,8 % — venänikad, 3 % — uzbekalaižed, 1,8 % — ukrainalaižed, 1,4 % — uigurad, 1,2 % — totarlaižed.

Kel'mahtod (2017): kazahan kel' — 83,1 %, venäkel' — 94,4 % (vl 2009); trilingvad (kazahan, venän i anglijan keled) — 22,3 %.

Uskondan mödhe (2009): islamanuskojad — 70,2 %, hristanuskojad — 26,2 % (ortodoksižed hristanuskojad päpaloin), toižed uskojad — 0,2 %, ateistad — 2,8 %, märhapanendata — 0,6 %.

Kazahstanan järedad lidnad (enamba 300 tuh. ristituid vl 2014): Alma-At, Astan-pälidn, Šimkent, Karagandi, Aktobe, Taraz, Pavlodar, Ust'-Kamenogorsk, Semei. Lidnalaižiden pala om 57,7 % (2020).

Rahvahanižanduz

Kazahstan om keskmäižen šingotesen agrariž-industrialine ma. Ižanduz rippub eksportaspäi verhiže maihe i niiden maiden rahapanendoišpäi. Industrijan päsarakod oma kaivuztegimišt (hil', raudkivend, marganc, boksitad, fosfatad, rik), kivivoin, uranan (mail'man torgusen koumandez), kuldan da hobedan samine, raudan (teraz) i mujumetalloiden (hrom, hahktin, cink, vas'k, titan) metallurgii, traktoroiden i maižanduzmašiništon pästand, elektrolikutimiden tehmine, sauvondmaterialiden pästand, informacižiden tehnologijoiden sarak. Toine znamasine sarak om maižanduz (nižun kazvatuz, živatvodind). Fiskaline voz' zavodiše 1. vilukud.

Kogosüdäiproduktan palad (2017): maižanduz — 4,7 %, tegimišt — 34,1 %, holitišiden sfer — 61,2 %. Radnikoiden jargenduz sektoroidme (2017): maižanduz 18,1 %, tegimišt 20,4 %, holitišiden sfer 61,6 %.

Valdkundan päeksport om kivivoi (59 %), raud, sen ühthesuladused da tegesed (10 %); toine eksport — londuseline gaz (5 %), radioaktivižed elementad (4 %), vas'k da sen ühthesuladused (4 %), nižu (3 %), kuld (3 %), kivihil' (1 %), cink (1 %), korund (1 %). Importan tavarad oma mašinansauvomižen produkcii i mašiništ, söndtavarad. Irdpol'žen torguindan päühtnijad (2022) oma Evropan Ühtištusen mad (Kazahstanan eksportan 35,1 % i importan 16,3 %), Kitai (eksportan 13,6 % i importan 27,9 %), Venäma (eksportan 8,9 % i importan 28,5 %), Sur' Britanii (eksportan 8,1 %), Suvikorei (eksportan 4,7 % i importan 3,6 %), Turkanma (eksportan 5,1 % i importan 2,9 %), Uzbekistan (eksportan 3,7 % i importan 2,2 %).

Irdkosketused

Tobmuz

• Kazahstanan Tazovaldkundan prezidentan oficialine sait (akorda.kz). (kazah.) (ven.) (angl.)
• Kazahstanan Tazovaldkundan parlamentan oficialine sait (parlam.kz). (kazah.) (ven.) (angl.)
• Kazahstanan Tazovaldkundan ohjastusen oficialine sait (government.kz). (kazah.) (ven.) (angl.)
• Kazahstanan e-valdkundan portal (egov.kz). (kazah.) (ven.) (angl.)

Ühthine informacii valdkundas

• Kazahstanan Tazovaldkundan statistikan agentuz (Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі) (stat.gov.kz). (kazah.) (ven.) (angl.)