МОНГОЛ УЛСЫН MONGOLIAN ACADEMY

ШИНЖЛЭХ УХААНЫ АКАДЕМИ OF SCIENCES

ТҮҮХ, АРХЕОЛОГИЙН ХҮРЭЭЛЭН INSTITUTE OF HISTORY AND ARCHAEOLOGY

МОНГОЛЫН
АРХЕОЛОГИЙН ӨВ
ARCHAEOLOGICAL RELICS OF MONGOLIA

ЕРӨНХИЙ РЕДАКТОР EDITOR-IN-CHIEF

С.ЧУЛУУН, Д.ЦЭВЭЭНДОРЖ S.CHULUUN & D.TSEVEENDORJ

Улаанбаатар Ulaanbaatar
2016
МОНГОЛ УЛСЫН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ АКАДЕМИ
ТҮҮХ, АРХЕОЛОГИЙН ХҮРЭЭЛЭНГИЙН
ЭРДМИЙН ЗӨВЛӨЛИЙН БАТАЛСНААР ХЭВЛЭВ.
PRINTING APPROVED BY THE SCIENTIFIC COUNCIL OF INSTITUTE OF HISTORY AND ARCHAEOLOGY, MONGOLIAN ACADEMY OF SCIENCES

МОНГОЛЫН АРХЕОЛОГИЙН ӨВ ARCHAEOLOGICAL RELICS OF MONGOLIA

6 БОТЬ ЦУВРАЛ Зурагт Цомог CatalogueS IN 6 VOLUMES

ЕРӨНХИЙ РЕДАКТОР EDITOR-IN-CHIEF

Сампилдондовын ЧУЛУУН Sampildondov CHULUUN
Дамдинсүрэнгийн ЦЭВЭЭНДОРЖ Damdinsuren TSEVEENDORJ

РЕДАКЦИЙН ЗӨВЛӨЛ EDITORAL BOARD

Чунагийн АМАРТҮВШИН Chunag AMARTUVSHIN
Нацагийн БАТБОЛД Natsag BATBOLD
Цагааны ТӨРБАТ Tsagaan TURBAT
Батмөнхийн ЦОГТБААТАР Batmunkh TSOGTBAATAR
Гэлэгдоржийн ЭРЭГЗЭН Gelegdorj EREGZEN

I БОТЬ. VOL. 1.
МОНГОЛЫН ЧУЛУУН ЗЭВСЭГ STONE TOOLS OF MONGOLIA
Б.ЦОГТБААТАР TSOGTBAATAR B.

II БОТЬ VOL. 2
МОНГОЛЫН БУГАН ХӨШӨӨ DEER STONES OF MONGOLIA
Ц.ТӨРБАТ TURBAT TS.

III БОТЬ VOL. 3

МОНГОЛЫН ЭРТНИЙ ANCIENT FUNERAL
БУЛШ ОРШУУЛГА MONUMENTS OF MONGOLIA
Г.ЭРЭГЗЭН EREGZEN G.

IV БОТЬ VOL 4
МОНГОЛЫН ХАДНЫ ЗУРАГ ROCK ART OF MONGOLIA
Н.БАТБОЛД BATBOLD N.

V БОТЬ VOL. 5
МОНГОЛЫН ХҮН ЧУЛУУ STONE STATUES OF MONGOLIA
Ч.АМАРТҮВШИН, Б.БАДМА-ОЮУ AMARTUVSHIN CH. , BADMA-OYU B.

VI БОТЬ VOL. 6
МОНГОЛЫН ЭРТНИЙ ШАВАР САВ ANCIENT CERAMIC POTTERIES OF MONGOLIA
Ц.ТӨРБАТ TURBAT TS.
 МОНГОЛЫН
ЧУЛУУН ЗЭВСЭГ
STONE TOOLS OF MONGOLIA

Эрхлэн хэвлүүлсэн Volume Editor

Б.Цогтбаатар Tsogtbaatar B.

Улаанбаатар Ulaanbaatar
2016
ДАА 930
ННА 63.4
Ц-756

МОНГОЛЫН АРХЕОЛОГИЙН ӨВ ARCHAEOLOGICAL RELICS OF MONGOLIA

ЦУВРАЛ Зурагт Цомог Catalogue Series

МОНГОЛЫН STONE TOOLS

ЧУЛУУН ЗЭВСЭГ OF MONGOLIA
- I Боть - - VOLUME 1 -

ЭРХЛЭН ХЭВЛҮҮЛСЭН Б.Цогтбаатар VOLUME EDITOR Tsogtbaatar B.

ЗОХИОГЧИД AUTHORS
(Цагаан толгойн дарааллаар) (In alphabetic order)
Г.Ангарагдөлгөөн Angaragdulguun G.
Д.Базаргүр Bazargur D.
Ц.Болорбат Bolorbat Ts.
Б. Гүнчинсүрэн Gunchinsuren B.
Г.Лхүндэв Lkhundev G.
Д.Одсүрэн Odsuren D.
Б.Цогтбаатар Tsogtbaatar B.
Д.Цэвээндорж Tseveendorj D.
Я.Цэрэндагва Tserendagva Ya.

Газрын зураг MapPED by

Б.Батдалай Batdalai B.

ОРЧУУЛГА TRANSLATION
Н.Түвшинтөгс Tuvshintugs N.

ОРЧУУЛГЫН РЕДАКТОР TRANSLATION PROOF READING

Николас Звинс Nicolas Zwyns
Аурора Оллхаус Aurora Allshouse

ГЭРЭЛ ЗУРАГ PHOTO

Г.Ангарагдөлгөөн Angaragdulguun G.
Г.Галдан Galdan G.
Д.Одсүрэн Odsuren D.

ХЭВЛЭЛИЙН ЭХ, ДИЗАЙН LAYOUT DESIGN

Б.Эрдэнэсайхан Erdenesaikhan B.

МОНГОЛЫН ЧУЛУУН ЗЭВСЭГ

STONE TOOLS OF MONGOLIA

Хавтасны зураг: Хэвлэлийн хуудас: 36х.х Pages: 288

Жадны гилбэр Цаасны хэмжээ: 280 х 210 / А4 Paper size: 280 х 210 / А4
Баянхонгор, Баянлиг, Зуух. Неолит Хэвлэсэн тоо: 300ш Printed copies: 300
Гэрэл зургийг Д.Базаргүр

ISBN: 978-99973-0-956-3
© Энэхүү ном зохиогчийн эрхийн хуулийн дагуу хамгаалагдсан тул зохиогчдын © All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, distributed,
зөвшөөрөлгүйгээр дахин хэвлэх, цахим хэлбэрээр болон хэвлэмэл байдлаар or transmitted in any form or by any means, including photocopying, or other elec-
хэсэгчлэн хуулбарлах, хувилан олшруулахыг хориглоно. tronic or mechanical methods, without the prior written permission of the publisher.
Хойд Цэнхэрийн агуй
Khoid Tsenkheriin agui
Гэрэл зургийг © Г.Лхүндэв
Photo by © G.Lkhundev

5
 МЭНДЧИЛГЭЭ
GREETINGS

Х
үн төрөлхтний бүтээн цогцлоосон соёлын баялаг өв санд монголчууд бидний оруулсан хувь
нэмэр үлэмж арвин. Монгол түмний буй болгосон түүх, соёлын өв нь манай өвөг дээдсийн
бүтээсэн төрт ёс, нүүдлийн соёл иргэншлийн онцлог, байгаль цаг уур, уламжлалт зан
заншил, шүтлэг бишрэл, сэтгэлгээний цар хүрээг тодорхойлж байдаг билээ.

Дөрвөн цагийн эргэлтэд нутаг сэлгэн амьдрах нүүдлийн ахуйн онцлог, түүхийн ороо бусгаа цаг
үеийн шалгуурт өртөж өвөг дээдсийн үлдээсэн үлэмж өв соёл устаж үгүй болсон нь харамсалтай.
Харин түүхч археологич, судлаачид маань нөр их хичээл зүтгэл гарган хөдөлмөрлөж, хөрсөн дор
хадгалагдсан олон арван дурсгалыг илрүүлж, өнгөрсөн үеийг сэргээн ойлгох, уламжлалт соёлын
өвийг дахин үзэх боломжийг олгодогт талархаж байна.

Та бүхний өмнө дэлгэж буй “Монголын археологийн өв” хэмээх 6 боть цуврал бүтээл нь
бидний өвөг дээдсийн үлдээсэн соёлын биет өвийн сан хөмрөгөөс “Чулуун зэвсэг”, “Буган хөшөө”,
“Эртний булш оршуулга”, “Хадны зураг”, “Хүн чулуу”, “Шавар ваар сав” зэрэг дурсгалыг онцлон
авч гэрэл зураг, товч тайлбарын хамт танилцуулж буй каталоги юм.

Шинжлэх ухааны салбарын эрдэмтэн судлаачдын судалгааны үр дүнг олон нийтэд

ойлгомжтойгоор үзүүлэн сурталчлах зорилготой ийм нэгэн цогц бүтээлийг хэвлүүлж буй
Шинжлэх Ухааны Академийн Түүх, археологийн хүрээлэнгийн судлаачдад талархаж байна.

“Монголын археологийн өв” цуврал бүтээл нь эртний дурсгал, олдворын үнэ цэнэ, ач
холбогдлын талаар олон нийтэд цэгцтэй ойлголт өгөх, гадаад дотоодод өөрийн орны түүх, соёлыг
сурталчлан таниулах үйлсэд үнэтэй хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэлтэй байна.

Монголын түүх, соёлын судалгаа улам бүр хөгжих болтугай.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.ЭЛБЭГДОРЖ

T
he Mongolian people have made colossal contributions to the depository of the cultural
heritage of the humankind. The history and cultural assets of the Mongolians define the very
special features of the Mongol statehood and the nomadic civilization, of our climate, customs
and traditions, faith and religion and the magnitude of thinking of Mongol mind.

Regretfully, a big part of our ancestral heritage was washed away in the tides of time – in the
merciless seasonal routine of tough nomadic lifestyle and the harsh turbulence of history. Yet, thanks
to the tireless efforts of historians, archeologists and numerous other social scientists many precious
artifacts and relics are being discovered and unveiled enabling our contemporaries to revive and
preserve our cultural assets.

The six-volume catalogue “Archeological Relics of Mongolia” presents to you a unique account
of the tangible cultural heritage of Mongolians and will guide you on a virtual tour on “Stone tools”,
“Deer Stones”, “Ancient Funeral Monuments”, “Rock Arts”, “Stone Statues” and “Ancient Ceramic
Potteries”.

I extend my heartfelt gratitude to the scholars and researchers of the Institute of History and
Archeology of the Mongolian Academy of Sciences for undertaking this important project. The catalogue
will, I hope, make a substantial contribution to the cause of educating our younger generations in
Mongolia and the world at large about the masterpieces of the Mongolian cultural heritage and to the
promotion of Mongolian history, culture and arts worldwide.

May the Mongolian history and culture studies expand and record new achievements and success.

ELBEGDORJ Ts. President of Mongolia

 ӨМНӨХ ҮГ
FOREWORD

Т
ус хүрээлэн өнгөрсөн жилээс эхлэн Монгол дахь археологийн шинжлэх ухааны үр дүнг
тодорхой зорилго чиглэлтэй, нэгдсэн үзэл баримтлалтай хөгжүүлэх үндсэн төлөвлөгөөг
баталсан юм. Монгол улсын нутаг дэвсгэрт явуулсан археологийн судалгааны үр дүнг
“Монголын археологийн судалгааны шинэ үр дүн”, “Монголын археологийн судалгааны тайлан”,
“Монголын археологийн өв” гэсэн үндсэн гурван чиглэлд зангидаж цаашид чиглүүлэхээр төлөвлөн
амжилттай ажиллаж эхлээд байна.

Үүний нэгэн тод жишээ бол энэ удаад та бүхний гар дээр очиж буй “Монголын археологийн
өв” хэмээх цуврал зургаан боть бүтээл юм. Энэхүү цуврал бүтээлийн эхний ээлжинд “Монголын
чулуун зэвсэг”, “Монголын буган хөшөө”, “Монголын эртний булш оршуулгын дурсгал”, “Монголын
хадны зураг”, “Монголын хүн чулуу”, “Монголын эртний шавар сав” гэсэн он цаг, төрөл зүйл,
хамрагдах хүрээгээрээ ялгаатай зургаан дурсгалыг сонгон авсан юм. Тус цуврал бүтээлд 21 аймгийн
200 гаруй сумын нутагт орших чулуун зэвсгээс дундад зууны үе хүртлэх 1500 гаруй дурсгал, олон
цаг үед хамаарагдах 2000 орчим олдвор эх хэрэглэгдэхүүнийг багтаав. Энэхүү цуврал бүтээл нь
Монголын археологийн дурсгал болон олдворын талаар олон нийтэд цэгцтэй ойлголт өгөх, гадаад
оронд өөрийн орны түүх, соёлыг сурталчлан таниулахад хувь нэмрээ оруулна гэдэгт итгэлтэй байна.

Мөн тус хүрээлэнгийн үйл ажиллагааны тэргүүлэх чиглэлийн нэг бол Монголын түүх, соёлын
судалгааг олон нийтэд түгээн таниулах явдал юм. Энэхүү үйл ажиллагааны хүрээнд олон ажлыг
хийж гүйцэтгэж байгаагийн нэг бол уг цуврал бүтээл бөгөөд цаашид “Монголын археологийн өв”
цуврал бүтээлийг биет дурсгал, олдвор хэрэглэгдэхүүнд тулгуурлан үргэлжлүүлэх болно.

Эцэст нь энэхүү цуврал бүтээлийг гаргахад гүн туслалцаа үзүүлсэн Монгол судлалыг дэмжих
сан, түүний нарийн бичгийн дарга Д.Заяабаатар, МУИС-ийн Антропологи, археологийн тэнхим,
Монголын Үндэсний Музей, Соёлын Өвийн төв, Хөшөө Цайдам музей, Хархорум музей, Дундговь,
Сүхбаатар, Хэнтий аймгийн музейн эрдэмтэн судлаачид, ажиллагсдад талархлаа илэрхийлье. Мөн
цуврал бүтээлийн редакцийн зөвлөлийн гишүүд доктор, дэд профессор Б.Цогтбаатар, доктор, дэд
профессор Ц.Төрбат, доктор, дэд профессор Ч.Амартүвшин, доктор Г.Эрэгзэн, доктор Н.Батболд,
доктор Б.Бадма-Оюу нар болон энэхүү бүтээлд хамтран ажилласан нийт судлаачид та бүхэндээ
сайн сайхныг хүсэн цаашдын ажилд тань амжилт хүсье.

Шинжлэх Ухааны Академийн

Түүх, Археологийн Хүрээлэнгийн захирал,
Доктор, профессор
С.ЧУЛУУН
A
new sustainable development plan that will be systematically applied to the archaeological
sciences has been made from within the Institute’s administration. Archaeological investigations
in Mongolia will be directed into three main directions: “New Results of Mongolian
Archaeological Studies”, “Reports on the Archaeo-logical Studies of Mongolia”, and the “Archaeological
Relics of Mongolia”.

The six volumes in this catalogue “Archaeological Relics of Mongolia” are the bright fruits of this plan.
Six different archaeological features from different time periods, types, and distribution, were selected for
this publication: “The Stone Age of Mongolia”, “Deer Stones of Mongolia”, “Ancient Funeral Monuments
of Mongolia”, “Rock Art of Mongolia”, “Stone Statues of Mongolia”, and “Ancient Ceramic Potteries of
Mongolia”. This series of catalogues includes about 2000 artifacts collected from over 1500 sites, which
span from the Stone Age to the Middle Ages. Therefore, I believe this work will contribute to a better
understanding, to both national and international audiences, of the archaeology, history and culture of
Mongolia.

Within the framework of this sustainable plan, we have implemented several projects, on including
a work entitle “Archaeological Relics of Mongolia”, which will be continued in the future. It will be based
on tangible heritage and artifacts.

Finally, I would like to express my deepest gratitude to the people who contributed this project:
D.Zayabaatar, secretary, The Mongol studies Foundation, scholars from the Department of Anthropology
and Archaeology of NUM, National Museum of Mongolia, Cultural Heritage of Mongolia, Museum
of Khöshöö Tsaidam, Museums of Khar Khorum, Dundgovi, Sükhbaatar and Khentii aimags. Also, I
wish to thank the members of the editorial board, and associate professors B.Tsogtbaatar, Ts.Turbat,
Ch.Amartuvshin, Drs. G.Eregzen, N.Batbold, B.Badma-Oyu as well as all the others who helped to make
this a reality.

CHULUUN S.
Director, doctor, professor,
Institute of History and Archaeology,
Mongolian Academy of Sciences
 Цагаан агуй
Tsagaan agui
Гэрэл зургийг © В.П.Мыльников
Photo by © V.P.Mylnikov

11
 - Гарчиг -

- Удиртгал 14

I. ПАЛЕОЛИТЫН ҮЕ 24

1.1 Доод палеолитын үеийн чулуун зэвсэг 26

1.2 Дунд палеолитын үеийн чулуун зэвсэг 42

1.3 Дээд палеолитын үеийн чулуун зэвсэг 86

II. МЕЗОЛИТЫН ҮЕ 196

Мезолитын үеийн чулуун зэвсэг 200

III. НЕОЛИТЫН ҮЕ 218

Неолитын үеийн чулуун зэвсэг 222

- ХАВСРАЛТ 276
* Чулуун зэвсгийн дурсгалт газар, олдворын нэрийн хэлхээ 278
* Чулуун зэвсгийн дурсгалт газрын жагсаалт 280
* Холбогдох ном, бүтээлийн жагсаалт 288

12
 - CONTENT -

- INTRODUCTION 14

I. Paleolithic period 24

1.1 Lower Paleolithic stone tools 26

1.2 Middle Paleolithic stone tools 42

1.3 Upper Paleolithic stone tools 86

II. Mesolithic period 196

Mesolithic stone tools 200

III. Neolithic period 218

Neolithic stone tools 222

- APPENDIXES 276
* List of photos 278
* List of sites 280
* References 288

13
 УДИРТГАЛ

Х
үн төрөлхтөний үүсэл хөгжлийн түүхийн үндсэн суурь зангилаа асуудлыг шийдвэрлэхэд чулуун
зэвсгийн үеийг шинжлэн судлах нь чухал ач холбогдолтой юм. Археологийн шинжлэх ухаанд хүний
үүслийн асуудлыг анхны болхи хийцтэй хөдөлмөрийн зэвсэг үйлдэж түүнийгээ ухамсартайгаар
хэрэглэж чаддаг болсон баримт нотолгоонд тулгуурлан авч үздэг. Нэн эртний хүмүүс хөдөлмөрийн багаж
зэвсгээ байгалийн бэлэн чулуугаар хийж хэрэглэж байсан түүхэн урт удаан хугацааг чулуун зэвсгийн үе
хэмээн нэрлэдэг билээ.

Өнөөгийн Монгол орны өргөн уудам газар нутаг, байгаль, газарзүйн өвөрмөц байдал нь нэн эртний хүн
оршин амьдрах таатай нөхцөл бүрдсэн байсныг чулуун зэвсгийн шат дараалсан хөгжлийн шинж төрхийг
илтгэн харуулах хөдөлмөрийн багаж зэвсгийн олдвор, ул мөр бүхий бууц, суурин газрууд олон тоогоор илэрч
байгаагаас мэдэж болно.

Монгол орны нутгаас чулуун зэвсгийн үеийн олдвор олсон тухай судалгааны бүтээлд тэмдэглэгдсэнээс
хойш 100 гаруй жилийн хугацаанд дотоод, гадаадын үе үеийн эрдэмтэн судлаачид хайгуул болон малтлага
судалгаа явуулж олон зуун дурсгалт газрыг илрүүлэн судалсаар байна.

Монгол орны нутаг дэвсгэрт хадгалагдан үлдсэн чулуун зэвсгийн үеийн дурсгалууд нь ихэнх тохиолдолд
газрын хөрсөн дээр ил суурин буюу “Open-air site” хэлбэрээр хүний үйл ажиллагааны үр дүнд буй болсон
багаж зэвсэг нь анхны орхигдсон байрандаа тогтвортой хадгалагдан, харилцан адилгүй олон үеийн дурсгалууд
хоорондоо холилдон оршдог тул он цагийн хамаарлыг нарийн тогтооход бэрхшээлтэй байдаг. Харин хөрсөн
доор хадгалагдан үлдсэн соёлт давхарга бүхий суурингуудыг малтан судалснаар үйлдвэрлэлийн хөгжил, үе
шат, холбогдох он цагийн талаар илүү тодорхой мэдээлэл авах боломжтой юм.

Сүүлийн жилүүдэд Орхон-1, 7, Цагаан агуй, Чихэн агуй, Мойлтын ам, Дөрөлж 1, Төлбөр 4, 15, Рашаан
хад зэрэг соёлт давхарга бүхий томоохон суурингуудыг орчин үеийн арга зүйн дагуу малтан судалж, хөрсний
давхарга, үеүдээс гарсан эртний амьтны яс, ургамлын үлдэгдэл, үр тоос, гал голомтын ор зэрэг дээжинд
лабораторийн нарийн шинжилгээ хийж он цагийг нь тогтоож байгаа нь бусад дурсгалуудыг харьцуулах гол
шалгуур үзүүлэлт болж байна.

ШУА-ийн Түүх, Археологийн хүрээлэнгээс эрхлэн гаргаж буй “Монголын археологийн өв” цувралын
нэгэн боть болох “Монголын чулуун зэвсэг” бүтээлд тус орны нутаг дэвсгэрээс илэрсэн олон зуун дурсгалт
газрын төлөөлөл болох 57 дурсгалт газрын 421 олдвор хэрэглэгдэхүүнийг тодорхойлон, үйлдвэрлэлийн
арга техникийг тод харж болохуйц гэрэл зургаар баримтжуулан анх удаа нэгтгэн танилцуулж байна.
Түүнчлэн Монголын чулуун зэвсгийн судалгааны товч түүх, олдвор, дурсгалт газрыг ерөнхий үечлэлийн
дагуу тодорхойлон, тархалтын газрын зураг, жагсаалтыг хавсарган нийтлүүлэв. Энэхүү бүтээл нь Монголын
нэн эртний түүхийг сонирхогч дотоод, гадаадын судлаачид, оюутан суралцагчид, өргөн олон нийтэд нэн
хэрэгцээтэй гарын авлага болно хэмээн найдаж байна.

14
INTRODUCTION

S
tone Age is among the most significant fields of research in archaeology. Stone Age archaeological research
aims at documenting the development of humanity through the study of material evidence. The production
of stone tools, their use and the transmission of such knowledge illustrate the antiquity of the subsistence
strategies developed by early humans.

Artifact assemblages, ruins and more generally human settlements demonstrate that the Mongolian territory
offered comfortable climatic and environmental conditions for ancient people to live and reside.

Since the first discovery of Stone Age artifacts in Mongolia, a century of research by domestic and foreign scholars
has revealed an exceptionaly rich archaeological record. Numerous survey sand excavation projects have uncovered
hundreds of sites.

In most cases, Stone Age sites from Mongolia are open-air surface assemblages. Stone implements and tools
representing human activities are preserved in their original position; however they often occur as palimpsest
of occupations dating from different ages and times. It is, therefore, difficult to determine with precision the
chronological framework of human occupation based on such sites. It is only by excavating stratified sites that we
canfind archaeological material in its original context, and there by collect solid datasets documenting the chronology
and evolution of material culture in Mongolia.

In the recent years, large stratified sites such as Orkhon-1 and 7, Tsagaan Agui, Chikhen Agui, Moiltyn Am,
Dörölj 1, Tölbör 4 and 15 laboratory analysis of animal bones, plant residues, pollens, seeds and combustion features.
Because such material was discovered in stratigraphic context, these sites shouldbe considered as a solid reference
and allow for comparison with surface finds.

“The Stone tools of Mongolia” is a volume within the “Archaeological Relics of Mongolia” series published by The
Institute of History and Archaeology of Mongolian Academy of Sciences. It features more than 421 findings from 57
archeological sites selected among the hundreds discovered on the Mongolian territory. Most of these these findings
are presented to the public for the first time, with pictures illustrating processes of manufacture. The book contains
a brief history of research about Mongolian stone tools. Findings and archaeological sites are organized according to
the general Eurasian periodization and maps of the listed archaeological sites are included. We sincerely hope that
this book will become a reference manual; not only for scholars and students in and outside of Mongolia, but also for
anybody who is interested in Mongolian ancient history.

15
 Монголын чулуун зэвсгийн Period of research on Mongolian
судалгааны үечлэл stone age

М H
онголын чулуун зэвсгийн судалгааны istory of researches on Mongolian stone
түүхийг үндсэн гурван үед хуваан үзэж age may be divided in three basic periods.
болно. Тухайлбал эхэн үе буюу 1930-аад
он хүртлэх, дунд үе буюу 1946-1980 -аад оны эцэс, Especially first time (time to 1930), middle
хожуу буюу 1990 оноос хойш үе хамаарна. XIX time (from 1946 to 1980) and later time (from 1990). By
зууны сүүлээр Монгол нутаг дахь археологийн the end of the 19th century, scientific research about
дурсгалыг шинжлэх ухааны үүднээс судлах ажил archaeological findings in Mongolian territory were
эхэлсэн бөгөөд харин чулуун зэвсгийн судалгаа
1890-ээд оноос Оростой хил залгаа зарим нутагт begun. But researches of stone age were being made in
явагдаж байжээ. Эхэн үеийн судалгаа нь нэгдсэн some territory neighbor with Russia. Initial researches
зорилго чиглэлгүй, голчлон хойд болон өмнөд have not the integrated goal, were mainly made in
зах хязгаар бүс нутгуудад хийгдэж, олдворууд нь
northern and southern border and findings of these
Монголд хадгалагдаж үлдээгүй байна.
Монгол оронд хувьсгал ялсаны дараахан 1921 researches were not left in Mongolia.
оны эцсээр Судар бичгийн хүрээлэн буй болж Historical Institute of Mongolia was established by
археологийн дурсгалын тухай мэдээ цуглуулах, the end of 1921 after revolution in Mongolia, it began
бүртгэх ажлыг эрхлэх болсон хэдий ч чулуун зэвс- works to collect and register archeological findings
гийн судалгаанд анхаарал хандуулах боломжгүй
байсан тул гадаадын зарим томоохон судалгааны and sites. But it was not available to pay attention
ангийн зэрэгцээ өөр чиглэлийн судалгааны аж- on research of stone age, samples and specimens of
лын хавсарга байдлаар чулуун зэвсгийн дээж stone age were collected accompanying other research
цуглуулах ажил хийгдэж байжээ. Ингээд 1930- expedition. Research of stone age and stone tools in
аад оны дунд үеэс олон улсын харилцаанд үүссэн
хямралт байдлын улмаас Монгол улсын нутаг Mongolian territory was temporarily interrupted due to
дэвсгэр дээр чулуун зэвсгийн судалгаа хийгдэлгүй international relations and crisis by 1935 and continued
түр завсарлаж, дэлхийн II дайны дараа үргэлжлэх after the World War II.
боломж бүрдсэн юм.
1947-1980-аад оны эцэс хүртэл хугацаанд Mongolian and Soviet Joint Expedition worked in
“Монгол-Зөвлөлтийн түүх соёлын хамтарсан the many fields of research in certain times between
экспедици” дундаа завсарлагатайгаар судалгааны 1947 and 1980, herein, research of stone age and stone
хэд хэдэн чиглэлээр ажилласан ба үүнд чулуун
tools take the important place, they revealed many
зэвсгийн судалгаа томоохон байр суурийг эзэлж
байсан бөгөөд олон арван бууц суурингуудыг settlements and traces and excavated some of these
шинээр илрүүлсэн, заримыг нь малтан судалсан findings. In this time, Mongolian archaeologists with
байна. Энэ үед Х.Пэрлээ, Ц.Доржсүрэн, Д.Дорж, Kh.Perlee, Ts.Dorjsuren, D.Dorj and D.Tseveendorj
Д.Цэвээндорж тэргүүтэй Монголын үндэсний
independently worked and efficiently contributed in
археологичид бие даан ажиллаж цаашдын судал-
гаанд бодитой хувь нэмэр оруулсан юм. archaeological development of Mongolia.
1990-ээд оноос Монгол оронд ардчилсан
In 1990, democratic revolution won in Mongolia,
хувьсгал ялснаар шинжлэх ухааны салбарт
нээлттэй хамтын ажиллагааг өрнүүлэх боломж it opened cooperation in the scientific fields and our
бүрдэж, гадаад орнуудын эрдэм шинжилгээний scholars and researchers cooperated with scientific
байгууллага, их сургуулиудтай хамтран ажиллаж organizations and universities of foreign countries.
ирсэн билээ. Тухайлбал Орос, Япон, Америк,
Especially, within the framework of projects in
Франц, Солонгос, Бельги зэрэг орны эрдэмтэн
судлаачидтай хамтарсан төслийн хүрээнд шинэ cooperation with researchers and scholars of Russia,
дурсгалт газар, олдворыг нээн илрүүлж эрдэм Japan, USA, France, The Republic of Korea and Belgium,
шинжилгээний эргэлтэнд оруулах, он цагийн many archaeological sties, settlements and findings
хамаарлыг лабораторийн аргаар нарийвчлан тог-
were revealed and it began works to enter in scientific
тоох, Монгол орны чулуун зэвсгийн үеийн зангилаа
асуудлыг хөрш бүс нутгийн нэн эртний түүхийн research, determine time and chronicle by laboratory
уялдаа холбоонд авч үзэх зэрэг олон чиглэлийн method and research basic issues of Mongolian stone
ажлыг хийж байгаа билээ. age and stone tools in connection with history of very
Өнөөг хүртэлх судалгааны түүх, үр дүнгээс
үзвэл олон тооны бууц, суурин, дурсгалт газрууд ancient time of neighbor countries.
илэрсэн боловч ихэнх нь ил суурин /open-air site/- Although many settlements, ruins, findings and
гийн хэлбэрээр оршдог өвөрмөц онцлогтой тул
нарийвчилсан үечлэл, соёлын хэлхээ холбоо, archaeological sites were revealed until now, the most
тухайн үеийн хүрээлэн буй орчин, он цагийн of them are revealed by open–air site, works and
хамаарлын асуудлыг тогтоох, тодруулах ажил сүү- researches to determine time and chronicle, connection
лийн жилүүдэд улам эрчимжиж байгаа юм.
and relations of environment and time in current years.

16
Судалгааны товч тойм A Brief overview of research:

Эртний хүний гараар боловсруулсан чулуун The information and evidence about stone tool was
эдлэлийг Монгол нутгаас анх олсон тухай found firstly from Mongolian territory is information
судалгааны түүхэнд дурьдагддаг мэдээлэл нь
байгаль судлаач Арманд Давид (Armand David about two arrowhead made of silicone stone which
1826-1900) хэмээх хүн 1866 онд Монголын өмнөд was found by Armand David (1826 to 1900) southern
бүс нутгаас цахиурын төрлийн чулуугаар хийсэн territory of Mongolia in 1866.
хоёр ширхэг сумны зэв олсон тухай тэмдэглэгдсэн Then interest to scientifically research historical
байдаг.
archaeological sites of Mongolian territory began
Улмаар Монгол орны нутагт хадгалагдан үлдсэн
нэн эртний түүхийн дурсгалыг шинжлэх ухааны from middle time between 19 and 20th century. In
үүднээс тусгайлан судлах сонирхол XIX-XX зууны this time, Russian scholars and researchers such
зааг үеэс эхэлсэн хэмээн үзэж болох бөгөөд энэ as I.I. Strembitskii revealed big archaeological site
үед хил залгаа Оросын судлаачид тухайлбал 1894 from northeast territory of Mongolia neighbor to
онд И.И. Стрембицкий өнөөгийн Чита мужтай хил
залгаа Монголын зүүн хойд бүс нутгаас, 1897 онд Chita province of Russian Federation in 1984 and
н.Разинцев одоогийн Сэлэнгэ аймгийн Алтанбулаг N. Razintsev revealed archaeological site from territory
сумын нутагт томоохон дурсгалт газрыг илрүүлэн of Altanbulag soum, Selenge province in 1987. Branch
олон тооны чулуун зэвсгийн цуглуулга хийжээ. of Amar lake of Geographic Institute of Tsari of Russia
Энэ үеэс Монголын чулуун зэвсгийн үеийн бууц
(Troitskosavsk by old name) was responsible for
суурингуудыг илрүүлэн олж, судлах ажлыг Хиагт
(хуучнаар Троицкосавск) хотноо байрлаж байсан revelation of settlement of stone tools and stone age in
Оросын Эзэн хааны Газар зүйн нийгэмлэгийн Mongolian territory.
Амар мөрний салбарынхан голлон хийж эхэлсэн Historical division was established in the structure
байна. of Historical Institute of Mongolia in 1924 and it began
1924 онд Судар бичгийн хүрээлэнгийн бүрэл-
дэхүүнд Түүхийн кабинет байгуулагдаж, шинжлэх works to disseminate scientific knowledge to public,
ухааны мэдлэгийг олон нийтэд дэлгэрүүлэхийн appoint members of the institute and register historical
зэрэгцээ хүрээлэнгийн гишүүдийг томилж, хөдөө and cultural sites in the rural countryside.

Шавар усны малтлага 1925 он / Excavation at Shavar us 1925

17
 орон нутагт буй түүх, соёлын дурсгалт зүйлийг
хамтын хүчээр бүртгэх ажлыг эхлүүлсэн байна.
1920-иод оны дунд үед Дорнодоос багш Д.Буд-
дарь, Өмнөговиос Н.Даш нарын хүмүүс өөрсдийн
идэвх санаачлагаар чулуун зэвсгийн олдвор цуг-
луулан музейд илгээж байжээ. Тэрхүү баримт,
мэдээллийн мөрөөр хожим МЗТСХЭ-ийн чулуун
зэвсэг судлах экспедици хайгуул судалгаа хийж
мезолит, неолитын зарим томоохон дурсгалт
газрыг илрүүлэн шинжилсэн түүхтэй.
1920-1930-аад онуудад томоохон судалгааны
ангиуд Монгол нутагт ажиллах болсон нь хүн
төрөлхтний анхны өвөг үүссэн голомтын нэг нь
Төв Ази түүний дотор Монголын говь нутаг байж Археологич, академич Д.Дорж, ЗХУ-ын археологич,
болох тухай Г.Ф.Осборн, E.Д.Мэтью, Д.Блэк зэрэг академич А.П.Окладниковын хамт
эрдэмтдийн дэвшүүлсэн таамаглалтай холбоотой Archeaologist, akademic D.Dorj whit archeaologist, akademic
A.P.Okladnikov of the Soviet Union
байв.
Энэхүү таамаглалыг газар дээр нь нягтлан
батлах зорилгоор Р.Ч.Эндрюсийн удирдсан
Америкийн Байгалийн түүхийн музейн Төв D.Buddari of Dornod province and N.Dash of
Азийг судлах экспедици 1922, 1923, 1925 онуудад Őmnőgovi province collected findings of stone tools
ажилласан байна. 1922 онд тус экспедицид and stone age by their interest and initiative from
оролцон ажилласан геологич Берки, Моррис нар
1925, they handed over the collected findings to the
Арц Богдоос өмнө, Гурван сайхан уулын орчмоос
палеолитын үеийн олдвор хэрэглэгдэхүүнийг анх museum. Expedition of stone tools of Mongolian and
илрүүлэн олжээ. Soviet Historical and Cultural Joint Expedition made
Экспедицийн 1925 оны бүрэлдэхүүнд exploration and research in pursuit of these evidences
археологич Н.К. Нелсон оролцон ажиллаж and documents and revealed archaeological sites of
Холбоолж нуур, Цагаан нуур, Улаан нуурын
орчмоос палеолитын, Баянзагийн неолитын үеийн Mesolithic and Neolithic.
сууринг илрүүлж малтлага судалгаа хийжээ. Орог Research expeditions worked in Mongolian territory
нуураас олдсон зэвсгүүдийг тэрээр Европын between 1920 and 1930 and G.F.Osborn, E.D Matthew
ориньяк, мустьен дурсгалуудтай адилтган авч үзсэн and D.Black advanced assumption that Mongolian
байдаг. Хожим эдгээр олдворын зарим хэсгийг
Gobi is home land of generation and origin of the first
В.Файрсервис тодорхойлон, зураг сэлтийн хамт
нийтэлсэн юм. ascendants of the human kind.
Монгол улсын нутаг дэвсгэр дээр чулуун In order to review and confirm this assumption,
зэвсгийн судалгаа дэлхийн II дайны дараа The expedition of Central Asian Studies of American
дахин үргэлжлэх боломж бүрджээ. Тухайлбал Natural Museum with head as R.Ch.Andrews
1946, 1948, 1949 онуудад Монгол улсын өмнөд
говийн бүс нутагт ажилласан ЗХУ-ын ШУА- worked in Mongolian territory in 1922, 1923 and 1925.
ийн И.А.Ефремовын удирдсан палеонтологийн N.C.Nelson made exploration within distance of 1600
экспедицийн судлаачид чулуун зэвсгийн үеийн kilometers from Khaalgan to Uliastai, revealed about
олон зуун эдлэл илрүүлжээ. 1947 онд БНМАУ- 180 settlements and traces and collected many thousand
findings of stone tools and stone age.
Research and exploration of stone tools and stone age
repeatedly continued after the World War II. Especially,
researchers of paleontological expedition of Scientific
Археологич, академич
Х.Пэрлээ Academy of Soviet Union with head as I.A.Efremov
Archaeologist, akadimic worked in southern territory (Gobi) of Mongolia in
Kh.Perlee 1946, 1948 and 1949, revealed many findings of stone
tools and stone age. Scientific Institute of Mongolia
established contract with Scientific Academy of Soviet
Union to cooperate in scientific fields in 1947 and it
impacted to restore research and exploration of ancient
time of Mongolia especially, exploration of stone age
and stone tool.
In 1950, our national scholars and researchers
such as Kh.Perlee, N.Ser-Odjav and Ts.Dorjsuren
put beginning to make independent research and
exploration of stone age and stone tools in Mongolian

18
ын Шинжлэх ухааны хүрээлэн, ЗХУ-ын Шинжлэх territory.
Ухааны Академитай эрдэм шинжилгээний талаар Main achievement of this time is tightly related to
хамтран ажиллах тухай хэлэлцээр байгуулснаар work and activity of independent division of research
манай улсад эртний судлал түүний дотор чулуун
on stone age and stone tools within the framework of
зэвсгийн үеийн судалгаа дахин сэргэж эхэлсэн
билээ. Mongolian and Soviet Joint Expedition from 1960.
Мөн 1950-иад оноос Х.Пэрлээ, Н.Сэр-Оджав, Between 1960 and 1966, Division of research on
Ц.Доржсүрэн зэрэг үндэсний археологичид бие stone tools and stone age with head by A.P. Okladnikov
даан Монгол орны нутаг дахь чулуун зэвсгийн and D.Dorj and division of research on stone tools
үеийн дурсгалыг шинээр илрүүлэн судлах талаар and stone age headed by A.P.Derevyanko, D.Dorj
зарим ажлын эхлэлийг тавьжээ. and D.Tseveendorj in the structure of Mongolian and
Энэ үеийн гол амжилт нь 1960-аад оноос ажил-
Soviet Historical and Cultural Joint Expedition made
ласан Монгол-Зөвлөлтийн түүх соёлын хамтарсан
экспедицийн чулуун зэвсгийн дурсгал судлах бие exploration and research entire territory of our country
даасан ангийн үйл ажиллагаатай нягт холбоотой and revealed many findings and sites of Paleolithic,
юм. Mesolithic and Neolithic.

Зүүн гараас: Доктор, профессор Д.Цэвээндорж, академич Д.Дорж, ЗХУ-ын археологичдын хамт
Left side: Doctor, professor D,Tseveendorj, academic D.Dorj with archaeologist of the Soviet Union

1960-1966 онд А.П.Окладников, Д.Дорж нарын Open cooperation of scientific sectors began in
удирдсан Монголын чулуун зэвсгийн дурсгал судлах Mongolia from 1990, scholars and researchers of
анги, 1967-1989 он хүртэл Монгол-Зөвлөлтийн түүх Russia, Japan, USA, France, The Republic of Korea and
соёлын хамтарсан экспедицийн бүрэлдэхүүнд
Belgium cooperated at new level.
академич А.П.Окладников, А.П.Деревянко,
Д.Дорж, Д.Цэвээндорж нарын удирдсан чулуун Especially, “Gurvan Gol” Mongolian and Japanese
зэвсгийн дурсгал судлах анги манай улсын бараг Joint Expedition made exploration in branch
бүх аймгийн нутгийг хамарсан хайгуул судалгаа mountains of Khentii range between 1990 and 1993,
явуулж, палеолит, мезолит, неолитын үеийн олон “Dornod Mongol” Mongolian and Korean Joint Project
арван дурсгалт газруудыг илрүүлсэн юм. made exploration in eastern territory of Mongolia
1990-ээд оноос Монгол оронд шинжлэх ухааны between 1993 and 1995, Mongolian-Russian–American
салбарт нээлттэй ажиллах боломж бүрдсэнээр
Joint Expedition of stone age and stone tools made
ОХУ, Япон, АНУ, Франц, БНСУ, Бельги зэрэг олон
орны эрдэмтэн судлаачидтай шинэ түвшинд үр exploration in territory of Bayankhongor and Govi-
бүтээлтэй хамтын ажиллагааг өрнүүлэн ажиллаж Altai province and branch mountains of Govi-Altai
байна. mountain range between 1995 and 2000, they revealed

19
 Зүүн гараас:
А.П.Деревянко,
Ж.Олсен,
Д.Цэвээндорж нар
left side:
A.P.Derevyanko,
J.Olsen,
D.Tseveendorj

Тухайлбал 1990-1993 онд Монгол-Японы хамтар- Tsagaan agui (White cave) and Chikhen Agui (Chikhen
сан “Гурван гол” төсөл, Хэнтийн нурууны салбар cave) which were resided by ancient people for many
уулс, Хэрлэн, Онон голын сав газарт, 1993-1995 онд time and periods.
Монгол-Солонгосын хамтарсан “Дорнод Монгол”
Moreover Mongolian and French Joint Expedition
төсөл зүүн бүс нутагт, 1995-2000 онд Монгол-Орос-
Америкийн хамтарсан Монголын чулуун зэвсгийн of Paleolithic age Research made exploration and
дурсгал судлах экспедици Баянхонгор, Говь- excavation in Moiltyn Am in 1996 and 1997, “Mon-Sol”
Алтай аймгийн нутаг, Говийн Алтайн нурууны Mongolian and Korean Joint Project made exploration
салбар уулсын бүс нутгаар хайгуул хийж, удаан and excavation in Őglőgchiin Gol in 1998, Mongolian
хугацаагаар олон үеийн турш хүмүүс амьдран and French Joint Expedition of Paleolithic Research
сууж байсан Цагаан агуй, Чихэн агуйд малтлага
made exploration and excavation in Dőrőlj I and II of Eg
хийж сонирхолтой үр дүнд хүрсэн билээ.
Түүнчлэн 1996-1997 онд Монгол-Францын river between 1998 and 2002, Mongolian and American
хамтарсан палеолитын шинжилгээний анги Joint Expedition of Archaeology made exploration
Мойлтын ам, 1998 онд Монгол-Солонгосын хам- and excavation in Bumbat Khoshuu of Eg River and
тарсан “Мон-Сол” төсөл Өглөгчийн гол, 1998-2002 Ulaan ereg and Bayan Golyn Am in 1999 and Field
онд Монгол-Францын хамтарсан палеолитын Division of Archaeological Research made exploration
дурсгал судлах анги Эгийн голын Дөрөлж I, II, 1999
and excavation in basin of Kherlen river, Khanzat,
онд Монгол-Америкийн хамтарсан археологийн
судалгааны анги Эгийн голын Бумбат хошуу, Bugakhairkhan and Khanan.
Улаан эрэг, Баян голын ам, 2003 онд Археологийн “Mongolian Stone Age” Mongolian, Russian
хүрээлэнгийн хээрийн шинжилгээний анги and American Joint project made exploration and
Хэрлэн голын сав Ханзат, Бугахайрхан, Ханан зэрэг excavation in settlement of Tőlbőr Gol, “Stone age
дурсгалт газарт хайгуул болон малтлага судалгаа of Northern Mongolia” Mongolian – and Russian
хийсэн байна.
Joint Project made exploration and excavation in
2004 оноос Монгол-Орос-Америкийн хамтарсан
“Монголын чулуун зэвсгийн үе” төсөл Төлбөрийн Paleolithic Settlement in Tőlbőr Gol and Altaid Gol
голын сууринг, Монгол-Оросын хамтарсан “Умард from 2004, Mongolian and Japanese joint expedition
Монголын чулуун зэвсгийн үе” төслийн хээрийн within the framework of “New Century ” Project made
шинжилгээний анги Төлбөрийн гол, Алтайдын exploration and excavation in Kherlen Khődőő Aral
голын соёлт давхарга бүхий палеолитын сууринг, in 2004, “Paleolithic Research of Eastern Mongolia”
2004 онд Монгол-Японы хамтарсан “Шинэ зуун”
Mongolian and Japanese Joint Project made exploration
төслийн хүрээнд Хэрлэнгийн Хөдөө арал орчимд,
Монгол–Японы хамтарсан “Зүүн Монголын па- and excavation in basin of Onon, Khurkh, Őglőgch
леолитын судалгаа” төсөл 2006-2009 онд Онон, and Eg rivers between 2006 and 2009, “IA- SNU”
Хурх, Өглөгч, Эгийн голын сав газарт, 2011, 2012, Mongolian and Korean Joint project in memorial site of
2014 онуудад Монгол Солонгосын хамтарсан “IA- Rashaan Khad in 2011, 2012 and 2014, Mongolian and
SNU” төсөл Рашаан хадны дурсгалт газарт, 2013 Japanese Joint Expedition of Stone Age and Stone Tools
оноос Монгол-Японы хамтарсан чулуун зэвсгийн
made exploration and excavation in basins of Khűder,
судалгааны анги Хүдэр, Цөх, Уялга голуудын
сав дагууд хайгуул, малтлага судалгааны ажлыг Tsőkh and Uyalga rivers from 2013, made laboratory

20
гүйцэтгэн соёлт давхаргатай суурингаас илэрсэн analysis to determine time and age of findings, tools
олдвор хэрэглэгдэхүүнд лабораторийн аргаар and implements which were found from cultural layers
он цаг тогтоон дурсгалын он цагийг батал- of memorial sites. In this time, specialists and cadres of
гаажуулан, малтлага судалгааг амжилттай явуулж
stone age and stone tools of Mongolia were prepared
байгаа билээ. Мөн энэ үед Монголын чулуун
зэвсгийн үеийг дагнан шинжлэх чиглэлээр үндэс- and they made independent and joint research.
ний судлаачдын залгамж халаа бэлтгэгдэн бие Ancient people had being used natural wood and
даасан болон хамтарсан суурь судалгааны ажлыг stone as tools for many thousand years, they used blade
гүйцэтгэж байна. and edge of broken stone to cut, hit and scrape, then
they attempted to process natural wood and stone as
Эртний хүн олон мянган жилийн турш байгаль
weapon, tools and implements imitating natural sharp
дээрх бэлэн мод, чулууг хэрэглэдэг байсан бөгөөд
байгалийн элдэв нөлөөгөөр хагарч цуурсан blade and edge, it became developmental beginning of
чулууны ир, ирмэгийг элдэв зүйлийг цохих, ху- ancient stone tools, following intellectual development
сах, таслах зорилгоор ашигладаг байсан дадал and mind progress, their tools and implements
туршлагадаа тулгуурлан тэдгээртэй ижил хэлбэр became more developed and method and technology
гаргах оролдлого хийсээр анхны чулуун зэвсэг advanced. During historic long period, stone age is
үйлдэх эхлэл тавигдаж, улмаар хүний оюун ухаан
divided in three periods such as Paleolithic, Mesolithic
хөгжихийн хэрээр зэвсэг багажны хийц технологи
боловсронгуй болж иржээ. Энэхүү түүхэн урт удаан and Neolithic in regard to consciousness of ancient
хугацааны хөгжлийн явцад эртний хүмүүсийн people, development, features and difference of making
танин мэдэхүй, үйлдвэрлэлийн арга техник хэрхэн method and technique.
хөгжсөн онцлог, ялгааг үндэслэн чулуун зэвсгийн
үеийг палеолит (хуучин), мезолит (дунд), неолит
(шинэ) хэмээх гурван үед хуваан авч үздэг.

Баян голын малтлага

Excavation of Bayan gol
Гэрэл зургийг © Б.ЦОГТБААТАР
Photo by © B.Tsogtbaatar

21
22
Газрын зураг-1 / Map-1
Монгол нутаг дахь Чулуун зэвсгийн үеийн бууц, суурингууд
Stone age campsites in Mongolia

23
 I

ПАЛЕОЛИТЫН ҮЕ
(800.000 – 12.000 жилийн өмнө)

Paleolithic period
(800.000 - 12.000 YEARS AGO)

Гэрэл зургийг © я.цэрэндагва

Photo by © ya.tserendagva

25
 Доод палеолитын үеИЙН ЧУЛУУН ЗЭВСЭГ
(800.000 - 100.000 жилийн өмнө)
LOWER Paleolithic STONE TOOLS
(800.000 – 100.000 years ago)

П P
алеолитын үеийг дотор нь доод, дунд, aleolithic age is divided in upper, middle and
дээд хэмээн хуваадаг бөгөөд Монгол later. For Mongolia, lower Paleolithic age may
орны хувьд доод палеолитын үе нь begin from 800.00 years ago in consideration to
ойролцоогоор 800.000 орчим жилийн тэртээгээс
site of Nariin Gol 17 in territory of Bayan-Ovoo soum,
эхлэх боломжтойг Баянхонгор аймгийн Баян-
Овоо сумын Нарийн гол-17, Баянлиг сумын Цагаан Bayankhongor province and Tsagaan Agui (White
агуйн дурсгалыг судлан шинжилсний үндсэн дээр Cave) in Bayanlig soum of Bayankhongor province.
тогтоосон юм. In lower Paleolithic Age, ancient people used to
Доод палеолитын үед эртний хүмүүс тодорхой make work tools and implements with certain shape
хэлбэр дүрстэй хөдөлмөрийн багаж зэвсгийг хийж
and form especially pebble tool and hand axes. Main
сурснаас хайрган зэвсэг, гилбэр мэсийг голчлон
үйлддэг байжээ. Хайрган зэвсгийн гол төлөөлөгч example of pebble tool is chopper which one side was
нь зөвхөн нэг талаас нь хагалж хурц ирмэг гарган broken as sharp blade. Pebble tools such as chopper
хийсэн зэвсэг болох чоппер, хоёр хажуугаас нь was made breaking one side as blade without breaking
хагалж үйлдсэн зэвсэг чоппинг юм. Хайрган other side.
хугадас зэвсэг буюу чоппер, чоппингийг зөвхөн ир
Hand axes are mainly made of rough gravel and big
хэсгийг нь хагалж бэлтгээд бусад хэсгийг нь хагалж
засалгүй үлдээдэг байжээ. flakes. This tool is made one sharpening one side as tip
Гилбэр зэвсгийг том хайрга, зарим тохиолдолд of the tool and processing other side as handle. Hand
баргил залтсаар голчлон хийдэг байв. Энэ зэвсэг нь axe is suitable to hit, cut, crush, dig, sharpen wooden
хоёр талаас нь хагалж зассан, гонзгой хэлбэртэй, javelin and spike. Mainly two methods to make stone
нэг үзүүрийг нь шовх үзүүрлэж харин нөгөө
tools and implements in lower Paleolithic Age became
үзүүрийг хүний гарт багтахаар засаж бэлтгэсэн
зэвсэг юм. Гилбэр зэвсгээр цохих, хэрчих, яс basis of making method in next age.
таших, газар ухах, модон жад, гадас мэт багажийг In lower Paleolithic time, ancient people process
шовхолж үзүүрлэх зэрэг олон үйл ажлыг хийж and breaks stone by stone. They select oblong stone
болдог байжээ. Үндсэндээ доод палеолитын дээр smoothened by river flow in order to make tool and
дурдсан чулуун зэвсэг хийх (үйлдвэрлэх) хоёр арга

26
нь палеолитын дараагийн үеийн үйлдвэрлэлийн hits and breaks narrow side. In most cases, both sides
арга барилын үндэс болжээ. are hit and broken. In some cases, stone is processed
Доод палеолитын хүмүүс чулуун зэвсгийг as good tool and it is named as biface. Moreover in
хийхдээ гол төлөв чулууг чулуугаар нь цохиж
хагалах аргыг өргөн ашиглаж байжээ. Зэвсэг lower Paleolithic Age, perforator, sharp blade tool,
хийхдээ голын усанд мөлийж элэгдсэн гонзгой denticulate tool with clumsy making were used.
хэлбэрийн хайрга чулууг сонгон авч хамгийн Big settlements and traces of lower Paleolithic
нарийн талаас нь эхлэн цохиж хагалдаг байв. Age are Altantsӧgts in territory of Altantsӧgts soum,
Гол төлөв хоёр талаас нь ээлжлэн цохиж, хагалж
Bayan-Ȫlgii province, Khatan Suudal and Ekh River in
цуулдаг байсан учир зарим тохиолдолд жигд сайн
засагдаж тодорхой хэлбэртэй болдог тул хоёр territory of Bayanlig soum, Bayankhongor province,
талт буюу “бифас” хэмээн нэрлэгддэг. Түүнчлэн Yarkh mountain in territory of Gurvansaikhan
доод палеолитын үед болхи хийцтэй цоолтуур, soum, Dundgovi province, Yorool Gobi in territory
үзүүр мэс, хянгар, шүдлэг-хүнхэр иртэй зэвсгүүд of Delgertsogt soum, Dundgovi province, near to
хэрэглэж байжээ.
Sainshand soum, Dornogovi province, Tsakhiurt of
Доод палеолитын томоохон бууц, суурингууд нь
Баян-Өлгий аймгийн Алтанцөгц сумын Алтанцөгц, Dalanjargalan soum, Dornogovi province, Tsakhiurt
Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын Хатансуудал, valley in territory of Bulgan soum, Ȫmnӧgovi province
Эхийн гол, Дундговь аймгийн Гурвансайхан сумын (with high erosion), Guchin Us–4 in territory of Guchin
Ярх уул, Дэлгэрцогт сумын Ёроол говь, Дорноговь us soum, Ȫvӧrkhangai province, Mankhan–4 and
аймгийн Сайншандын орчим, Даланжаргалан
Khoid Tsenkher River–2 in territory of Mankhan soum,
сумын Цахиурт, Өмнөговь аймгийн Булган
сумын Цахиуртын хөндий (элэгдэл ихтэй хэсэг), Khovd province, Baralgiin Gol in territory of Altai
Өвөрхангай аймгийн Гучин ус сумын Гучин ус- soum, Khovd province, Ȕench 1, 4 and 6 and Mӧst 3
4, Ховд аймгийн Манхан сумын Манхан-4, Хойд (Khalzan Khoshuu) of Khovd province.
Цэнхэрийн гол-2, Алтай сумын Баралгийн гол-1, 5, Main tools and implements of ancient people who
Үенч сумын Үенч-1, 4, 6, Мөст сумын Мөст-3 (Халзан
resided in territory of Mongolia in lower Paleolithic
хошуу) зэрэг болно.
Энэхүү доод палеолитын үед Монгол нутагт time are pebble tool and hand axes similar to tools and
оршин амьдарч байсан хүний хөдөлмөрийн гол implements of world other territories and these tools
зэвсэг нь дэлхийн бусад нутагтай нэгэн адил and implements are available to be used to hit, chop,
хайрган хугадас, гилбэр мэсэн зэвсэг байсан бөгөөд cut and scrape. People of that time used thin and thick
тэдгээр нь цохих, цавчих, хэрчих, хусах зэрэг олон
flake and blade of bulk rock, bone of big animal and
үйлд хэрэглэгдэх боломжтой байв. Тэр үеийн
хүн эдгээр үндсэн зэвсгээс гадна бүхэл чулуунаас wooden bat.
хэлтэлж авсан хурц ирмэгтэй зузаан нимгэн залтас,
ялтас, мөн том амьтны яс, модон бороохой, шийдэм
зэргийг ашиглаж байжээ.

Нарийн голын хөндий

Nariin golyn khöndii
Гэрэл зургийг © Я.ЦЭРЭНДАГВА
Photo by © Ya.TSERENDAGVA

27
28
Газрын зураг-2 / Map-2
Доод палеолитын үеийн бууц, суурингууд
Campsites of the Lower Paleolithic

29
 Уран хайрхан уул
Uran kharkhan uul (mountain) Гэрэл зургийг © Я.ЦЭРЭНДАГВА
Photo by © Ya.TSERENDAGVA

01.

Чоппер
(Баянхонгор аймаг, Баян овоо сум, Нарийн гол-36) Доод палеолит
Chopper
(Nariin gol-36, Bayan ovoo soum, Bayankhongor aimag) Lower Paleolithic
160 х 121 х 70 mm

02.

Үлдэц
(Баянхонгор аймаг, Баян овоо сум, Нарийн гол-17) Доод палеолит
Core
(Nariin gol-17, Bayan ovoo soum, Bayankhongor aimag) Lower Paleolithic
122 х 173 х 86 mm

30
03.

Үлдэц
(Баянхонгор аймаг, Баян овоо сум, Нарийн гол-17) Доод палеолит
Core
(Nariin gol-17, Bayan ovoo soum, Bayankhongor aimag) Lower Paleolithic
270 х 165 х 139 mm

04.

Үлдэц
(Баянхонгор аймаг, Баян овоо сум, Нарийн гол-17) Доод палеолит
Core
(Nariin gol-17, Bayan ovoo soum, Bayankhongor aimag) Lower Paleolithic
156 х 150 х 98 mm

31
 05.

Үлдэц
(Баянхонгор аймаг, Баян овоо сум, Нарийн гол-17) Доод палеолит
Core
(Nariin gol-17, Bayan ovoo soum, Bayankhongor aimag) Lower Paleolithic
275 х 180 х 168 mm

06.

Үлдэц
(Баянхонгор аймаг, Баян овоо сум, Нарийн гол-17) Доод палеолит
Core
(Nariin gol-17, Bayan ovoo soum, Bayankhongor aimag) Lower Paleolithic
275 х 165 х 87 mm

32
07.

Үлдэц
(Баянхонгор аймаг, Баян овоо сум, Нарийн гол-17) Доод палеолит
Core
(Nariin gol-17, Bayan ovoo soum, Bayankhongor aimag) Lower Paleolithic
237 х 137 х 130 mm

33
 Цагаан агуй
Tsagaan agui (cave)
Гэрэл зургийг © Д.БАЗАРГҮР
Photo by © d.bazargur

34
08.

Гилбэр
(Баянхонгор аймаг, Баянлиг сум, Цагаан агуй) Доод палеолит
Hand Axe
(Tsagaan agui, Bayanlig soum, Bayankhongor aimag) Lower Paleolithic

09.

Гилбэр
(Баянхонгор аймаг, Баянлиг сум, Цагаан агуй) Доод палеолит
Hand Axe
(Tsagaan agui, Bayanlig soum, Bayankhongor aimag) Lower Paleolithic
165 x 84 mm

35
 Цагаан агуйн малтлага, судалгаа
Excavation of Tsagaan agui
Гэрэл зургийг © В.П.мыльников
Photo by © v.p.mylnikov

36
 Ярх уул
Yarkh uul (mountain)

10.

Гилбэр
(Дундговь аймаг, Гурвансайхан сум, Ярх) Доод палеолит
Hand axe
(Yarkh, Gurvansaikhan soum, Dundgobi aimag) Lower Paleolithic
256 х 78 х 50 mm

37
 11.

Бифас
(Дундговь аймаг, Гурвансайхан сум, Ярх) Доод палеолит
Biface
(Yarkh, Gurvansaikhan soum, Dundgobi aimag) Lower Paleolithic
133 х 73 х 45 mm

12.

Бэлдэц
(Дундговь аймаг, Гурвансайхан сум, Ярх) Доод палеолит
Preform
(Yarkh, Gurvansaikhan soum, Dundgobi aimag) Lower Paleolithic
166 х 80 х 56 mm

38
13.

Дутуу зассан бифас

(Дундговь аймаг, Гурвансайхан сум, Ярх) Доод палеолит
Biface (Yarkh, Gurvansaikhan soum, Dundgobi aimag) Lower Paleolithic
109 х 80 х 24 mm

14.

Залтас
(Дундговь аймаг, Гурвансайхан сум, Ярх) Доод палеолит
Flake
(Yarkh, Gurvansaikhan soum, Dundgobi aimag) Lower Paleolithic
64 х 85 х 14 mm

39
 15.

Хусуур
(Дундговь аймаг, Дэлгэрцогт сум, Ёроол говь) Доод палеолит
End scraper
(Yorool gobi, Delgertsogt soum, Dundgobi aimag) Lower Paleolithic
90 х 77 х 34 mm

40
16. 17.

Бэлдэц Хянгар
(Дундговь аймаг, Дэлгэрцогт сум, Ёроол говь) Доод палеолит (Өмнөговь аймаг, Ханбогд сум, Ямаат) Доод палеолит
Preform Side scraper
(Yorool gobi, Delgertsogt soum, Dundgobi aimag) Lower Paleolithic (Yamaat, Khan Bogd soum, Ömnögobi aimag) Lower Paleolithic
224 х 93 х 66 mm 143 х 162 х 32 mm

18.

Хянгар
(Өмнөговь аймаг, Ханбогд сум, Ямаат) Доод палеолит
Side scraper
(Yamaat, Khan Bogd soum, Ömnögobi aimag) Lower Paleolithic
300 х 144 х 33 mm

41
 Дунд палеолитын үеИЙН ЧУЛУУН ЗЭВСЭГ
(100.000 - 40.000 жилийн өмнө)
Middle Paleolithic STONE TOOLS
(100.000 – 40.000 years ago)

Д I
оод палеолитоос дунд палеолитод шилжих n lower to middle Paleolithic transition, climate got
үед цаг агаар эрс хүйтэрч Ази, Европ colder and the most territory of Asia and European
тивийн ихэнх нутаг мөсөөр хучигдсан Continent was covered by ice. In this time, current
байжээ. Энэ үед өнөөгийн Монгол улсын нутаг эх
Mongolian territory was dry and precipitation was
газрын хуурайдуу уур амьсгалтай, хур тунадасаар
little. Therefore, ice cove was restricted by Khӧvsgӧl
бага байсан тул мөсөн хучлага зөвхөн Хөвсгөл,
Хэнтийн уулс, Алтайн нуруу зэрэг томоохон уул mountain range, Khentii mountain range and Altai
нуруудаар хязгаарлагдсан байна. mountain range.
Мөстлөгийн үеийн байгал цаг уурын нөхцөл Climatic, natural and environmental condition
байдал нь эртний хүний амьдралд үлэмж их seriously impacted in life of ancient people.
нөлөөлжээ. Хүмүүс хүйтэнд дасч, байгаль цаг
People adapted to cold condition, fought to pass
уурын бэрхшээлийг давахын төлөө тэмцэж,
environmental and climate difficult condition, made
амьтдын арьсаар дулаан хувцас хийж өмсөн, гал
гаргах, ашиглах арга нь улам боловсронгуй болон warm clothes using animal skin and hide, developed
хөгжиж, оромж сууц барьж амьдрах болсон нь fire ignition and using method, erected shelter, moved
зэлүүд шинэ газар нутагт нүүдэллэн очиж эзэмших to new wild land and these advances impacted on
үйл явцад чухал түлхэц өгсөн байна. Үүнтэй their life. In connection with these advanced, their life
холбоотойгоор амьдралын дадлага туршлага нь developed in comparison to previous age, work tools
өмнөх үеийг бодвол дээшилж, хөдөлмөрийн
and implements improved and making development
багаж зэвсэг нь сайжирсан ба чулуун зэвсгийн
of stone tools advanced.
үйлдвэрлэлийн хөгжилд томоохон ахиц дэвшил
гарчээ. Төрөл зүйл, зориулалтын хувьд олон тооны Settlements and traces of Middle Paleolithic Age
чулуун зэвсгүүдийг тухайн үеийн хүмүүс хийж are Otsonmaanit in territory of Khanbogd soum,
чаддаг болсон байна. Ȫmnӧgovi province, Tsakhiurt valley of Bulgan soum
Дунд палеолитын үеийн бууц суурин Өмнөговь (with middle erosion), basin of Baidrag river and
аймгийн Ханбогд сумын нутаг Оцонмааньт, Булган
valley of Orog Lake (Orog Lake 1 and 2) in territory
сумын Цахиуртын хөндий (дунд зэргийн элэгдэл
of Buutsagaan soum, Bayankhongor province, Arts
бүхий хэсэг), Баянхонгор аймгийн Бууцагаан сумын
нутаг Байдраг голын сав, Орог нуурын хөндий Bogd Mountain and basin of Orkhon river (lower
(Орог нуур 1, 2), Өвөрхангай аймгийн Богд сумын layer of Orkhon 1 and 7) in territory of Bogd Soum,
Арц Богд уул, Хархорины орчим Орхон голын сав Ȫvӧrkhangai province, east terrace of Moiltyn Am,
(Орхон 1, 7 доод давхарга), Мойлтын амны зүүн Baralgiin Gol (Baralgiin Gol 1, 2 and 3) in territory of
дэнж, Ховд аймгийн Алтай сумын Баралгийн гол Altai soum, Khovd province, Olon nuur-1 and Khoid
(Баралгийн гол 1, 2, 3), Манхан сумын Олон нуур-
Tsenkheriin Gol–2 in territory of Mankhan soum,
1, Хойд Цэнхэрийн гол-2 зэрэг олон газраас олдсон
Khovd province.
юм.

42
 Үенчийн хавцал
Üenchiin khavtsal
Гэрэл зургийг © Я.ЦЭРЭНДАГВА
Photo by © Ya.TSERENDAGVA

Монголын дунд палеолитын хөгжлийн чиг In consideration to developmental tendency

хандлагыг сэргээн авч үзэхэд леваллуагийн of Mongolian middle Paleolithic age, levallois and
хөгжлийн чиглэл болон шүдлэг мустьен mousterian denticulate technique simultaneously
үйлдвэрлэл хоёул зэрэгцэн хөгжиж байсан нь
developed. Levallois and Mousterian technique was
тогтоогдсон юм.
named with name of Levallois Perret near to Paris,
Чулуун зэвсэг үйлдвэрлэлийн леваллуа,
мустье хэмээх арга нь Франц улсын Парис хотын France which the finding was found in the 19th century
ойролцоох Леваллуа-Перре гэдэг газраас XIX зуунд and this technique names fling – knapping technique.
анх олдсон газрын нэрээр нэрлэгдэн чулууг хагалж Archaeological sites of stone tools with Levallois
цуулах арга техникийг төдийгүй хөгжлийн үе technique are Orog Nuur 1 and 2. For Mousterian
шатыг нэрлэх болсон билээ.
denticulate technique, Orkhon–7 is site of Mousterian
Леваллуагийн чулуун зэвсгийн үйлдвэрлэлийн
technique.
үндсэн чиг хандлагыг илэрхийлэх дурсгалт газар нь
Орог нуур 1, 2 суурин бол харин шүдлэг мустьен
чиглэлийн жишиг болохуйц дурсгал нь Орхон-7
суурингийн доод давхаргаас илэрсэн олдворууд
юм.

43
44
Газрын зураг-3 / Map-3
Дунд палеолитын үеийн бууц, суурингууд
Campsites of Middle Paleolithic

45
 Арц богдын нуруу
Arts Bogdiin nuruu (mountain)

19.

Үлдэц
(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Арц Богд) Дунд палеолит
Core
(Arts Bogd, Bogd soum, Övörkhangai aimag) Middle Paleolithic
165 х 180 х 75 mm

20.

Үлдэц
(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Арц Богд) Дунд палеолит
Core
(Arts Bogd, Bogd soum, Övörkhangai aimag) Middle Paleolithic
116 х 136 х 77 mm

46
21. 22.

Таргил үлдэц Таргил үлдэц

(Сүхбаатар аймаг, Мөнххаан сум, Ачаат уул) Дунд палеолит (Сүхбаатар аймаг, Мөнххаан сум, Ачаат уул) Дунд палеолит
Discoid core Discoid core
(Achaat uul, Mönkhkhaan soum, Sükhbaatar aimag) Middle Paleolithic (Achaat uul, Mönkhkhaan soum, Sükhbaatar aimag) Middle Paleolithic
107 х 96 х 38 mm 105 х 82 х 41 mm

23.

Үлдэц
(Сүхбаатар аймаг, Мөнххаан сум, Ачаат уул) Дунд палеолит
Core
(Achaat uul, Mӧnkhkhaan soum, Sükhbaatar aimag) Middle Paleolithic
138 х 146 х 86 mm

Ачаат уул
Achaat mountain

47
 24.

Леваллуагийн үзүүр мэс

(Ховд аймаг, Алтай сум, Барлагийн гол-1) Дунд палеолит
Levallois point
(Barlagiin gol-1, Altai soum, Khovd aimag) Middle Paleolithic
98 х 50 х 17 mm

25.

Үлдэц
(Говь-Алтай аймаг, Алтай сум, Барлагийн гол-3) Дунд палеолит
Core
(Barlagiin gol-3, Altai soum, Gobi-Altai aimag) Middle
Paleolithic
147 х 85 х 40 mm

26.

Үлдэц
(Баянхонгор аймаг, Баянговь сум, Баянговь) Дунд палеолит
Core
(Bayan gobi, Bayangobi soum, Bayankhongor aimag) Middle
Paleolithic
72 х 99 х 59 mm

48
27.

Үзүүр мэс
(Ховд аймаг, Булган сум, Булган-1) Дунд палеолит
Point
(Bulgan-1, Bulgan soum, Khovd aimag) Middle Paleolithic
67 х 38 х 10 mm

49
 28.

Үзүүр мэс
(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Богд) Дунд палеолит
Point
(Bogd, Bogd soum, Övörkhangai aimag) Middle Paleolithic
103 х 42 х 26 mm

29.

Үзүүр мэс
(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Богд) Дунд палеолит
Point
(Bogd, Bogd soum, Övörkhangai aimag) Middle Paleolithic.
123 х 34 х 17 mm

50
30.

Үзүүр мэс
(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Богд) Дунд палеолит
Point
(Bogd, Bogd soum, Övörkhangai aimag) Middle
Paleolithic.
115 х 49 х 16 mm

31.

Леваллуагийн үлдэц
(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Богд) Дунд палеолит
Levallois core
(Bogd, Bogd soum, Övörkhangai aimag)Middle Paleolithic
123 х 68 х 47 m

51
 32.

Иртэй том цуулдас

(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Богд) Дунд палеолит
Retouched large spall
(Bogd, Bogd soum, Övörkhangai aimag) Middle Paleolithic
184 х 60 х 28 mm

33.

Иртэй том цуулдас

(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Богд) Дунд палеолит
Retouched large spall
(Bogd, Bogd soum, Övörkhangai aimag) Middle Paleolithic
184 х 60 х 28 mm

52
34.

Хянгар
(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Богд) Дунд палеолит
Side - scraper
(Bogd, Bogd soum, Övörkhangai aimag) Middle Paleolithic
178 х 93 х 39 mm

53
 35.

Бифас
(Дундговь аймаг, Дэлгэрцогт сум, Дэлгэрцогт) Дунд палеолит
Biface
(Delgertsogt, Delgertsogt soum, Dundgobi aimag) Middle Paleolithic
235 х 100 х 52 mm

54
36.

Гилбэр
(Өмнөговь аймаг, Баян-Овоо сум, Ямаат) Дунд палеолит
Hand Axe
(Yamaat, Bayan-Ovoo soum, Ömnögobi aimag) Middle Paleolithic
157 х 65 х 30 mm

55
56
 Нарийн голын хөндий
Nariin golyn khöndii (valley)
Гэрэл зургийг © и жон өн
Photo by © jungeun lee

57
 37.

Леваллуагийн цуулдас
(Баянхонгор аймаг, Баян овоо сум, Нарийн гол-17) Дунд палеолит
Levallois spall
(Nariin gol-17, Bayan ovoo soum, Bayankhongor aimag) Middle Paleolithic
133 х 45 х 16 mm

58
38.

Үлдэц
(Баянхонгор аймаг, Баян овоо сум, Нарийн гол-17) Дунд палеолит
Core
(Nariin gol-17, Bayan ovoo soum, Bayankhongor aimag) Middle Paleolithic
81 x 67 х 24 mm

39.

Үлдэц
(Баянхонгор аймаг, Баян овоо сум, Нарийн гол-17) Дунд палеолит
Core
(Nariin gol-17, Bayan ovoo soum, Bayankhongor aimag) Middle Paleolithic
161 х 166 х 52 mm

59
 40.

Үлдэц
(Баянхонгор аймаг, Баян овоо сум, Нарийн гол-17) Дунд палеолит
Core
(Nariin gol-17, Bayan ovoo soum, Bayankhongor aimag) Middle Paleolithic
151 х 121 х 61 mm

60
41.

Үлдэц (Баянхонгор аймаг, Баян овоо сум, Нарийн гол-17) Дунд палеолит
Core (Nariin gol-17, Bayan ovoo soum, Bayankhongor aimag) Middle Paleolithic
116 х 102 х 37 mm

42.

Залтас (Баянхонгор аймаг, Баян овоо сум, Нарийн гол-17) Дунд палеолит
Flake (Nariin gol-17, Bayan ovoo soum, Bayankhongor aimag) Middle Paleolithic
100 х 100 х 27 mm

43.

Залтас (Баянхонгор аймаг, Баян овоо сум, Нарийн гол-17) Дунд палеолит
Flake (Nariin gol-17, Bayan ovoo soum, Bayankhongor aimag) Middle Paleolithic
100 х 100 х 27 mm

61
 44.

Иртэй сегментэн цуулдас

(Баянхонгор аймаг, Баян овоо сум, Нарийн гол-17) Дунд палеолит
Retouched segmental spall
(Nariin gol-17, Bayan ovoo soum, Bayankhongor aimag) Middle Paleolithic
156 х 120 х 39 mm

45.

Хусуур хэлбэрийн зэвсэг

(Баянхонгор аймаг, Баян овоо сум, Нарийн гол-17) Дунд палеолит
Scraper
(Nariin gol-17, Bayan ovoo soum, Bayankhongor aimag) Middle Paleolithic
133 х 84 х 45 mm

62
46.

Гилбэр хэлбэрийн зэвсэг

(Баянхонгор аймаг, Баян овоо сум, Нарийн гол-17)
Дунд палеолит
Bifacial tool
(Nariin gol-17, Bayan ovoo soum, Bayankhongor aimag)
Middle Paleolithic
190 х 80 х 42 mm

47.

Хянгар зэвсэг
(Баянхонгор аймаг, Баян овоо сум, Нарийн гол-17)
Дунд палеолит
Side scraper
(Nariin gol-17, Bayan ovoo soum, Bayankhongor aimag)
Middle Paleolithic
110 х 85 х 40 mm

63
 48.

Хянгар
(Баянхонгор аймаг, Баян овоо сум, Нарийн гол-17)
Дунд палеолит
Side – scraper
(Nariin gol-17, Bayan ovoo soum, Bayankhongor aimag)
Middle Paleolithic
115 х 82 х 35 mm

49.

Цуулдас
(Баянхонгор аймаг, Баян овоо сум, Нарийн гол-17)
Дунд палеолит
Spall
(Nariin gol-17, Bayan ovoo soum, Bayankhongor aimag)
Middle Paleolithic
178 х 56 х 22 mm

64
50.

Цуулдас
(Баянхонгор аймаг, Баян овоо сум, Нарийн гол-17) Дунд палеолит
Spall
(Nariin gol-17, Bayan ovoo soum, Bayankhongor aimag) Middle Paleolithic
192 х 77 х 20 mm

65
 51.

Леваллуагийн үзүүр мэс

(Баянхонгор аймаг, Баян овоо сум, Нарийн гол-17) Дунд палеолит
Levallois point
(Nariin gol-17, Bayan ovoo soum, Bayankhongor aimag) Middle Paleolithic
126 x 41 х 14 mm

66
52.

Леваллуагийн үзүүр мэс

(Баянхонгор аймаг, Баян овоо сум, Нарийн гол-17) Дунд палеолит
Levallois point
(Nariin gol-17, Bayan ovoo soum, Bayankhongor aimag) Middle Paleolithic
77 x 31 х 11 mm

53.

Сүх маягийн зэвсэг

(Баянхонгор аймаг, Баян овоо сум, Нарийн гол-32) Дунд палеолит
Like tool
(Nariin gol-32, Bayan ovoo soum, Bayankhongor aimag) Middle
Paleolithic
205 х 142 х 67 mm

67
 Орхоны хөндий
Orkhony khöndii (valley)
Гэрэл зургийг © и жон өн
Photo by © jungeun lee

68
54.

Үзүүр мэс
(Өвөрхангай аймаг, Хархорин сум, Хархорин-2) Дунд палеолит
Point
(Kharkhorin-2 , Kharkhorin soum, Övörkhangai aimag) Middle Paleolithic
81 х 47 х 11 mm

55.

Үзүүр мэс
(Өвөрхангай аймаг, Хархорин сум, Мойлтын ам) Дунд палеолит
Point
(Moiltyn am, Kharkhorin soum, Övörkhangai aimag) Middle Paleolithic
60 х 28 х 9 mm

69
 Хацавчийн толгод
Khatsavchiin tolgod

56.

Сүх хэлбэрийн зэвсэг

(Өмнөговь аймаг, Ханбогд сум, Хацавчийн толгод) Дунд палеолит
Axe-like tool
(Khatsavchiin tolgod, Khanbogd soum, Ömnögobi aimag) Middle Paleolithic
230 х 106 х 69 mm

70
71
 57.

Бифас
(Өмнөговь аймаг, Ханбогд сум,
Хацавчийн толгод)
Дунд палеолит
Biface
(Khatsavchiin tolgod, Khanbogd soum,
Ömnögobi aimag) Middle Paleolithic
167 х 87 х 48 mm

58.

Бифас
(Өмнөговь аймаг, Ханбогд сум,
Хацавчийн толгод)
Дунд палеолит
Biface
(Khatsavchiin tolgod, Khanbogd soum,
Ömnögobi aimag)
Middle Paleolithic
106 х 63 х 27 mm

59.

Бифас
(Өмнөговь аймаг, Ханбогд сум,
Хацавчийн толгод)
Дунд палеолит
Biface
(Khatsavchiin tolgod, Khanbogd soum,
Ömnögobi aimag) Middle Paleolithic
156 х 69 х 35 mm

72
60.

Бифас
(Өмнөговь аймаг, Ханбогд сум,
Хацавчийн толгод)
Дунд палеолит
Biface
(Khatsavchiin tolgod, Khanbogd soum,
Ömnögobi aimag) Middle Paleolithic
167 х 87 х 48 mm

61.

Бифас
(Өмнөговь аймаг, Ханбогд сум,
Хацавчийн толгод)
Дунд палеолит
Biface
(Khatsavchiin tolgod, Khanbogd soum,
Ömnögobi aimag) Middle Paleolithic
158 х 84 х 44 mm

62.

Сүх хэлбэрийн зэвсэг

(Хацавчийн толгод, Өмнөговь,
Ханбогд) Дунд палеолит
Axe-like tool
(Khatsavchiin tolgod, Khanbogd
soum, Ömnögobi aimag) Middle
Paleolithic
193 х 85 х 52 mm

73
Цахиуртын хөндий
Tsakhiurtyn khöndii (valley)
Гэрэл зургийг © д.одсүрэн
Photo by © d.odsuren
75
 63.

Хосолмол зэвсэг
(Өмнөговь аймаг, Булган сум, Цахиуртын хөндий) Дунд палеолит
Combination tool
(Tsakhiurtiin khöndii, Bulgan soum, Ömnögobi aimag) Middle Paleolithic
90 х 83 х 21 mm

76
64.

Үзүүр мэс
(Өмнөговь аймаг, Булган сум, Цахиуртын хөндий) Дунд палеолит
Point
(Tsakhiurtiin khöndii, Bulgan soum, Ömnögobi aimag) Middle Paleolithic
105 х 62 х 17 mm

Цахиуртын хөндий
Tsakhiurtyn khöndii (valley)

77
Шаахар толгой
Shaakhar tolgoi
Гэрэл зургийг © н.батболд
Photo by © n.batbold
79
 65.

Таргил үлдэц (Говь-Алтай аймаг, Чандмань сум, Шаахар толгой) Дунд палеолит
Discoid core (Shaakhar tolgoi, Chandmani soum, Gobi-Altai aimag) Middle Paleolithic
91 х 88 х 34 mm

66.

Хянгар
(Говь-Алтай аймаг, Чандмань сум, Шаахар толгой) Дунд палеолит
Side scraper
(Shaakhar tolgoi, Chandmani soum, Gobi-Altai aimag) Middle Paleolithic
132 х 99 х 26 mm

80
 67.

Мустьен залтас (Говь-Алтай аймаг, Чандмань сум, Шаахар толгой) Дунд палеолит
Mousterian flake (Shaakhar tolgoi, Chandmani soum, Gobi-Altai aimag) Middle Paleolithic
46 х 69 х 16 mm

68.

Шүдлэг хүнхэр иртэй зэвсэг

(Говь-Алтай аймаг, Чандмань сум, Шаахар толгой) Дунд палеолит
Denticulate tool
(Shaakhar tolgoi, Chandmani soum, Gobi-Altai aimag) Middle Paleolithic
72 х 48 х 19 mm

81
 69.

Шүдлэг иртэй зэвсэг (Говь-Алтай аймаг, Чандмань сум, Шаахар толгой) Дунд палеолит
Denticulate tool (Shaakhar tolgoi, Chandmani soum, Gobi-Altai aimag) Middle Paleolithic
122 х 105 х 35 mm

70.

Хянгар (Говь-Алтай аймаг, Чандмань сум, Шаахар толгой) Дунд палеолит

Side scraper (Shaakhar tolgoi, Chandmani soum, Gobi-Altai aimag) Middle Paleolithic
147 х 80 х 42 mm

82
71.

Хусуур
(Говь-Алтай аймаг, Чандмань сум, Шаахар толгой) Дунд палеолит
End scraper
(Shaakhar tolgoi, Chandmani soum, Gobi-Altai aimag) Middle Paleolithic
46 х 69 х 16 mm

83
 72.

Ялтас
(Говь-Алтай аймаг, Чандмань сум,
Шаахар толгой) Дунд палеолит
Blade
(Shaakhar tolgoi, Chandmani soum,
Gobi-Altai aimag)
Middle Paleolithic
65 х 15 х 8 mm

73.

Шүдлэг хүнхэр иртэй зэвсэг

(Говь-Алтай аймаг, Чандмань сум,
Шаахар толгой)
Дунд палеолит
Denticulate tool
(Shaakhar tolgoi, Chandmani soum,
Gobi-Altai aimag)
Middle Paleolithic
167 х 46 х 20 mm

84
74.

Иртэй цуулдас
(Говь-Алтай аймаг, Чандмань сум, Шаахар толгой) Дунд палеолит
Retouched spall
(Shaakhar tolgoi, Chandmani soum, Gobi-Altai aimag) Middle Paleolithic
102 х 28 х 13 mm

85
 ДЭЭд палеолитын үеИЙН ЧУЛУУН ЗЭВСЭГ
(40.000 - 12.000 жилийн өмнө)
Upper Paleolithic STONE TOOLS
(40.000 – 12.000 years ago)

Д U
ээд палеолитын үе нь дэлхий нийтийг pper Paleolithic age is time of the last ice
хамарсан сүүлчийн мөстлөгийн үетэй covering the entire world. In that time, climate
давхацна. Тухайн үе цаг агаар хуурайшин, got dry and continental climate formed,
эх газрын уур амьсгалтай болсон энэхүү нөхцөлд ancient people lived together with big animals such
арслан заан, хирс зэрэг урьдын том амьтдын as mammoth and rhino, other animals such as horse,
зэрэгцээ зэрлэг адуу, үхэр, буга, аргал угалз, тэмээн cow, deer, wild sheep and ostrich in consideration to
хяруул зэрэг амьтад хөршлөн амьдарч байсан нь paleontological research.
палеонтологийн судалгаагаар тогтоогдсон юм. Stone tools and implements of this time are
Энэ үеийн хүний үйл амьдралын ул мөр abundantly founded from all corners of Mongolia, in
болох чулуун зэвсгийн зүйлс манай орны өнцөг middle to upper Paleolithic transition, Homo Sapiens
булан бүрт түгээмэл байдаг ба дунд палеолитоос was formed, this development is confirmed by new
дээд палеолитод шилжих үед орчин үеийн хүн method to process stone tools and implements. In this
бий болсон нь юуны өмнө чулуун зэвсгийг шинэ time, ancient people knapped triangle – shaped clumsy
арга барилаар хийдэг болсноор илрэх бөгөөд blade and sheet from round stone of Mousterian
мустьегийн үеийн дугариг таргил үлдэцээс technique, knapped long knife-shaped tools from
гурвалжин хэлбэрийн болхи залтас хэлтэлж авдаг oblong stone processing one or two sides of the tools.
байсан бол гонзгой хэлбэрийн үлдэцээс нимгэн
Knapping and sharpening method was new advanced
урт хутган ялтас тал бүрээс нь уртааш нь цуулж
method to make stone tools and implements in that
түүнийхээ ирмэгийг нэг болон хоёр талаас нь
time. Light tools and implements to cut and perforate
дахин холтчин засаж хурц ир гаргадаг болсон
became with wooden and bony handle.
байна. Чулууг цуулах ба сэлтлэн ирлэх болсон нь
тэр үед чулуун зэвсэг хийх үйл ажиллагаанд гарсан In Upper Paleolithic age, ancient people used to
нэг ёсны шинэ оньсон арга байжээ. Огтлох, цоолох, make and use many types of tools and implements,
зүсэх зэрэг үйлдэлд зориулсан хөнгөн багаж зэвсэг this advance impacted on hunting method as main
энэ үед мод болон ясан бариултай болсон байна. method of life and long residence in a place and land.
Палеолитын дээд шатанд хүн ийнхүү олон
төрлийн зэвсэг багаж хийж, эзэмших болсон Moreover in upper Paleolithic age, knapping
нь түүний амь зуух үндсэн сурвалж ан агналтыг technique of stone tools transited from hitting method
улам боловсронгуй болгож, тодорхой газарт удаан to compression method. This method was formed
хугацаагаар оршин суух боломжтой болжээ. in the end of upper Paleolithic age, ancient people
Мөн дээд палеолитын үед чулуун зэвсгийн used this method in small and micro knapping and it
үйлдвэрлэлийн цуулалтын технологид гарсан developed in Mesolithic and Neolithic age.
нэг өөрчлөлт болох цохилтын аргаас аажмаар
Settlements and traces of upper Paleolithic age
шахалтын аргад шилжсэн байна. Энэ арга нь дээд
are founded from all corners of our Mongolia. Main
палеолитын төгсгөл шатанд бий болж жижиг
examples of this age are Moiltyn Am in territory of
болон бичил цуулалтанд голлон ашиглах болсон
Kharkhorin Soum, Ȫvӧrkhangai Province, lower layer
бөгөөд мезолит болон неолитын үед уламжлагдан
in Chikhen Agui (Chikhen Cave) in territory of Bayan-
улам боловсронгүй болж иржээ.
Дээд палеолитод холбогдох бууц суурин манай Ȫndӧr soum, Bayankhongor province, basin of Tȕin
улсын бараг бүх нутгаас олдсон байна. Энэ үеийн Gol, Argalant Gol, Baidrag Gol, Bosgo and Orog Nuur
гол төлөөлөл нь Өвөрхангай аймгийн Хархорин and Sȕȕj memorial site in territory of Bayankhongor
сумын Мойлтын ам, Баянхонгор аймгийн Баян- province, Zaamar valley Erdenesant site in territory of
Өндөр сумын Чихэн агуйн доод давхарга, Түйн Tӧv province, Rashaan Khad in territory of Batshireet

86
голын сав, Аргалант, Байдрагийн гол, Босго, Орог soum, Khentii province, Khanzat site in territory of
нуур, Сүүжийн дурсгал, Төв аймгийн Заамарын Delgerkhaan soum, Khentii province, valley of Tӧlbӧr
хөндий, Эрдэнэсантын дурсгал, Хэнтий аймгийн Gol (Tӧlbӧr 1 and 29) and Kharganyn Gol (Khargana
Батширээт сумын Рашаан хад, Дэлгэрхаан сумын 1 and 7) in territory of Khutag–Ȫndӧr soum, Bulgan
Ханзатын дурсгал, Булган аймгийн Хутаг-Өндөр province, Khanui river (Khanui 1 and 7) in territory of
сумын Төлбөрийн голын хөндий (Төлбөр 1 - 29), Bayan-Agt soum, Bulgan province, Eg river in territory
Харганын голын хөндий (Харганы гол 1 - 7), Баян-Агт of Selenge soum (Dӧrӧlj and Bayan gol), Ulaan Burgas
сумын Хануй гол (Хануй гол 1 - 7), Сэлэнгэ сумын in territory of of Altanbulag soum, Selenge province,
Эгийн гол (Дөрөлж, Баян гол), Сэлэнгэ аймгийн Khoid Tsenkheriin Gol in territory of Mankhan
Алтанбулаг сумын Улаан бургас, Ховд аймгийн soum, Khovd province, Bodonch river in territory of
Манхан сумын Хойд Цэнхэрийн гол, Алтай сумын Altai soum, Khovd province, Khӧngӧӧt in territory
Бодончийн гол, Дорноговь аймгийн Мандах сумын of of Mandakh soum, Dornogovi province, Tsatsyn
Хөнгөөт, Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын Ereg-2 in territory of Battsengel soum, Arkhangai
Цацын эрэг-2, Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын province, Yamaat in territory of Khanbogd province,
Ямаат, Сүхбаатар аймгийн Мөнххаан сумын Ачаат
Ȫmnӧgovi province and Achaat mountain in territory
уулын дурсгалууд юм.
of Mӧnkhkhaan soum, Sȕkhbaatar province.

Ханзатын малтлага
Excavation of Khanzat
Гэрэл зургийг © б.цогтбаатар
Photo by © b.tsogtbaatar

87
88
Газрын зураг-4 / Map-4
Дээд палеолитын үеийн бууц, суурингууд
Сampsites of the Upper Paleolithic

89
 75.

Чоппер
(Баянхонгор аймаг, Богд сум, Аргалант)
Дээд палеолит
Chopper tool
(Argalant, Bogd soum, Bayankhongor aimag)
Upper Paleolithic
79 х 86 х 54 mm

90
76.

Ялтас
(Баянхонгор аймаг, Богд сум, Аргалант)
Дээд палеолит
Blade
(Argalant, Bogd soum, Bayankhongor aimag)
Upper Paleolithic
51 х 27 х 8 mm

91
 77.

Ялтас
(Баянхонгор аймаг, Богд сум,
Аргалант) Дээд палеолит
Blade
(Argalant, Bogd soum, Bayankhongor
aimag) Upper Paleolithic
80 х 32 х 10 mm

78.

Хосолмол зэвсэг
(Баянхонгор аймаг, Богд сум,
Аргалант) Дээд палеолит
Combination tool
(Argalant, Bogd soum, Bayankhongor
aimag) Upper Paleolithic
30 х 31 х 8 mm

92
79.

Хянгаp
(Баянхонгор аймаг Богд сум, Аргалант-1) Дээд палеолит
Side - scraper
(Argalant-1, Bogd soum, Bayankhongor aimag) Upper Paleolithic
100 х 64 х 34 mm

80.

Хянгар
(Баянхонгор аймаг, Богд сум, Аргалант-1) Дээд палеолит
Side - scraper
(Argalant-1, Bogd soum, Bayankhongor aimag) Upper Paleolithic
113 х 47 х 24 mm

93
 81.

Үлдэц
(Баянхонгор аймаг, Богд сум, Аргалант-5) Дээд палеолит
Core
(Argalant-5, Bogd soum, Bayankhongor aimag) Upper Paleolithic
66 х 48 х 31 mm

94
82.

Үлдэц
(Баянхонгор аймаг, Богд сум, Аргалант-5) Дээд палеолит
Core
(Argalant-5, Bogd soum, Bayankhongor aimag) Upper Paleolithic
75 х 59 х 30 mm

95
 83.

Үлдэц
(Баянхонгор аймаг, Богд сум, Аргалант-5) Дээд палеолит
Core
(Argalant-5, Bogd soum, Bayankhongor aimag) Upper Paleolithic
44 х 28 х 20 mm

96
84.

Хянгар
(Баянхонгор аймаг, Богд сум, Аргалант-5) Дээд палеолит
Side - scraper
(Argalant-5, Bogd soum, Bayankhongor aimag) Upper Paleolithic
65 х 41 х 18 mm

85.

Шүдлэг-хүнхэр зэвсэг
(Баянхонгор аймаг, Богд сум, Аргалант-5) Дээд палеолит
Denticulate tool
(Argalant-5, Bogd soum, Bayankhongor aimag) Upper Paleolithic
71 х 68 х 13 mm

97
 86.

Хянгар
(Баянхонгор аймаг, Богд сум, Аргалант-5) Дээд палеолит
Side - scraper
(Argalant-5, Bogd soum, Bayankhongor aimag) Upper Paleolithic
70 х 63 х 23 mm

98
87.

Саран хэлбэрийн хусуур

(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Арц Богд) Дээд палеолит
Scraper
(Arts Bogd, Bogd soum, Övörkhangai aimag) Upper Paleolithic
90 х 48 х 16 mm

99
 Баян нуур
Bayan nuur
Гэрэл зургийг © н.баярхүү
Photo by © n.bayarkhuu
100
88.

Нэг талаас нь боловсруулсан зэвсэг

(Баян-Өлгий аймаг, Баяннуур сум, Баяннуур-13) Дээд палеолит
Unifacial tool
(Bayannuur-13, Bayannuur soum, Bayan-Ölgii aimag) Upper Paleolithic
96 х 33 х 13 mm

101
 89.
90.

Нэг талаас нь боловсруулсан зэвсэг ► Нэг талаас нь боловсруулсан зэвсэг

(Баян-Өлгий аймаг, Баяннуур сум, Баяннуур-13) Дээд палеолит (Баян-Өлгий аймаг, Баяннуур сум, Баяннуур-13) Дээд палеолит
Unifacial tool Unifacial tool
(Bayannuur-13, Bayannuur soum, Bayan-Ölgii aimag) Upper Paleolithic (Bayannuur-13, Bayannuur soum, Bayan-Ölgii aimag) Upper Paleolithic
79 х 38 х 12 mm 90 х 35 х 13 mm

102
103
 91.

Хоёр талаас нь боловсруулсан зэвсэг

(Баян-Өлгий аймаг, Баяннуур сум, Баяннуур-13)
Дээд палеолит
Bifacial tool
(Bayannuur-13, Bayannuur soum, Bayan-Ölgii aimag)
Upper Paleolithic
92 х 31 х 11 mm

104
92.

Хоёр талаас нь боловсруулсан зэвсэг

(Баян-Өлгий аймаг, Баяннуур сум, Баяннуур-13) Дээд палеолит
Bifacial tool (Bayannuur-13, Bayannuur soum, Bayan-Ölgii aimag) Upper Paleolithic
86 х 51 х 21 mm

93.

Хоёр талаас нь боловсруулсан зэвсэг

(Баян-Өлгий аймаг, Баяннуур сум, Баяннуур-13) Дээд палеолит
Bifacial tool
(Bayannuur-13, Bayannuur soum, Bayan-Ölgii aimag) Upper Paleolithic
70 х 50 х 18 mm

105
 94.

Хоёр талаас нь боловсруулсан зэвсэг

(Баян-Өлгий аймаг, Баяннуур сум, Баяннуур-13)
Дээд палеолит
Bifacial tool
(Bayannuur-13, Bayannuur soum, Bayan-Ölgii aimag)
Upper Paleolithic
69 х 31 х 13 mm

106
95.

Хоёр талаас нь боловсруулсан зэвсэг

(Баян-Өлгий аймаг, Баяннуур сум, Баяннуур-13)
Дээд палеолит
Bifacial tool
(Bayannuur-13, Bayannuur soum, Bayan-Ölgii aimag)
Upper Paleolithic
73 х 30 х 13 mm

107
 96.

Хоёр талаас нь боловсруулсан зэвсэг

(Баян-Өлгий аймаг, Баяннуур сум, Баяннуур-13) Дээд палеолит
Bifacial tool
(Bayannuur-13, Bayannuur soum, Bayan-Ölgii aimag) Upper Paleolithic
55 х 28 х 10 mm

97.

Хоёр талаас нь боловсруулсан зэвсэг

(Баян-Өлгий аймаг, Баяннуур сум, Баяннуур-13) Дээд палеолит
Bifacial tool
(Bayannuur-13, Bayannuur soum, Bayan-Ölgii aimag) Upper Paleolithic
62 х 22 х 10 mm

108
98.

Хоёр талаас нь боловсруулсан зэвсэг

(Баян-Өлгий аймаг, Баяннуур сум, Баяннуур-13) Дээд палеолит
Bifacial tool
(Bayannuur-13, Bayannuur soum, Bayan-Ölgii aimag) Upper Paleolithic
65 х 22 х 9 mm

109
 99. 100.

Холтослуур (Баян-Өлгий аймаг, Баяннуур сум, Баяннуур-13) Ирлэсэн ялтас (Баян-Өлгий аймаг, Баяннуур сум, Баяннуур-13)
Дээд палеолит Дээд палеолит
Notch (Bayannuur-13, Bayannuur soum Bayan-Ölgii aimag) Retouched blade (Bayannuur-13, Bayannuur soum, Bayan-Ölgii aimag)
Upper Paleolithic Upper Paleolithic
76 х 38 х 9 mm 89 х 31 х 9 mm

101. 102.

Цохиур чулуу (Баян-Өлгий аймаг, Баяннуур сум, Баяннуур-13) Хянгар (Баян-Өлгий аймаг, Баяннуур сум, Баяннуур-13)
Дээд палеолит Дээд палеолит
Hammer stone (Bayannuur-13, Bayannuur soum, Bayan-Ölgii aimag) Side - scraper (Bayannuur-13, Bayannuur soum, Bayan-Ölgii aimag)
Upper Paleolithic Upper Paleolithic
298 х 68 х 30 mm 96 х 63 х 15 mm

110
103.

Үзүүр мэс
(Баян-Өлгий аймаг, Баяннуур сум, Баяннуур-13)
Дээд палеолит
Point
(Bayannuur-13, Bayannuur soum Bayan-Ölgii aimag)
Upper Paleolithic
73 х 30 х 9 mm

111
 104.

Хутга
(Баян-Өлгий аймаг, Баяннуур сум, Баяннуур-13) Дээд палеолит
Knife
(Bayannuur-13, Bayannuur soum, Bayan-Ölgii aimag) Upper
Paleolithic
60 х 20 х 8 mm

112
105.

Сийлүүр
(Баян-Өлгий аймаг, Баяннуур сум, Баяннуур-13) Дээд палеолит
Burin (Bayannuur-13, Bayannuur soum, Bayan-Ölgii aimag)
Upper Paleolithic
81 х 25 х 10 mm

113
 Бухын манхан
Bukhyn mankhan

106.

Сүх
(Булган аймаг, Сэлэнгэ сум, Бухын манхан)
Дээд палеолит
Axe
(Bukhyn mankhan, Selenge soum, Bulgan aimag)
Upper Paleolithic
210 х 124 х 29 mm

114
107.

Үлдэц (Булган аймаг, Сэлэнгэ сум, Бухын манхан) Дээд палеолит

Core (Bukhyn mankhan, Selenge soum, Bulgan aimag) Upper Paleolithic
45 х 20 х 14 mm

108.

Хутга (Булган аймаг, Сэлэнгэ сум, Бухын манхан) Дээд палеолит

Knife (Bukhyn mankhan, Selenge soum, Bulgan aimag) Upper Paleolithic
155 х 54 х 21 mm

115
 109.

Говийн үлдэц (Булган аймаг, Сэлэнгэ сум, Бухын манхан) Дээд палеолит
Gobi type-Microblade core (Bukhyn mankhan, Selenge soum, Bulgan aimag) Upper Paleolithic
35 х 64 х 19 mm

110.

Говийн үлдэц (Булган аймаг, Сэлэнгэ сум, Бухын манхан) Дээд палеолит
Gobi type-Microblade core (Bukhyn mankhan, Selenge soum, Bulgan aimag) Upper Paleolithic
32 х 72 х 23 mm

116
111.

Говийн үлдэц (Булган аймаг, Сэлэнгэ сум, Бухын манхан)

Дээд палеолит
Gobi type-Microblade core (Bukhyn mankhan, Selenge soum, Bulgan
aimag)
Upper Paleolithic
49 х 56 х 14 mm

112.

Говийн үлдэц (Булган аймаг, Сэлэнгэ сум, Бухын манхан)

Дээд палеолит
Gobi type-Microblade core (Bukhyn mankhan, Selenge soum, Bulgan
aimag)
Upper Paleolithic
46 х 57 х 17 mm

113.

Говийн үлдэц (Булган аймаг, Сэлэнгэ сум, Бухын манхан)

Дээд палеолит
Gobi type-Microblade core (Bukhyn mankhan, Selenge soum, Bulgan
aimag)
Upper Paleolithic
41 х 45 х 13 mm

117
 114.

Харуул (Булган аймаг, Сэлэнгэ сум, Бухын манхан) Дээд палеолит

Plane (Bukhyn mankhan, Selenge soum, Bulgan aimag) Upper Paleolithic
186 х 96 х 54 mm

115.

Харуул (Булган аймаг, Сэлэнгэ сум, Бухын манхан) Дээд палеолит

Plane (Bukhyn mankhan, Selenge soum, Bulgan aimag) Upper Paleolithic
126 х 84 х 39 mm

118
116.

Хутга хэлбэрийн зэвсэг (Булган аймаг, Сэлэнгэ сум, Бухын манхан) Дээд палеолит
Knife-like (Bukhyn mankhan, Selenge soum, Bulgan aimag) Upper Paleolithic
106 х 64 х 24 mm

119
 Донгойн ширээ
Dongoin shiree

117.

Бифас (Сүхбаатар аймаг, Түвшинширээ сум, Донгойн ширээ) Дээд палеолит

Biface (Dongoin shiree, Tüvshinshiree soum, Sükhbaatar aimag) Upper Paleolithic
112 х 58 х 10 m

120
118.

Жадны үзүүр
(Сүхбаатар аймаг, Түвшинширээ сум, Донгойн ширээ) Дээд палеолит
Spearhead (Dongoin shiree, Tüvshinshiree soum, Sükhbaatar aimag) Upper Paleolithic
87 х 42 х 18 mm

121
 Их булаг
Ikh bulag

119.

Бэлдэц
(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Их Булаг-12) Дээд палеолит
Preform
(Ikh bulag-12, Bogd soum, Övörkhangai aimag) Upper Paleolithic
116 х 88 х 35 mm

122
120.

Үлдэц
(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Их Булаг-8)
Дээд палеолит
Core
(Ikh bulag-8, Bogd soum, Övörkhangai aimag)
Upper Paleolithic
86 х 71 х 45 mm

121.

Үлдэц
(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Их Булаг-6)
Дээд палеолит
Core
(Ikh bulag-6, Bogd soum, Övörkhangai aimag)
Upper Paleolithic
93 х 100 х 91 mm

122.

Үлдэц
(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Их Булаг-14)
Дээд палеолит
Core
(Ikh bulag-14, Bogd soum, Övörkhangai aimag)
Upper Paleolithic
47 х 24 х 32 mm

123
 123.

Бифас (Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Их Булаг-7) Дээд палеолит

Biface (Ikh bulag-7, Bogd soum, Övörkhangai aimag) Upper Paleolithic
80 х 37 х 17 mm

124.

Үзүүр мэс
(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Их Булаг-7) Дээд палеолит
Point (Ikh bulag-7, Bogd soum, Övörkhangai aimag) Upper Paleolithic
65 х 30 х 14 mm

124
125.

Хянгар
(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Их Булаг-5) Дээд палеолит
Side - scraper (Ikh bulag-5, Bogd soum, Övörkhangai aimag) Upper Paleolithic
90 х 126 х 36 mm

126.

Цоолтуур
(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Их Булаг-16) Дээд палеолит
Borer
(Ikh bulag-16, Bogd soum, Övörkhangai aimag) Upper Paleolithic
68 х 24 х 8 mm

125
 127.

Шүдлэг-хүнхэр иртэй зэвсэг

(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Их Булаг-3)
Дээд палеолит
Denticulate tool
(Ikh bulag-3, Bogd soum, Övörkhangai aimag)
Upper Paleolithic
132 х 82 х 28 mm

128.

Шүдлэг-хүнхэр ирт зэвсэг

(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Их Булаг-7)
Дээд палеолит
Denticulate tool
(Ikh bulag-7, Bogd soum, Övörkhangai aimag)
Upper Paleolithic
107 х 76 х 27 mm

129.

Иртэй залтас
(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Их Булаг-6)
Дээд палеолит
Retouched flake
(Ikh bulag-6, Bogd soum, Övörkhangai aimag)
Upper Paleolithic
60 х 61 х 14 mm

126
130.

Иртэй цуулдас
(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Их Булаг-7) Дээд палеолит
Retouched spall
(Ikh bulag-7, Bogd soum, Övörkhangai aimag) Upper Paleolithic
182 х 62 х 29 mm

127
 Их Хайлант
Ikh Khailant

131.

Залтас
(Хэнтий аймаг, Дэлгэрхаан сум, Их Хайлант)
Дээд палеолит
Flake (Ikh Khailant, Delgerkhaan soum, Khentii aimag)
Upper Paleolithic
113 х 113 х 38 mm

128
132.

Үлдэц
(Хэнтий аймаг, Дэлгэрхаан сум, Их Хайлант)Дээд палеолит
Core
(Ikh Khailant, Delgerkhaan soum, Khentii aimag) Upper Paleolithic
46 х 45 х 12 mm

133.

Хянгар
(Хэнтий аймаг, Дэлгэрхаан сум, Их Хайлант) Дээд палеолит
Side – scraper
(Ikh Khailant, Delgerkhaan soum, Khentii aimag) Upper Paleolithic
80 х 53 х 12 mm

129
 Мойлтын ам
Moiltyn am

134.

Хусуур
(Өвөрхангай аймаг, Хархорин сум, Мойлтын ам) Дээд палеолит
End scraper
(Moiltyn am, Kharkhorin soum, Övörkhangai aimag) Upper Paleolithic
93 х 54 х 17 mm

135.

Чоппер зэвсэг
(Өвөрхангай аймаг, Хархорин сум, Мойлтын ам) Дээд палеолит
Chopper tool
(Moiltyn am, Kharkhorin soum, Övörkhangai aimag) Upper Paleolithic
103 х 85 х 40 mm

130
136.

Бифас
(Өвөрхангай аймаг, Хархорин сум, Мойлтын ам)
Дээд палеолит
Biface
(Moiltyn am, Kharkhorin soum, Övörkhangai aimag)
Upper Paleolithic
61 х 27 х 23 mm

137.

Бифас
(Өвөрхангай аймаг, Хархорин сум, Мойлтын ам)
Дээд палеолит
Biface
(Moiltyn am, Kharkhorin soum, Övörkhangai aimag)
Upper Paleolithic
76 х 46 х 13 mm

138.

Хянгар
(Өвөрхангай аймаг, Xархорин сум, Орхон-7)
Дээд палеолит
Side - scraper
(Orkhon-7, Kharkhorin soum, Övörkhangai
aimag) Upper Paleolithic
82 х 64 х 19 mm

139.

Хусуур
(Өвөрхангай аймаг, Хархорин сум, Мойлтын ам)
Дээд палеолит
End scraper
(Moiltyn am, Kharkhorin soum, Övörkhangai aimag)
Upper Paleolithic
75 х 38 х 8 mm

131
 Мухар булаг
Mukhar bulag

140.

Шүдлэг- хүнхэр зэвсэг

(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Мухар булаг-7) Дээд палеолит
Denticulate tool
(Mukhar bulag-7, Bogd soum, Övörkhangai aimag) Upper Paleolithic
75 х 32 х 19 mm

132
141.

Леваллуагийн бэлдэц
(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Мухар булаг-2)
Дээд палеолит
Preform of levallois core
(Mukhar bulag-2, Bogd soum, Övörkhangai aimag)
Upper Paleolithic
85 х 46 х 32 mm

142.

Леваллуагийн бэлдэц
(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Мухар булаг-7)
Дээд палеолит
Preform of levallois core
(Mukhar bulag-7, Bogd soum, Övörkhangai aimag)
Upper Paleolithic
88 х 73 х 32 mm

143.

Леваллуагийн үлдэц
(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Мухар булаг-3)
Дээд палеолит
Levallois core
(Mukhar bulag-3, Bogd soum, Övörkhangai aimag)
Upper Paleolithic
91 х 63 х 32 mm

144.

Леваллуагийн үлдэц
(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Мухар булаг-10)
Дээд палеолит
Levallois core
(Mukhar bulag-10, Bogd soum, Övörkhangai aimag)
Upper Paleolithic
99 х 89 х 31 mm

133
 145.

Леваллуагийн үзүүр мэс

(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Мухар булаг-4)
Дээд палеолит
Levallois point
(Mukhar bulag-4, Bogd soum, Övörkhangai aimag)
Upper Paleolithic
66 х 37 х 13 mm

146.

Тайрдсан үлдэцийн бэлдэц

(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Мухар булаг-5)
Дээд палеолит
Preform of Narrow – faced core
(Mukhar bulag-5, Bogd soum, Övörkhangai aimag)
Upper Paleolithic
52 х 122 х 37 mm

147.

Үлдэц
(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Мухар булаг-11)
Дээд палеолит
Core
(Mukhar bulag-11, Bogd soum, Övörkhangai aimag)
Upper Paleolithic
92 х 90 х 34 mm

134
 148.

Үлдэц
(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Мухар булаг-1)
Дээд палеолит
Core
(Mukhar bulag-1, Bogd soum, Övörkhangai aimag)
Upper Paleolithic
75 х 114 х 93 mm

149.

Үлдэц
(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Мухар булаг-6)
Дээд палеолит
Core
(Mukhar bulag-6, Bogd soum, Övörkhangai aimag)
Upper Paleolithic
61 х 56 х 23 mm

150.

Конусан үлдэц
(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Мухар булаг-8)
Дээд палеолит
Conical core
(Mukhar bulag-8, Bogd soum, Övörkhangai aimag)
Upper Paleolithic
49 х 73 х 57 mm

135
 151.

Үлдэц
(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Мухар
булаг-3)
Дээд палеолит
Core
(Mukhar bulag-3, Bogd soum,
Övörkhangai aimag) Upper
Paleolithic
58 х 58 х 31 mm

152.

Үлдэц
(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Мухар
булаг-9)
Дээд палеолит
Core
(Mukhar bulag-9, Bogd soum,
Övörkhangai aimag)
Upper Paleolithic
94 х 73 х 38 mm

153.

Конвергент хянгар
(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Мухар
булаг-2)
Дээд палеолит
Convergent Side – Scraper
(Mukhar bulag-2, Bogd soum,
Övörkhangai aimag)
Upper Paleolithic
80 х 52 х 18 mm

136
154.

Үзүүр мэс
(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Мухар булаг-9) Дээд палеолит
Point (Mukhar bulag-9, Bogd soum, Övörkhangai aimag) Upper Paleolithic
93 х 48 х 17 mm

155.

Үзүүр мэс
(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Мухар булаг-10) Дээд палеолит
Point
(Mukhar bulag-10, Bogd soum, Övörkhangai aimag) Upper Paleolithic
99 х 45 х 14 mm

137
 156. 157.

Үзүүр мэс (Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Мухар булаг) Хянгар (Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Мухар булаг-5)
Дээд палеолит Дээд палеолит
Point (Mukhar bulag, Bogd soum, Övörkhangai aimag) Side - Scraper (Mukhar bulag-5, Bogd soum, Övörkhangai aimag)
Upper Paleolithic Upper Paleolithic
60 х 35 х 8 mm 118 х 64 х 23 mm

158. 159.

Хянгар (Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Мухар булаг-17) Хянгар (Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Мухар булаг-7)
Дээд палеолит Дээд палеолит
Side - scraper (Mukhar bulag-17, Bogd soum, Övörkhangai aimag) Side - scraper (Mukhar bulag-7, Bogd soum, Övörkhangai aimag)
Upper Paleolithic Upper Paleolithic
117 х 61 х 23 mm 72 х 56 х 19 mm

160. 161.

Хутга Хутга
(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Мухар булаг-22) (Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Мухар булаг-9)
Дээд палеолит Дээд палеолит
Knife (Mukhar bulag-22, Bogd soum, Övörkhangai aimag) Knife (Mukhar bulag-9, Bogd soum, Övörkhangai aimag)
Upper Paleolithic Upper Paleolithic
88 х 51 х 14 mm 86 х 54 х 21 mm

138
162.

Бифас хэлбэрийн эдлэл

(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Мухар булаг-2) Дээд палеолит
Bifacial tool (Mukhar bulag-2, Bogd soum, Övörkhangai aimag) Upper Paleolithic
94 х 45 х 20 mm

163.

Иртэй ялтас
(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Мухар булаг-7) Дээд палеолит
Retouched Blade
(Mukhar bulag-7, Bogd soum, Övörkhangai aimag) Upper Paleolithic
57 х 23 х 12 mm

139
 164.

Хүнхэр ирт зэвсэг

(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Мухар булаг-2) Дээд палеолит
Notch
(Mukhar bulag-2, Bogd soum, Övörkhangai aimag) Upper Paleolithic
60 х 45 х 29 mm

165.

Иртэй ялтас
(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Мухар булаг-9) Дээд палеолит
Retouched blade (Mukhar bulag-9, Bogd soum, Övörkhangai aimag) Upper Paleolithic
83 х 31х 14 mm

140
166.

Хутга
(Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Мухар булаг)
Дээд палеолит
Knife
(Mukhar bulag, Bogd soum, Övörkhangai aimag)
Upper Paleolithic
132 х 49 х 19 mm

141
 Нарийн гол
Nariin gol (river)

167.

Чоппинг зэвсэг
(Баянхонгор аймаг, Баян овоо сум, Нарийн гол-17) Дээд палеолит
Chopping tool
(Nariin gol-17, Bayan ovoo soum, Bayankhongor aimag) Upper Paleolithic
121 х 100 х 34 mm

142
168.

Үлдэц
(Баянхонгор аймаг, Баян овоо сум, Нарийн гол-17) Дээд палеолит
Core
(Nariin gol-17, Bayan ovoo soum, Bayankhongor aimag) Upper Paleolithic
153 х 106 х 76

169.

Үлдэц
(Баянхонгор аймаг, Баян овоо сум, Нарийн гол-24) Дээд палеолит
Core
(Nariin gol-24, Bayan ovoo soum, Bayankhongor aimag) Upper Paleolithic
88 х 78 х 53 mm

143
 170.

Хутга
(Баянхонгор аймаг, Баян овоо сум,
Нарийн гол-24) Дээд палеолит
Knife (Nariin gol-24, Bayan ovoo soum,
Bayankhongor aimag) Upper Paleolithic
127 x 71 х 18 mm

171.

Цуулдас
(Баянхонгор аймаг, Баян овоо сум,
Нарийн гол-24) Дээд палеолит
Spall
(Nariin gol-24, Bayan ovoo soum,
Bayankhongor aimag) Upper Paleolithic
88 х 41 х 16 mm

144
 Орог нуурын хөндий
Orog nuuryn khondii (vallye)

172.

Цуулдас
(Баянхонгор аймаг, Богд сум, Орог нуур-2) Дээд палеолит
Spall
(Orog nuur-2, Bogd soum, Bayankhongor aimag) Upper Paleolithic
103 х 41 х 18 mm

173.

Хянгар
(Баянхонгор аймаг, Богд сум,
Орог нуур-2) Дээд палеолит
Side scraper
(Orog nuur-2, Bogd soum,
Bayankhongor aimag) Upper
Paleolithic
83 х 46 х 20 mm

145
 Өлзийбүрэн
Ȫlzii bȕren

174.

Үлдэц
(Булган аймаг, Сэлэнгэ сум, Өлзийбүрэн) Дээд палеолит
Core (Ölzii Büren, Selenge soum, Bulgan aimag) Upper Paleolithic
46 х 55 х 19 mm

146
175.

Хянгар
(Булган аймаг, Сэлэнгэ сум, Өлзийбүрэн)
Дээд палеолит
Side scraper
(Ölzii Büren, Selenge soum, Bulgan aimag)
Upper Paleolithic
153 х 109 х 38 mm

176.

Бифас
(Булган аймаг, Сэлэнгэ сум, Өлзийбүрэн)
Дээд палеолит
Biface
(Ölzii Büren, Selenge soum, Bulgan aimag)
Upper Paleolithic
82 х 65 х 18 mm

177.

Бифас
(Булган аймаг, Сэлэнгэ сум, Өлзийбүрэн)
Дээд палеолит
Biface
(Ölzii Büren, Selenge soum, Bulgan aimag)
Upper Paleolithic
75 х 56 х 26 mm

147
 Рашаан хадны малтлага
Excavation of Rashaan khad

148
178.

Хүндрүүлэгч
(Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад) Дээд палеолит
Loom weigth
(Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag) Upper Paleolithic
110 х 103 х 50 mm

179.

Сийлүүр
(Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан
хад) Дээд палеолит
Burin
(Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii
aimag) Upper Paleolithic
50 х 16 х 5 mm

180.

Хусуур
(Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад)
Дээд палеолит
End scraper
(Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag)
Upper Paleolithic
91 х 40 х 18 mm

149
 181.

Леваллуагийн үзүүр мэс

(Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад)
Дээд палеолит
Levallois point
(Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag)
Upper Paleolithic
66 х 35 х 8 mm

182.

Леваллуагийн үзүүр мэс

(Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад)
Дээд палеолит
Levallois point
(Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag)
Upper Paleolithic
59 х 36 х 10 mm

183.

Леваллуагийн үзүүр мэс

(Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад)
Дээд палеолит
Levallois point
(Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag)
Upper Paleolithic
62 х 39 х 9 mm

150
184.

Бариулт үзүүр мэсэн зэвсэг

(Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад)
Дээд палеолит
Stemmed point
(Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag)
Upper Paleolithic
74 х 35 х 14 mm

185.

Ир бүхий цуулдас
(Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад)
Дээд палеолит
Retouched spall
(Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag)
Upper Paleolithic
71 х 27 х 15 мм

186.

Хутга
(Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад)
Дээд палеолит
Knife
(Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag)
Upper Paleolithic
55 х 28 х 6 mm

151
 187.

Гилбэр зэвсэг (Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад) Дээд палеолит
Biface (Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag) Upper Paleolithic
85 х 66 х 24 mm

188.

Чулуун алх (Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад) Дээд палеолит
Axe (Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag) Upper Paleolithic
120 х 90 х 26 mm

189.

Чулуун алх (Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад) Дээд палеолит
Axe (Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag) Upper Paleolithic
105 х 55 х 23 mm

152
190.

Гилбэр хэлбэрийн иртэй хусуур

(Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад)
Дээд палеолит
Bifacial retouched scraper
(Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag)
Upper Paleolithic
70 х 34 х 15 mm

191.

Хусуур зэвсэг
(Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад)
Дээд палеолит
Scraper
(Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag)
Upper Paleolithic
66 х 50 х 21 mm

192.

Хусуур зэвсэг
(Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад)
Дээд палеолит
Scraper
(Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag)
Upper Paleolithic
61 х 42 х 18mm

193.

Гилбэр хэлбэрийн иртэй хусуур

(Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад)
Дээд палеолит
Bifacial retouched scraper
(Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag)
Upper Paleolithic
63 х 40 х 8 mm

153
 194.

Гилбэр хэлбэрийн иртэй хусуур (Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад) Дээд палеолит
Bifacial retouched scraper (Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag) Upper Paleolithic
35 х 32 х 11 mm

195.

Хусуур зэвсэг (Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад) Дээд палеолит
Scraper (Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag) Upper Paleolithic
77 х 45 х 28 mm

196.

Хусуур зэвсэг (Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад) Дээд палеолит
Scraper (Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag) Upper Paleolithic
47 х 36 х 12 mm

154
197.

Шүдлэг ир бүхий зэвсэг

(Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад)
Дээд палеолит
Denticulate tool
(Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag)
Upper Paleolithic
58 х 42 х 15 mm

198.

Хүнхэр иртэй зэвсэг

(Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад)
Дээд палеолит
Notch tool
(Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag)
Upper Paleolithic
64 х 35 х 12 mm

199.

Хутга хэлбэрийн зэвсэг

(Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад)
Дээд палеолит
Knife-like tool
(Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag)
Upper Paleolithic
115 х 41 х 18 mm

155
 “Салхит”-аас олдсон хомо сапиенсын гавлын ясны олдвор
Homo sapiens skullcap from “Salkhit”

Х U
энтий аймгийн Норовлин сумын Салхит pper part of skullcap of ancient people which
хэмээх газрын алтны уурхайн талбайгаас was founded from gold mine site in territory
2006 онд санамсаргүй байдлаар олдсон of Salkhit place, Norovlin soum, Khentii
эртний хүний гавлын ясны дээд хэсэг нь Монголын
province in 2006 is the most valuable important finding
археологийн хосгүй үнэт олдворын нэг болно.
of Mongolian archeological research. This finding was
Уг олдвор нь уул уурхайн ашиглалтын явцад
moved and re-buried, the initial location and structure
хөндөгдөж, дахин булагдсан, анхны байрлал,
хөрсний үе давхрагын бүтэц тодорхойгүй болсон of soil layer was changed due to mining excavation.
боловч Өмнөд Сибир, Зүүн Азийн хойд хэсгээс анх Domestic and foreign scholars and researchers
удаа олдож буй хосгүй үнэт дурсгал хэмээн гадаад, recognized the valuable important finding which was
дотоодын эрдэмтэд хүлээн зөвшөөрч, нарийвчлан founded from southern Siberia and northern part of
судалсаар байна. eastern Asia and precisely research it.
Энэ төрлийн олдвор нь дэлхийд нэн ховор Finding of this type is very rare in the world, it is
бөгөөд хүний үүсэл, хөгжил, тархалтын түүхийн
very important and significant to resolve main issues
зангилаа асуудлыг шийдвэрлэхэд чухал ач
of human generation, spread and migration. Therefore
холбогдолтой тул гадаад, дотоодын эрдэмтэд
domestic and foreign scholars precisely researches
ясны бүтэц, хэв шинж, хадгалагдсан байдал, СТ
сканераар хэд хэдэн удаа нарийвчилсан хэмжилт structure, morphology and shape of bone and storage
хийж, радиокарбоны (C14) шинжилгээгээр 28000- by computer tomography, determined age of bone as
20000 жилийн тэртээд холбогдохыг тогтоосон нь 28 000 to 20 000 years ago using C14 carbon analysis.
өнөөг хүртэлх хугацаанд Монгол орны нутгаас It is the sole finding of Homo Sapiens which was
олдсон хамгийн эрт үед холбогдох хүний /Homo founded from territory of Mongolia and is related to
sapiens/ ясны цорын ганц олдвор болж байна. the most ancient time.
Түүнчлэн Салхитын уурхайн талбайгаас савагт
Parts of head and skeleton of Wooly rhinoceros
хирс (Woolly rhinoceros)-ний толгойн ба бусад
were founded from Salkhit mine and it is important
ясны хэсэг олдсон нь эртний хүн ба тухайн үеийн
document to research people and environment of
байгаль орчны байдлыг харьцуулан судлах чухал
баримт болно. ancient time.

156
200.

Эртний хүний гавлын ясны хэсэг

(Хэнтий аймаг, Норовлин сум, Салхит) Дээд палеолит
Skull (Salkhit, Norovlin soum, Khentii aimag) Upper Paleolithic

Салхитын уурхай
Salkhit mining

157
 Төлбөрийн гол
Tӧlbӧriin gol (river)

Төлбөр-15
Tӧlbӧr-15

158
201.

Үлдэц
(Булган аймаг, Хутаг-Өндөр сум, Их Төлбөрийн гол) Дээд палеолит
Core
(Ikh Tölvöriin gol, Khutag-Öndör soum, Bulgan aimag) Upper Paleolithic
91 х 52 х 34 mm

159
 202.

Хянгар
(Булган аймаг, Хутаг-Өндөр сум, Их Төлбөрийн гол) Дээд палеолит
Side scraper (Ikh Tölvöriin gol, Khutag-Öndör soum, Bulgan aimag) Upper
Paleolithic
82 х 47 х 16 mm

203.

Хянгар
(Булган аймаг, Хутаг-Өндөр сум, Төлбөр-4) Дээд палеолит
Side scraper (Tölvör-4, Khutag-Öndör soum, Bulgan aimag) Upper Paleolithic
92 х 61 х 17 mm

160
204.

Хусуур
(Булган аймаг, Хутаг-Өндөр сум, Төлбөр-4) Дээд палеолит
Scraper (Tölvör-4, Khutag-Öndör soum, Bulgan aimag) Upper Paleolithic
60 х 46 х 14 mm

205.

Хусуур
(Булган аймаг, Хутаг-Өндөр сум, Төлбөр-4) Дээд палеолит
Scraper (Tölvör-4, Khutag-Öndör soum, Bulgan aimag) Upper Paleolithic
86 х 44 х 17 mm

206.

Хусуур
(Булган аймаг, Хутаг-Өндөр сум, Төлбөр-4) Дээд палеолит
Scraper (Tölvör-4, Khutag-Öndör soum, Bulgan aimag) Upper Paleolithic
77 х 37 х 15 mm

161
 207.

Төгсгөл хусуур
(Булган аймаг, Хутаг-Өндөр сум, Төлбөр-4)
Дээд палеолит
End scraper
(Tölvör-4, Khutag-Öndör soum, Bulgan aimag)
Upper Paleolithic
70 х 32 х 15 mm

208.

Хосолмол зэвсэг
(Булган аймаг, Хутаг-Өндөр сум, Төлбөр-4)
Дээд палеолит
Combination tool
(Tölvör-4, Khutag-Öndör soum, Bulgan aimag)
Upper Paleolithic
102 х 77 х 23 mm

209.

Төгсгөл хусуур
(Булган аймаг, Хутаг-Өндөр сум, Төлбөр-4)
Дээд палеолит
End scraper
(Tölvör-4, Khutag-Öndör soum, Bulgan aimag)
Upper Paleolithic
61 х 34 х 10 mm

162
Гэрэл зургийг © Я.ЦЭРЭНДАГВА
Photo by © Ya.TSERENDAGVA

163
 210. 211.

Хутган ялтас Хутган ялтас

(Булган аймаг, Хутаг-Өндөр сум, Төлбөр-4) Дээд палеолит (Булган аймаг, Хутаг-Өндөр сум, Төлбөр-4) Дээд палеолит
Knife blade (Tölvör-4, Khutag-Öndör soum, Bulgan aimag) Knife blade (Tölvör-4, Khutag-Öndör soum, Bulgan aimag)
Upper Paleolithic Upper Paleolithic
214 х 46 х 11 mm 187 х 45 х 20 mm

212. 213. 214.

Өвөрмөц зэвсэг Ялтас Урт ялтас

(Булган аймаг, Хутаг-Өндөр сум, (Булган аймаг, Хутаг-Өндөр сум, (Булган аймаг, Хутаг-Өндөр сум,
Төлбөр-4) Дээд палеолит Их Төлбөрийн гол) Дээд палеолит Төлбөрийн гол) Дээд палеолит
Original tool Blade Elongated blade
(Tölvör-4, Khutag-Öndör soum, (Ikh Tölvöriin gol, Khutag-Öndör soum, (Tölvöriin gol, Khutag-Öndör soum,
Bulgan aimag) Upper Paleolithic Bulgan aimag) Upper Paleolithic Bulgan aimag) Upper Paleolithic
205 х 74 х 32 mm 145 х 30 х 10 mm 262 х 63 х 25 mm

164
215.

Ялтас
(Булган аймаг, Хутаг-Өндөр сум, Төлбөр-4) Дээд палеолит
Blade (Tölvör-4, Khutag-Öndör soum, Bulgan aimag)
Upper Paleolithic
130 х 31 х 6 mm

216.

Ясан зүүлт
(Булган аймаг, Хутаг-Өндөр сум, Төлбөр-16) Дээд палеолит
Ostrich Egg Shell beads
(Tölvör-16, Khutag-Öndör soum, Bulgan aimag) Upper Paleolithic
6,45 х 6,18 х 1,96 mm
7,1 х 6,9 х 1,92 mm

165
 Түйн гол
Tȕin gol (river)

217.

Чоппинг зэвсэг
(Баянхонгор аймаг, Өлзийт сум, Түйн гол) Дээд палеолит
Chopping tool
(Tüin gol, Ölziit soum, Bayankhongor aimag) Upper Paleolithic
83 х 77 х 36 mm

218.

Хянгар
(Баянхонгор аймаг, Өлзийт сум, Түйн гол) Дээд палеолит
Side - scraper
(Tüin gol, Ölziit soum, Bayankhongor aimag) Upper Paleolithic
110 х 61 х 16 mm

166
 219.

Хусуур
(Баянхонгор аймаг, Өлзийт сум, Түйн гол)
Дээд палеолит
Scraper
(Tüin gol, Ölziit soum, Bayankhongor aimag)
Upper Paleolithic
57 х 31 х 9 mm

220.

Цоолтуур-Хусуур хосолмол зэвсэг

(Баянхонгор аймаг, Өлзийт сум, Түйн гол)
Дээд палеолит
Borer - Scraper tool
(Tüin gol, Ölziit soum, Bayankhongor aimag)
Upper Paleolithic
56 х 32 х 5 mm

167
 Улаан бургас
Ulaan burgas

221.

Үлдэц (Сэлэнгэ аймаг, Алтанбулаг сум, Улаан бургас) Дээд палеолит

Core (Ulaan burgas, Altanbulag soum, Selenge aimag) Upper Paleolithic
39 х 17 х 25 mm

168
222.

Үлдэц
(Сэлэнгэ аймаг, Алтанбулаг сум,
Улаан бургас)
Дээд палеолит
Core
(Ulaan burgas, Altanbulag soum,
Selenge aimag)
Upper Paleolithic
82 х 25 х 19 mm

223.

Үлдэц
(Сэлэнгэ аймаг, Алтанбулаг сум,
Улаан бургас)
Дээд палеолит
Core
(Ulaan burgas, Altanbulag soum,
Selenge aimag)
Upper Paleolithic
39 x 17 x 25 mm

169
 224.

Бифас
(Сэлэнгэ аймаг, Алтанбулаг сум, Улаан Бургас) Дээд палеолит
Biface
(Ulaan Burgas, Altanbulag soum, Selenge aimag) Upper Paleolithic
68 х 32 х 15 mm

225.

Үзүүр мэс
(Сэлэнгэ аймаг, Алтанбулаг сум, Улаан Бургас) Дээд палеолит
Point
(Ulaan Burgas, Altanbulag soum, Selenge aimag) Upper Paleolithic
78 х 36 х 12 mm

170
226.

Хянгар
(Сэлэнгэ аймаг, Алтанбулаг сум, Улаан Бургас)
Дээд палеолит
Side scraper
(Ulaan Burgas, Altanbulag soum, Selenge aimag)
Upper Paleolithic
102 х 49 х 20 mm

227.

Хянгар
(Сэлэнгэ аймаг, Алтанбулаг сум, Улаан Бургас)
Дээд палеолит
Side scraper
(Ulaan Burgas, Altanbulag soum, Selenge aimag)
Upper Paleolithic
68 х 37 х 17 mm

228.

Хянгар
(Сэлэнгэ аймаг, Алтанбулаг сум, Улаан Бургас)
Дээд палеолит
Side scraper
(Ulaan Burgas, Altanbulag soum, Selenge aimag)
Upper Paleolithic
74 х 28 х 15 mm

171
 229.

Хянгар
(Сэлэнгэ аймаг, Алтанбулаг сум, Улаан Бургас) Дээд палеолит
Side scraper (Ulaan Burgas, Altanbulag soum, Selenge aimag) Upper Paleolithic
88 х 60 х 15 mm

230.

Хянгар
(Сэлэнгэ аймаг, Алтанбулаг сум, Улаан Бургас) Дээд палеолит
Side scraper (Ulaan Burgas, Altanbulag soum, Selenge aimag) Upper Paleolithic
90 х 44 х 22mm

172
231.

Хянгар
(Сэлэнгэ аймаг, Алтанбулаг сум, Улаан Бургас) Дээд палеолит
Side scraper (Ulaan Burgas, Altanbulag soum, Selenge aimag) Upper Paleolithic
69 х 78 х 12 mm

232.

Хянгар
(Сэлэнгэ аймаг, Алтанбулаг сум, Улаан Бургас) Дээд палеолит
Side scraper (Ulaan Burgas, Altanbulag soum, Selenge aimag) Upper Paleolithic
79 х 43 х 8 mm

173
 Үзүүр цохио
Ȕzȕȕr tsokhio

233.

Бифас
(Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Үзүүр цохио) Дээд палеолит
Biface
(Üzüür tsokhio, Batshireet soum, Khentii aimag) Upper Paleolithic
54 х 31 х 15 mm

174
234.

Леваллуагийн үлдэц
(Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Үзүүр цохио)
Дээд палеолит
Levallois core
(Üzüür tsokhio, Batshireet soum, Khentii aimag)
Upper Paleolithic
51 х 41 х 16 mm

235.

Үлдэц
(Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Үзүүр цохио)
Дээд палеолит
Core
(Üzüür tsokhio, Batshireet soum, Khentii aimag)
Upper Paleolithic
28 х 11 х 18 mm

236.

Хажуугийн хусуур
(Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Үзүүр цохио)
Дээд палеолит
Scraper
(Üzüür tsokhio, Batshireet soum, Khentii aimag)
Upper Paleolithic
54 х 15 х 8 mm

175
 Ханан
Khanan

237.

Үлдэц
(Хэнтий аймаг, Дэлгэрхаан сум, Ханан) Дээд палеолит
Core (Khanan, Delgerkhaan soum, Khentii aimag) Upper Paleolithic
55 х 62 х 35 mm

176
238.

Хусуур
(Хэнтий аймаг, Дэлгэрхаан сум, Ханан) Дээд палеолит
Scraper (Khanan, Delgerkhaan soum, Khentii aimag) Upper Paleolithic
43 х 53 х 16 mm

239.

Төгсгөл хусуур
(Хэнтий аймаг, Дэлгэрхаан сум, Ханан) Дээд палеолит
End scraper (Khanan, Delgerkhaan soum, Khentii aimag) Upper Paleolithic
43 х 34 х 9 mm

177
 Ханзат
Khanzat

240.

Леваллуагийн үлдэц (Хэнтий аймаг, Дэлгэрхаан сум, Ханзат) Дээд палеолит

Levallois core (Khanzat, Delgerkhaan soum, Khentii aimag) Upper Paleolithic
82 x 75 x 43 mm, 100 x 71 x 25 mm

178
241.

Леваллуагийн цуулдас
(Хэнтий аймаг, Дэлгэрхаан сум, Ханзат)
Дээд палеолит
Levalloisspall
(Khanzat, Delgerkhaan soum, Khentii
aimag) Upper Paleolithic
L. 61mm, L. 90 mm, L. 66 mm, L. 70 mm

242.

Леваллуагийн үзүүр мэс

(Хэнтий аймаг, Дэлгэрхаан сум, Ханзат)
Дээд палеолит
Levallois point
(Khanzat, Delgerkhaan soum, Khentii
aimag) Upper Paleolithic
L. 82 mm, L. 90 mm, L. 99 mm, L. 105 mm

179
 243.

Хосолмол зэвсэг
(Баянхонгор аймаг, Баянлиг сум, Цагаан агуй) Дээд палеолит
Combination tool (Tsagaan agui, Bayanlig soum, Bayankhongor aimag) Upper Paleolithic
51 х 36 х 13 mm

244.

Иртэй залтас
(Баянхонгор аймаг, Баянлиг сум, Цагаан агуй) Дээд палеолит
Retouched Flake (Tsagaan agui, Bayanlig soum, Bayankhongor aimag) Upper Paleolithic
67 x 30 x 10 mm

180
245. 246.

Сийлүүр Леваллуагийн үзүүр мэс

(Баянхонгор аймаг, Баянлиг сум, Цагаан агуй) Дээд палеолит (Баянхонгор аймаг, Баянлиг сум, Цагаан агуй) Дээд палеолит
Burin (Tsagaan agui, Bayanlig soum, Bayankhongor aimag) Levallois point (Tsagaan agui, Bayanlig soum, Bayankhongor aimag)
Upper Paleolithic Upper Paleolithic
69 x 33 x 10 mm 70 x 31 x 12 mm, 59 x 18 x 7 mm

247.

Иртэй залтас
(Баянхонгор аймаг, Баянлиг сум, Цагаан агуй) Дээд палеолит
Retouched Flake
(Tsagaan agui, Bayanlig soum, Bayankhongor aimag) Upper Paleolithic

181
 Цахиуртын хөндий
Tsakhiurtyn khӧndii

248. 249.

Бэлдэц Үлдэц
(Өмнөговь аймаг, Булган сум, Цахиуртын хөндий) Дээд палеолит (Өмнөговь аймаг, Булган сум, Цахиуртын хөндий) Дээд палеолит
Preform (Tsakhiurtyn khöndii, Bulgan soum, Ömnögobi aimag) Core
Upper Paleolithic (Tsakhiurtyn khöndii, Bulgan soum, Ömnögobi aimag) Upper Paleolithic
64 х 56 х 31 mm 66 х 99 х 36 mm

182
250. 251.

Үлдэц Үлдэц
(Өмнөговь аймаг, Булган сум, Цахиуртын хөндий) Дээд палеолит (Өмнөговь аймаг, Булган сум, Цахиуртын хөндий) Дээд палеолит
Core Core
(Tsakhiurtyn khöndii, Bulgan soum, Ömnögobi aimag) Upper Paleolithic (Tsakhiurtyn khöndii, Bulgan soum, Ömnögobi aimag) Upper Paleolithic
54 х 25 х 32 mm 113 х 41 х 27 mm

183
 252.

Гилбэр зэвсэг
(Өмнөговь аймаг, Булган сум, Цахиуртын хөндий) Дээд палеолит
Biface (Tsakhiurtyn khöndii, Bulgan soum, Ömnögobi aimag) Upper Paleolithic
88 х 43 х 22 mm

253. 254.

Гилбэрийн хугархай Мустьен залтас

(Өмнөговь аймаг, Булган сум, Цахиуртын хөндий) Дээд палеолит (Өмнөговь аймаг, Булган сум, Цахиуртын хөндий) Дээд палеолит
Fragment of biface (Tsakhiurtyn khöndii, Bulgan soum, Ömnögobi aimag) Mousterian flake (Tsakhiurtyn khöndii, Bulgan soum, Ömnögobi aimag)
Upper Paleolithic 57 х 45 х 17 mm Upper Paleolithic 60 х 54 х 15 mm

255. 256.

Леваллуагийн үзүүр мэс Леваллуагийн үзүүр мэс

(Өмнөговь аймаг, Булган сум, Цахиуртын хөндий) Дээд палеолит (Өмнөговь аймаг, Булган сум, Цахиуртын хөндий) Дээд палеолит
Levallois point (Tsakhiurtyn khöndii, Bulgan soum, Ömnögobi aimag) Levallois point (Tsakhiurtyn khöndii, Bulgan soum, Ömnögobi aimag)
Upper Paleolithic Upper Paleolithic
61 х 31 х 12 mm 69 х 39 х 17 mm

184
257.

Хянгар
(Өмнөговь аймаг, Булган сум, Цахиуртын хөндий) Дээд палеолит
Side scraper (Tsakhiurtiin khöndii, Bulgan soum, Ömnögobi aimag) Upper Paleolithic
98 х 99 х 22 mm

258.

Хусуур
(Өмнөговь аймаг, Булган сум, Цахиуртын хөндий) Дээд палеолит
Scraper
(Tsakhiurtiin khöndii, Bulgan soum, Ömnögobi aimag) Upper Paleolithic
51 х 39 х 12 mm

185
 259.

Хутга хэлбэрийн зэвсэг

(Өмнөговь аймаг, Булган сум, Цахиуртын хөндий) Дээд палеолит
Knife-like tool (Tsakhiurtyn khöndii, Bulgan soum, Ömnögobi aimag) Upper Paleolithic
91 х 45 х 19 mm

260.

Хутга
(Өмнөговь аймаг, Булган сум, Цахиуртын хөндий) Дээд палеолит
Knife tool (Tsakhiurtyn khöndii, Bulgan soum, Ömnögobi aimag) Upper Paleolithic
71 х 46 х 18 mm

186
261.

Леваллуагийн залтас
(Өмнөговь аймаг, Булган сум, Цахиуртын хөндий) Дээд палеолит
Levallois flake (Tsakhiurtyn khöndii, Bulgan soum, Ömnögobi aimag) Upper Paleolithic
44 х 42 х 10 mm

262.

Техникийн цуулдас
(Өмнөговь аймаг, Булган сум, Цахиуртын хөндий) Дээд палеолит
Technical spall (Tsakhiurtyn khöndii, Bulgan soum, Ömnögobi aimag) Upper Paleolithic
61 х 30 х 10 mm

187
 Эгийн голын хөндий
Egiin golyn khöndii (valley)

263.

Үлдэц
(Булган аймаг, Хутаг-Өндөр сум, Их Хөтөл) Дээд палеолит
Сore
(Ikh khötöl, Khutag-Öndör soum, Bulgan aimag) Upper Paleolithic

264.

Дугуй үлдэц
(Булган аймаг, Хутаг-Өндөр сум, Их Хөтөл) Дээд палеолит
Discoid core
(Ikh khötöl, Khutag-Öndör soum, Bulgan aimag) Upper Paleolithic
105 х 104 х 65 mm

188
265. 266.

Леваллуагийн үзүүр мэс Үзүүр мэс

(Булган аймаг, Хутаг-Өндөр сум, Их Хөтөл) Дээд палеолит (Булган аймаг, Хутаг-Өндөр сум, Их Хөтөл) Дээд палеолит
Levallois point (Ikh khötöl, Khutag-Öndör soum, Bulgan aimag) Point (Ikh khötöl, Khutag-Öndör soum, Bulgan aimag)
Upper Paleolithic Upper Paleolithic
63 х 47 х 15 mm 70 х 50 х 12 mm

267.

Хянгар зэвсэг
(Булган аймаг, Хутаг-Өндөр сум, Их Хөтөл)
Дээд палеолит
Side - scraper
(Ikh khötöl, Khutag-Öndör soum, Bulgan aimag) Upper Paleolithic
100 х 71 х 23 mm

268.

Хянгар
(Булган аймаг, Хутаг-Өндөр сум, Их Хөтөл) Дээд палеолит
Side scraper
(Ikh khötöl, Khutag-Öndör soum, Bulgan aimag) Upper Paleolithic
104 х 63 х 16 mm

189
 Эгийн гол, Баян голын малтлага
Egiin gol, Excavation of Bayan gol

Гэрэл зургийг © б.цогтбаатар

Photo by © b.tsogtbaatar

190
 269.

Чоппер зэвсэг
(Булган аймаг, Хутаг-Өндөр сум, Их Хөтөл) Дээд палеолит
Chopper tool (Ikh khötöl, Khutag-Öndör soum, Bulgan aimag) Upper Paleolithic
129 х 90 х 57 mm

270.

Харуул
(Булган аймаг, Хутаг-Өндөр сум, Их хөтөл) Дээд палеолит
Plane
(Ikh khötöl, Khutag-Öndör soum, Bulgan aimag) Upper Paleolithic
165 х 100 х 49 mm

271.

Харуул
(Булган аймаг, Хутаг-Өндөр сум, Их хөтөл) Дээд палеолит
Plane
(Ikh khötöl, Khutag-Öndör soum, Bulgan aimag) Upper Paleolithic

192
 Дөрөлж
Dӧrӧlj

Дөрөлж - 3
Dӧrӧlj - 3

193
Баян гол
Bayan gol

272.

Тэмээн хяруулын өндөгний хальс

(Булган аймаг, Хутаг-Өндөр сум, Баян гол) Дээд палеолит
Ostrich eggshell (Bayan gol, Khutag-Öndör soum, Bulgan aimag)
Upper Paleolithic

273.

Тэмээн хяруулын
өндөгний хальс
малтлагаар илэрч байгаа
Баян гол - 2 нь
Bayan gol - 2 Ostrich eggshell

194
274.

Хусуур
(Булган аймаг, Хутаг-Өндөр сум,
Баян гол)
Дээд палеолит
Scraper
(Bayan gol, Khutag-Öndör soum,
Bulgan aimag) Upper Paleolithic
59 х 49 х 10 mm

275.

Сурвалжтай хутга
(Булган аймаг, Хутаг-Өндөр сум,
Баян гол)
Дээд палеолит
Stemmed knife
(Bayan gol, Khutag-Öndör soum,
Bulgan aimag)
Upper Paleolithic
74 х 29 х 9 mm

195
196
 II

Мезолитын үе
(12.000 – 8.000 жилийн өмнө)

Mesolithic period
(12 000 - 8 000 YEARS AGO)

Гэрэл зургийг © Я.ЦЭРЭНДАГВА

Photo by © Ya.TSERENDAGVA
198
Газрын зураг-5 / Map-5
Мезолитын үеийн бууц, суурингууд
Campsites of Mesolithic

199
 Рашаан хад
Rashaan khad (rock)
Гэрэл зургийг © Д.БАЗАРГҮР
Photo by © d.bazargur

МЕЗОЛИТЫН үеИЙН ЧУЛУУН ЗЭВСЭГ (12.000 - 8.000 жилийн өмнө)

MESOLITHIC STONE TOOLS (12.000 – 8.000 years ago)

Д M
ээд палеолитоос неолитод шилжсэн зааг esolithic as Upper Paleolithic to Neolithic
үе болох дунд чулуун зэвсгийн үе буюу transition period is time 12 000 to 8 000
мезолит нь Монгол орны нутаг дэвсгэрт years ago for Mongolian territory.
12.000-8.000 жилийн өмнөх он цагт хамаарна.
Mesolithic is time after the last glacial period in
Мезолитын үе нь дэлхийн бөмбөрцөгийн хойд
northern hemisphere. In this time, climate slowly
хэсгийг хамарсан сүүлчийн мөстлөгийн дараах
үе бөгөөд цаг агаар аажмаар дулаарч Төв, Умард warmed, natural and geographic condition and flora
Азийн байгаль газар зүйн байдал, амьтан ургамлын and fauna was formed.
аймаг орчин үеийн төрхийг олсон байна. Following natural and geographic change, method
Байгаль газар зүйн орчин өөрчлөгдөхийн to process stone tools more developed, small stone
зэрэгцээ чулуун зэвсэг хийх арга барил цаашид tools with good making were made in addition to
улам сайжирч дээд палеолитын үеийн уламжлалт
conventional tools of later Paleolithic age. At that time,
зэвсгийн хамт ур хийц сайтай бичил чулуун
ancient people knapped blade and spall from small
зэвсгийн үйлдвэрлэл зонхилох болжээ. Бага
хэмжээний үлдэцээс нарийн жижиг ялтас цуулан stone, sharpened lateral side, set it on wooden and
авч хажуу талыг нь зориуд ирлэн мод ясаар хийсэн bony handle. They used scraper made of blade and
ишинд түүнийг суулгаж бэхэлсэн зуулга зэвсэг, flake, point made of microblade and arrowhead.
ялтас ба ялтсан залтсаар хийсэн хусуур, хутган In Mesolithic, human material and intellectual
ялтсаар хийсэн үзүүр мэс, сумны ялтсан зэв
culture developed from previous time to new time,
хэрэглэх болсон байна.
began to use agricultural and animal husbandry in
Мезолитын үед хүний эд, оюуны соёл, аж ахуйд
addition to natural materials.
өмнөх үеэс чанарын шинэ өөрчлөлт гарч энэ үеийн

200
хүн байгалийн бэлэн бүтээгдэхүүнийг эзэмшихээс Scholars and researchers revealed memorial sites
гадна газар тариалан, мал аж ахуй буюу үйлдвэрлэх from western bank of Kherlen river in territory of
аж ахуйд дэвшин орох эх суурийг тавьсан байна. Choibalsan city, Kheree mountain of Khalkh Gol Soum,
Дорнод аймгийн Халх гол сумын Хэрээ уул,
Dornod province, Chikhen Agui in territory of Bayan-
Чойбалсан хот орчим Хэрлэн голын баруун эрэг,
Ȫndӧr soum, Bayankhongor province, Baruun and
Баянхонгор аймгийн Баян-Өндөр сумын Чихэн
агуй, Өмнөговь аймгийн Булган сумын Баруун, Zűűn Khairkhan in territory of Bulgan soum, Őmnőgovi
Зүүн хайрхан уул, Дорноговь аймгийн Эрдэнэ province and Dulaany Gobi in territory of Erdene soum,
сумын Дулааны говь зэрэг газраас мезолитын үеийн Dornogovi province.
дурсгалыг илрүүлэн судалсан юм.

276.

Хусуур
(Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад) Мезолит
Scraper (Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag) Mesolithic
62 х 50 х 24 mm

201
 277.

Үлдэц
(Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад)
Мезолит
Core
(Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag)
Mesolithic
75 х 23 х 32 mm

278.

Бэлдэц
(Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад)
Мезолит
Preform (Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii
aimag)
Mesolithic
57 х 19 х 24 mm

202
279.

Үлдэц
(Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад)
Мезолит
Core
(Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag)
Mesolithic
61 х 13 х 19 mm

280.

Бэлдэц
(Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад)
Мезолит
Preform
(Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag)
Mesolithic
54 х 22 х 30 mm

203
 281.

Бэлдэц
(Хэнтий аймаг, Батширээт сум,
Рашаан хад) Мезолит
Preform
(Rashaan khad, Batshireet soum,
Khentii aimag)
Mesolithic
65 х 27 х 34 mm

282. 283.

Үлдэц Хусуур
(Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад) Мезолит (Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад) Мезолит
Core (Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag) Scraper (Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag)
Mesolithic Mesolithic
64 х 11 х 21 mm 32 х 24 х 9 mm

284.

Үзүүр мэс
(Хэнтий аймаг, Батширээт сум,
Рашаан хад)
Мезолит
Point
(Rashaan khad, Batshireet soum,
Khentii aimag)
Mesolithic
65 х 42 х 17 mm

204
285.

Үзүүр мэс
(Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад) Мезолит
Point (Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag)
Mesolithic
68 х 40 х 15 mm

286.

Үзүүр мэс
(Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад) Мезолит
Point (Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag)
Mesolithic
57 х 27 х 9 mm

205
 287.

Дугуй хэлбэрийн үлдэц

(Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад)
Мезолит
Discoid core
(Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag)
Mesolithic
39 х 36 х 30 mm

288.

Говийн төрхийн үлдэц

(Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад)
Мезолит
Gobi type-Microblade core
(Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag)
Mesolithic
47 х 21 х 16 mm

289.

Үзүүр мэс
(Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад)
Мезолит
Point
(Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag)
Mesolithic
62 х 35 х 11 mm

206
290.

Иртэй ялтас
(Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад)
Мезолит
Retouched blade
(Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag)
Mesolithic
58 х 16 х 5 mm

291.

Хутга
(Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад)
Мезолит
Knife
(Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag)
Mesolithic
48 х 18 х 10 mm

292.

Хутга
(Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад)
Мезолит
Knife
(Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag)
Mesolithic
41 х 18 х 5 mm

207
 293.

Үлдэц (Дорнод аймаг, Халх гол сум, Хэрээ уул) Мезолит

Core (Kheree uul, Khalkh gol soum, Dornod aimag) Mesolithic
24 х 22 х 13 mm

294.

Үлдэц
(Дорнод аймаг, Халх гол сум, Хэрээ уул)
Мезолит
Core
(Kheree uul, Khalkh gol soum, Dornod aimag)
Mesolithic
35 х 37 х 10 mm

295.

Сийлүүр
(Дорнод аймаг, Халх гол сум, Хэрээ уул) Мезолит
Burin (Kheree uul, Khalkh gol soum, Dornod aimag) Mesolithic
26 х 14 х 3 mm

208
296.

Сийлүүр
(Дорнод аймаг, Халх гол сум, Хэрээ уул) Мезолит
Burin
(Kheree uul, Khalkh gol soum, Dornod aimag) Mesolithic
29 х 10 х 4 mm

209
 297.

Том залтас
(Дорнод аймаг, Халх гол сум, Хэрээ уул)
Мезолит
Flake (Kheree uul, Khalkh gol soum, Dornod aimag)
Mesolithic
101 х 94 х 16 mm

298.

Цохиур чулуу
(Дорнод аймаг, Халх гол сум, Хэрээ уул)
Мезолит
Hammer stone
(Kheree uul, Khalkh gol soum, Dornod aimag)
Mesolithic
99 х 68 х 42 mm

210
299.

Үлдэц
(Дорноговь аймаг, Эрдэнэ сум, Дулааны говь)
Мезолит
Core
(Dulaany gobi, Erdene soum, Dornogobi aimag)
Mesolithic
91 х 41 х 36 mm

300.

Үлдэц
(Дорноговь аймаг, Иххэт сум, Нүдэнгийн толгод)
Мезолит
Core
(Nüdengiin tolgod, Ikhkhet soum, Dornogobi
aimag)
Mesolithic
98 х 48 х 42 mm

211
 Чихэн агуй
Chikhen agui (cave)

Гэрэл зургийг © Я.ЦЭРЭНДАГВА

Photo by © Ya.TSERENDAGVA

212
Чихэн агуйн малтлага
Excavation at Chikhen Agui

Чихэн агуйн малтлага

Excavation at Chikhen Agui
 Чихэн агуй
Chikhen agui (cave)
Гэрэл зургийг © г.эрэгзэн
Photo by © g.eregzen

214
215
 301. 302.

Үлдэц (Баянхонгор аймаг, Баян-Өндөр сум, Чихэн агуй) Мезолит Ялтас (Баянхонгор аймаг, Баян-Өндөр сум, Чихэн агуй) Мезолит
Core (Chikhen agui, Bayan-Öndör soum, Bayankhongor aimag) Mesolithic Blade (Chikhen agui, Bayan-Öndör soum, Bayankhongor aimag) Mesolithic
42 х 18 х 16 mm 53 х 10 х 03 mm

303. 304.

Ялтас (Баянхонгор аймаг, Баян-Өндөр сум, Чихэн агуй) Мезолит Ялтас (Баянхонгор аймаг, Баян-Өндөр сум, Чихэн агуй) Мезолит
Blade (Chikhen agui, Bayan-Öndör soum, Bayankhongor aimag) Mesolithic Blade (Chikhen agui, Bayan-Öndör soum, Bayankhongor aimag) Mesolithic
42 х 10 х 02 mm 42 х 08 х 02 mm

305. 306.

Цуулдас (Баянхонгор аймаг, Баян-Өндөр сум, Чихэн агуй) Мезолит Цуулдас (Баянхонгор аймаг, Баян-Өндөр сум, Чихэн агуй) Мезолит
Spall (Chikhen agui, Bayan-Öndör soum, Bayankhongor aimag) Mesolithic Spall (Chikhen agui, Bayan-Öndör soum, Bayankhongor aimag) Mesolithic
66 х 13 х 09 mm 56 х 15 х 12 mm

216
307. 308.

Хусуур (Баянхонгор аймаг, Баян-Өндөр сум, Чихэн агуй) Мезолит Хусуур (Баянхонгор аймаг, Баян-Өндөр сум, Чихэн агуй) Мезолит
Scraper (Chikhen agui, Bayan-Öndör soum, Bayankhongor aimag) Mesolithic Scraper (Chikhen agui, Bayan-Öndör soum, Bayankhongor aimag) Mesolithic
21 х 28 х 09 mm 28 х 24 х 07 mm

309. 310.

Хусуур (Баянхонгор аймаг, Баян-Өндөр сум, Чихэн агуй) Мезолит Цоолтуур (Баянхонгор аймаг, Баян-Өндөр сум, Чихэн агуй) Мезолит
Scraper (Chikhen agui, Bayan-Öndör soum, Bayankhongor aimag) Mesolithic Awl (Chikhen agui, Bayan-Öndör soum, Bayankhongor aimag) Mesolithic
20 х 23 х 08 mm 27 х 12 х 02 mm

311.

Ясан зүүлт. (шүд) (Баянхонгор аймаг, Баян-Өндөр сум, Чихэн агуй)

Мезолит
Bone necklace (Chikhen agui, Bayan-Öndör soum, Bayankhongor aimag)
Mesolithic
20 х 16 х 07 mm

217
218
 III

Неолитын үе
(8.000 – 5.000 жилийн өмнө)

Neolithic period
(8.000 - 5.000 YEARS AGO)
220
Газрын зураг-6 / Map-6
Неолитын үеийн бууц, суурингууд
Campsites of Neolithic

221
 312.

Ооль (Өвөрхангай аймаг, Богд сум, Арц

Богдын нурууны Шавартай)
Неолит
Adze tool
(Shavartai of Arts Bogd uul, Bogd soum,
Övörkhangai aimag)
Neolithic
135 х 45 х 14 mm

Неолитын үеИЙН ЧУЛУУН ЗЭВСЭГ (8.000 - 5.000 жилийн өмнө)

Neolithic STONE TOOLS (8.000 – 5.000 years ago)

Н N
еолитын үе нь чулуун зэвсгийн хөгжлийн eolithic is end period of development of
дээд бөгөөд төгсгөлийн шат бөгөөд stone tools and began 8 000 years ago in
өнөөгийн Монгол орны нутаг дэвсгэрт territory of Mongolia in consideration to
ойролцоогоор 8.000 жилийн тэртээгээс эхэлсэн
research result of stone tools. In this time, method
болохыг чулуун зэвсгийн үйлдвэрлэл судалгааны
and experience to make stone tools and implements
үр дүн харуулдаг. Энэ үеийн хүмүүсийн чулуугаар
advanced to high level and began to make more
зэвсэг хийх дадлага туршлага, арга ухаан хамгийн
өндөр түвшинд хүрч маш нарийн хийцтэй зэвсэг sophisticated tools. They knapped hard stone as knife
үйлдэх болжээ. Хатуулаг сайтай чулуунд цохилтын – shaped blade and sheet from all sides.
талбай бэлтгэн бүх талаас уртааш нь цуулж урт They processed stone by sharpening method of
хутган хэлбэртэй ялтас гарган авах болсон байна. upper Paleolithic and Mesolithic, continued to use
Дээд палеолит, мезолитын үед хөгжсөн сэлтлэн knife, large knife, scraper, awl and arrowhead of
ирлэх арга барилаар хийж урьд өмнө өргөн previous time, increased type, shape and making
хэрэглэж байсан хутга, эсгүүр, хянгар, хусуур,
of these tools and edge and blade of these tools got
шөвөг, сумны зэв зэрэг зэвсэг хэвээр байсан боловч
sharper. In addition, they began to newly make small
тэдгээрийн хэлбэр, төрөл олширч ур хийц нь эрс
round scraper, arrow head with even basis, head of
сайжран ир ирмэг нь хурц болжээ. Үүний зэрэгцээ
жижиг дугариг бичил хусуур, тэгш суурьтай сумны knife and javelin, oval and round shaped disk tool,
зэв, хутга ба жадны зуулга ир, дугариг ба зууван axe, adze and chisel. Above – mentioned tools and
хэлбэртэй зээрэнцэг маягийн эдлэл, сүх, ооль, implements were made of flint, jasper, chalcedony and
цүүц зэрэг зэвсгийн зүйлс шинээр бий болжээ. jade.
Дээрх зэвсгүүдийг гол төлөв цахиур, хас, мана,
In Neolithic, bony tools were wildly used in
хашаар хийх болсон байна.
Неолитын үед чулуун зэвсгээс гадна ясаар addition to stone tools. Especially, bony knife with
хийсэн эдлэл өргөн хэрэглэж байжээ. Тухайлбал sharp blade and with and without groove, head of
зуулга ир суулгасан ховилтой ба ховилгүй ясан arrow and javelin, many kinds of ornaments and
хутга, сумны ба жадны зэв, төрөл бүрийн гоёл needle for seaming. An important advance of Neolithic
чимэглэлийн зүйл, оёдлын зүү зэргийг хийдэг is pottery such as clay vase and pots.
болсон аж. Неолитын үеийн хүний үйлдвэрлэлийн
нэгэн шинэ дэвшил нь шавар ваар, сав хийж It may state memorial sites of Neolithic of
хэрэглэх болсон явдал юм. Mongolian territory such as Bayanzag and Ergiin
Монгол орны неолитын үеийн үйлдвэрлэл, Khooloi in territory of Bulgan soum, Ȫmnӧgovi
суурьшлын баримт нотолгоо бүхий Өмнөговь province, Tamsagbulag settlement of Dornod province,
аймгийн Булган сумын Баянзаг, Эргийн хоолой, Baruun Ȫlziit of Kherlen soum, Dornod province,
Дорнод аймгийн Тамсагбулагийн суурин, Хэрлэн
Norovlin mountain of Bulgan soum, Dornod province,

222
 Хэрлэн гол
Kherlen gol

Баруун Өлзийт
Baruun Ȫlziit

сумын Баруун Өлзийт, Булган сумын Норовлин Dulaany Gobi of Dornogovi province, Javkhlant khar
уул, Дорноговь аймгийн Дулааны говь, Дэлгэрэх Mountain of Delgerekh soum, Dornogovi province,
сумын Жавхлант хар уул, Даланжаргалан сумын Их Ikh Nart of Dalanjargalan soum, Dornogovi province,
Нарт, Дундговь аймгийн Дэлгэрцогт сумын Бага
Baga Gazryn Chuluu of Delgertsogt soum, Dundgovi
газрын чулуу, Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын
province, Zuukh in territory of Bayanlig soum,
Зуух, Сүхбаатар аймгийн Түвшинширээ сумын
Bayankhongor province, Zaraa Uul of Tȕvshinshiree
Зараа уул, Хэнтий аймгийн Батширээт сумын
Улаан хад, Дархан сумын Шавартайн булаг зэрэг soum, Sȕkhbaatar province, Ulaan Khad of Batshireet
томоохон дурсгалуудыг онцлон дурьдаж болно. soum, Khentii province and Shavartain Bulag of
Darkhan soum of Khentii province.

223
 313.

Үлдэц (Дорнод аймаг, Хэрлэн сум, Баруун Өлзийт) Неолитын эхэн

Core (Baruun Ölziit, Kherlen soum, Dornod aimag) Early Neolithic
58 х 37 х 33 mm

314.

Үлдэц (Дорнод аймаг, Хэрлэн сум, Баруун Өлзийт) Неолит

Core (Baruun Ölziit, Kherlen soum, Dornod aimag) Neolithic
44 х 32 х 21 mm

224
315.

Үлдэц (Дорнод аймаг, Хэрлэн сум,

Баруун Өлзийт) Неолит
Core (Baruun Ölziit, Kherlen soum,
Dornod aimag) Neolithic
47 х 13 х 14 mm

316.

Үлдэц (Дорнод аймаг, Хэрлэн сум,

Баруун Өлзийт) Неолит
Core (Baruun Ölziit, Kherlen soum,
Dornod aimag) Neolithic
40 х 19 х 17 mm

225
 317.

Хутга (Дорнод аймаг, Хэрлэн сум, Баруун Өлзийт) Неолит

Knife (Baruun Ölziit, Kherlen soum, Dornod aimag) Neolithic
40 х25 х 5 mm

318.

Ялтас (Дорнод аймаг, Хэрлэн сум, Баруун Өлзийт) Неолит

Blade (Baruun Ölziit, Kherlen soum, Dornod aimag) Neolithic
48 х 11 х 2 mm

226
319.

Зэв (Дорнод аймаг, Хэрлэн сум, Баруун Өлзийт) Неолит

Arrowhead (Baruun Ölziit, Kherlen soum, Dornod aimag) Neolithic
24 х 12 х 3 mm

320.

Нүдүүр (Дорнод аймаг, Хэрлэн сум, Баруун Өлзийт) Неолит

Stone pestle (Baruun Ölziit, Kherlen soum, Dornod aimag) Neolithic
115 х 50 х 46 mm

227
228
 Баянзаг
Bayanzag
Гэрэл зургийг © г.эрэгзэн
Photo by © g.eregzen

229
 Баян заг
Bayan zag

321. 322.
Үлдэц (Өмнөговь аймаг, Булган сум, Баянзаг) Неолит Үлдэц (Өмнөговь аймаг, Булган сум, Баянзаг) Неолит
Core (Bayanzag, Bulgan soum, Ömnögobi aimag) Neolithic Core (Bayanzag, Bulgan soum, Ömnögobi aimag) Neolithic
42 х 10 х 10 mm 39 х 19 х 13 mm

230
323.

Үлдэц (Өмнөговь аймаг, Булган сум, Баянзаг) Неолит

Core (Bayanzag, Bulgan soum, Ömnögobi aimag) Neolithic
41 х 9 х 9 mm

324.

Үлдэц (Өмнөговь аймаг, Булган сум, Баянзаг) Неолит

Core (Bayanzag, Bulgan soum, Ömnögobi aimag) Neolithic
49 х 9 х 5 mm

231
232
 325.

Бифас (Өмнөговь аймаг, Булган сум, Баянзаг) Неолит

Biface (Bayanzag, Bulgan soum, Ömnögobi aimag) Neolithic
66 х 36 х 15 mm

326.

Бифас
(Өмнөговь аймаг, Булган сум, Баянзаг) Неолит
Biface
(Bayanzag, Bulgan soum, Ömnögobi aimag) Neolithic
72 х 49 х 27 mm

327.

Бифас
(Өмнөговь аймаг, Булган сум, Баянзаг) Неолит
Biface
(Bayanzag, Bulgan soum, Ömnögobi aimag) Neolithic
37 х 28 х 9 mm

328.

 Үлдэц (Өмнөговь аймаг, Булган сум, Баянзаг) Неолит

Core (Bayanzag, Bulgan soum, Ömnögobi aimag) Neolithic
47 х 10 х 17 mm

233
 329.

Зуулга (Өмнөговь аймаг, Булган сум, Баянзаг) Неолит

Bladelet (Bayanzag, Bulgan soum, Ömnögobi aimag) Neolithic
34 х 14 х 4 mm

330.

Хоёр талт зуулга

(Өмнөговь аймаг, Булган сум, Баянзаг) Неолит
Bladelet
(Bayanzag, Bulgan soum, Ömnögobi aimag) Neolithic
27 х 11 х 2 mm

331.

Ирлэсэн ялтас
(Өмнөговь аймаг, Булган сум, Баянзаг) Неолит
Retouched microblade
(Bayanzag, Bulgan soum, Ömnögobi aimag) Neolithic
30 х 11 х 3 mm

234
 332.

Ялтас (Өмнөговь аймаг, Булган сум, Баянзаг) Неолит

Blade (Bayanzag, Bulgan soum, Ömnögobi aimag) Neolithic
54 х 10 х 3 mm

333.

Хүндрүүлэгч (Өмнөговь аймаг, Булган сум, Баянзаг) Неолит

Loom weigth (Bayanzag, Bulgan soum, Ömnögobi aimag) Neolithic
Diametric 88 mm

235
 334.

Цохиур чулуу (Өмнөговь аймаг, Булган сум, Баянзаг) Неолит

Hammer stone (Bayanzag, Bulgan soum, Ömnögobi aimag) Neolithic
90 х 59 х 34 mm

335.

Самбар, нухуур чулуу (Өмнөговь аймаг, Булган сум, Баянзаг) Неолит

Ground stone (Bayanzag, Bulgan soum, Ömnögobi aimag) Neolithic
375 х 146 х 40 mm, 139 х 75 х 57 mm

236
 Говийн төхөм
Gobiin tȍkhȍm

336.

Бифас (Өмнөговь аймаг, Манлай сум, Говийн төхөм) Неолит

Biface (Goviin Tökhöm, Manlai soum, Ömnögobi aimag) Neolithic
68 х 30 х 9 mm

237
 337.

Хүндрүүлэгч
(Дорноговь аймаг, Эрдэнэ сум, Дулааны говь) Неолит
Loom weigth
(Dulaany Gobi, Erdene soum, Dornogobi aimag) Neolithic
72 х 67 х 45 mm

Зараа уул
Zaraa uul
338.

Ооль
(Сүхбаатар аймаг, Түвшинширээ сум, Зараа уул) Hеолит
Adze tool
(Zaraa uul, Tüvshinshiree soum, Sükhbaatar aimag) Neolithic
78 х 41 х 17 mm

239
 339.

Хутга
(Сүхбаатар аймаг, Түвшинширээ сум, Зараа уул) Hеолит
Knife
(Zaraa uul, Tüvshinshiree soum, Sükhbaatar aimag)
Neolithic
101 х 47 х 13 mm

340.

Ооль
(Сүхбаатар аймаг, Түвшинширээ сум, Зараа уул) Hеолит
Adze tool (Zaraa uul, Tüvshinshiree soum, Sükhbaatar aimag)
Neolithic
67 х 37 х 16 mm

341.

Ооль
(Сүхбаатар аймаг, Түвшинширээ сум, Зараа уул) Hеолит
Adze tool (Zaraa uul, Tüvshinshiree soum, Sükhbaatar aimag)
Neolithic
72 х 39 х 19 mm

342.

Ооль
(Сүхбаатар аймаг, Түвшинширээ сум, Зараа уул) Hеолит
Adze tool (Zaraa uul, Tüvshinshiree soum, Sükhbaatar aimag)
Neolithic
117 х 44 х 25 mm

240
343.

Ооль
(Сүхбаатар аймаг, Түвшинширээ сум, Зараа уул) Hеолит
Adze tool (Zaraa uul, Tüvshinshiree soum, Sükhbaatar aimag) Neolithic
74 х 37 х 17 mm

344.

Ооль
(Сүхбаатар аймаг, Түвшинширээ сум, Зараа уул) Hеолит
Adze tool (Zaraa uul, Tüvshinshiree soum, Sükhbaatar aimag) Neolithic
68 х 44 х 14 mm

241
 345.

Сүх (Сүхбаатар аймаг, Түвшинширээ сум, Зараа уул) Hеолит

Axe (Zaraa uul, Tüvshinshiree soum, Sükhbaatar aimag) Neolithic
106 х 92 х 24 mm

346.

Сүх (Сүхбаатар аймаг, Түвшинширээ сум, Зараа уул) Hеолит

Axe (Zaraa uul, Tüvshinshiree soum, Sükhbaatar aimag) Neolithic
95 х 55 х 20 mm

242
347.

Үрүүл (Сүхбаатар аймаг, Түвшинширээ сум, Зараа уул) Hеолит

Polishing stone tool (Zaraa uul, Tüvshinshiree soum, Sükhbaatar aimag)
Neolithic
116 х 84 х 24 mm

348.

Самбар чулуу (Сүхбаатар аймаг, Түвшинширээ сум, Зараа уул) Hеолит

Ground stone (Zaraa uul, Tüvshinshiree soum, Sükhbaatar aimag) Neolithic
20 х 91 х 26 mm

243
 349.

Үлдэц (Баянхонгор аймаг, Баянлиг сум, Зуух) Неолит

Core (Zuukh, Bayanlig soum, Bayankhongor aimag) Neolithic
41 х 17 х 10 mm

350.

Үлдэц (Баянхонгор аймаг, Баянлиг сум, Зуух) Неолит

Core (Zuukh, Bayanlig soum, Bayankhongor aimag) Neolithic
38 х 13 х 12 mm

351.

Жадны гилбэр (Баянхонгор аймаг, Баянлиг сум, Зуух) Неолит

Spearhead (Zuukh, Bayanlig soum, Bayankhongor aimag) Neolithic
171 х 75 х 32 mm

244
Гэрэл зургийг © Д.БАЗАРГҮР
Photo by © d.bazargur

245
 352.

Үлдэц (Баянхонгор аймаг, Баянлиг сум, Зуух) Неолит

Core (Zuukh, Bayanlig soum, Bayankhongor aimag) Neolithic
34 х 16 х 12 mm

353.

Техникийн цуулдас (Баянхонгор аймаг, Баянлиг сум, Зуух) Неолит

Technicial spall (Zuukh, Bayanlig soum, Bayankhongor aimag) Neolithic
62 х 10 х 9 mm

246
354.

Ялтас (Баянхонгор аймаг, Баянлиг сум, Зуух) Неолит

Blade (Zuukh, Bayanlig soum, Bayankhongor aimag) Neolithic
71 х 10 х 3 mm, 35 х 7 х 2 mm, 71 х 10 х 3 mm, 47 х 8 х 3 mm

247
 Их Нартын хад, Бургасны ам
Burgasny am, Ikh Nartyn khad

355.

Шаантган үлдэц (Дорноговь аймаг, Даланжаргалан сум, Их Нартын хад) Неолит

Microblade core (Ikh Nartyn khad, Dalanjargalan soum, Dornogobi aimag) Neolithic
60 x 17 x 16 mm

356.

► Шаантган үлдэц (Дорноговь аймаг, Даланжаргалан сум, Их Нартын хад) Неолит

Microblade core (Ikh Nartyn khad, Dalanjargalan soum, Dornogobi aimag) Neolithic
34 x 11 x11 mm

357.

► Навчин хэлбэрийн зэв

(Дорноговь аймаг, Даланжаргалан сум, Бургасны ам) Неолит
Leaf-shaped arrowhead
(Burgasny am, Dalanjargalan soum, Dornogobi aimag) Neolithic

248
249
 358. 359. 361.

Зэв (Дорноговь аймаг, Даланжаргалан сум, Шаантган үлдэц (Дорноговь аймаг, Тайрдсан үлдэц (Дорноговь аймаг,
Бургасны энгэр-1) Неолит Даланжаргалан сум, Их Нартын хад) Неолит Даланжаргалан сум, Бургасны энгэр-1) Неолит
Arrowhead (Burgasny enger-1, Dalanjargalan Microblade core (Ikh Nartyn khad, Dalanjargalan Blade core (Burgasny enger-1, Dalanjargalan
soum, Dornogobi aimag) Neolithic soum, Dornogobi aimag) Neolithic soum, Dornogobi aimag) Neolithic
17 x 12 x 01 mm 38 x 31 x 17 mm 31 x 11 x 13 mm

360. 362.

Хусуур (Дорноговь аймаг, Даланжаргалан сум, Бургасны энгэр-1) Хусуур (Дорноговь аймаг, Даланжаргалан сум, Бургасны энгэр-1)
Неолит Неолит
Scraper (Burgasny enger-1, Dalanjargalan soum, Dornogobi aimag) Scraper (Burgasny enger-1, Dalanjargalan soum, Dornogobi aimag)
Neolithic Neolithic
17 x 15 x 03 mm 19 x 17 x 06 mm

250
 Молцог элс
Moltsog els (sand)

363.

Бифас (Сүхбаатар аймаг, Дарьганга сум, Молцог элс) Неолит

Biface (Moltsog els, Dariganga soum, Sükhbaatar aimag) Neolithic
64 х 32 х 18 mm

251
 364.

Зэвний бэлдэц
(Сүхбаатар аймаг, Дарьганга сум, Молцог
элс) Неолит
Unfinished arrowhead
(Moltsog els, Dariganga soum, Sükhbaatar
aimag) Neolithic
38 х 16 х 5 mm

365.

Ялтас
(Сүхбаатар аймаг, Дарьганга сум, Молцог
элс) Неолит
Blade
(Moltsog els, Dariganga soum, Sükhbaatar
aimag) Neolithic
62 х 10 х 3 mm

252
366.

Нум сумны мөс тэгшлэгч (Сүхбаатар аймаг, Дарьганга сум, Молцог элс) Неолит
Arrow sharpener (Moltsog els, Dariganga soum, Sükhbaatar aimag) Neolithic
60 х 56 х 22 mm

367.

Чулуун эдлэл
(Сүхбаатар аймаг, Дарьганга сум, Молцог элс) Неолит
Stone object (unknown specification)
(Moltsog els, Dariganga soum, Sükhbaatar aimag) Neolithic
81 х 61 х 57 mm

253
 Норовлингийн неолитын үеийн булш
Neolithic tomb of Norovlin

368. 369.

Амьтны дүрстэй чимэглэл (Дорнод аймаг, Булган сум, Норовлин) Неолит Дусал хэлбэрийн чимэглэл (Дорнод аймаг, Булган сум,
Decoration with animal image (Norovlin, Bulgan soum, Dornod aimag) Neolithic Норовлин) Неолит
20 х 39 х 4 mm, 19 х 30 х 2 mm Tear drop shaped decorative object (Norovlin, Bulgan soum,
Dornod aimag) Neolithic
20 х 14 х 3 mm
254
370.

Онго (Дорнод аймаг, Булган сум, Норовлин)

Неолит
Idol (Norovlin, Bulgan soum, Dornod aimag)
Neolithic
221 х 36 х 14 mm
255
256
372.

Сувсан зүүлт (Дорнод аймаг, Булган сум, Норовлин) Неолит

Beads (Norovlin, Bulgan soum, Dornod aimag) Neolithic

371.

◄ Зүүлт (Дорнод аймаг, Булган сум, Норовлин) Неолит

Pendant (Norovlin, Bulgan soum, Dornod aimag) Neolithic
104 х 21 х 6 mm, 66 х 51 mm

257
 373.

Хутга хэлбэрийн эдлэл (Дорнод аймаг, Хэрлэн сум, Овоот) Неолит

Knife – like tool (Ovoot, Kherlen soum, Dornod aimag) Neolithic
71 х 89 х 12 mm

374.

Хоёр талаасаа иртэй хусуур (Дорнод аймаг, Хэрлэн сум, Овоот) Неолит
Bifacial retouched scraper (Ovoot, Kherlen soum, Dornod aimag) Neolithic
51 х 36 х 9 mm

258
Тамсагбулаг
Tamsagbulag

375.

Үлдэц (Дорнод аймаг, Халх гол сум, Тамсагбулаг) Неолит

Core (Tamsagbulag, Khalkh gol soum, Dornod aimag) Neolithic
102 х 54 х 34 mm

259
 376.

Хүндрүүлэгч (Дорнод аймаг, Халх гол сум, Тамсагбулаг) Неолит

Loom weigth (Tamsagbulag, Khalkh gol soum, Dornod aimag) Neolithic
Diametric 111 mm

377.

Ялтас (Дорнод аймаг, Халх гол сум, Тамсагбулаг) Неолит

Blade (Tamsagbulag, Khalkh gol soum, Dornod aimag) Neolithic
53 х 12 х 2 mm

260
378.

Хүндрүүлэгч (Дорнод аймаг, Халх гол сум, Тамсагбулаг) Неолит

Loom weigth (Tamsagbulag, Khalkh gol soum, Dornod aimag) Neolithic
Diametric 102 mm

379.

Техникийн цуулдас (Дорнод аймаг, Халх гол сум, Тамсагбулаг) Неолит

Technical spall (Tamsagbulag, Khalkh gol soum, Dornod aimag) Neolithic
55 х 10 х 4 mm

261
 Рашаан хадны малтлага
Rashaan khad excavation

262
380.

Үлдэц
(Хэнтий аймаг, Батширээт сум,
Рашаан хад) Неолит
Core
(Rashaan khad, Batshireet soum,
Khentii aimag) Neolithic
36 х 23 х 19 mm

381.

Үлдэц
(Хэнтий аймаг, Батширээт сум,
Рашаан хад) Неолит
Core
(Rashaan khad, Batshireet soum,
Khentii aimag) Neolithic
41 x 23 x 13 мм

382.

Үлдэц
(Хэнтий аймаг, Батширээт сум,
Рашаан хад) Неолит
Core
(Rashaan khad, Batshireet soum,
Khentii aimag) Neolithic
33 х 17 х 8 mm

383.

Үлдэц
(Хэнтий аймаг, Батширээт сум,
Рашаан хад) Неолит
Core
(Rashaan khad, Batshireet soum,
Khentii aimag) Neolithic
39 х 12 х 8 mm

263
 384. 385.

Зэвний хугархай. (Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад) Неолит Үзүүр мэс (Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад) Неолит
Fragment of Arrowhead (Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag) Neolithic Point (Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag) Neolithic
40 х 5 mm

386. 387.

Зэвний хугархай. (Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад) Неолит Хусуур зэвсэг (Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад) Неолит
Fragment of Arrowhead (Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag) Neolithic Scraper (Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag) Neolithic
40 х 23 х 7 mm

388.

Хусуур зэвсэг (Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад) Неолит

Scraper (Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag) Neolithic
41 х 35 х 6 mm

264
 389.

Үлдэц (Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад) Неолит

Core (Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag) Neolithic

390.

Үлдэц (Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Рашаан хад) Неолит

Core (Rashaan khad, Batshireet soum, Khentii aimag) Neolithic

265
 391.

Хутга (Өмнөговь аймаг, Булган сум, Төгрөгийн Ширээ) Неолит

Knife (Tögrögiin shiree, Bulgan soum, Ömnögobi aimag) Neolithic
67 х 30 х 4 mm

394.

► Бифас (Өмнөговь аймаг, Булган сум, Төгрөгийн ширээ) Неолит

Biface (Tögrögiin shiree, Bulgan soum, Ömnögobi aimag) Neolithic
45 х 17 х 8 mm

266
392. 393.

Хутга (Өмнөговь аймаг, Булган сум, Төгрөгийн Ширээ) Неолит Хутга (Өмнөговь аймаг, Булган сум, Төгрөгийн Ширээ) Неолит
Knife (Tögrögiin shiree, Bulgan soum, Ömnögobi aimag) Neolithic Knife (Tögrögiin shiree, Bulgan soum, Ömnögobi aimag) Neolithic
45 х 31 х 5 mm 70 х 26 х 3 mm

267
 Улаан хад
Ulaan khad

Гэрэл зургийг © б.цогтбаатар

Photo by © b.tsogtbaatar

268
 Улаан хад
Ulaan khad

Өглөгчийн голын малтлага

Excavation of Öglögchiin gol

269
 395. 396.

Зэвний бэлдэц (Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Улаан хад) Неолит Зэвний бэлдэц (Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Улаан хад) Неолит
Preform of arrow (Ulaan Khad, Batshireet soum, Khentii aimag) Neolithic. Preform of arrow (Ulaan Khad, Batshireet soum, Khentii aimag) Neolithic.
40 х 26 х 4 mm 40 х 25 х 5 mm

397. 398.

Зэвний бэлдэц (Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Улаан хад) Неолит Зэв (Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Улаан хад) Неолит
Preform of arrow (Ulaan Khad, Batshireet soum, Khentii aimag) Neolithic. Arrowhead (Ulaan Khad, Batshireet soum, Khentii aimag) Neolithic.
38 х 25 х 4 mm 40 х 26 х 4 mm

399. 400.

Зэв (Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Улаан хад) Неолит Зэв (Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Улаан хад) Неолит
Arrowhead (Ulaan Khad, Batshireet soum, Khentii aimag) Neolithic. Arrowhead (Ulaan Khad, Batshireet soum, Khentii aimag) Neolithic.
39 х 20 х 4 mm 40 х 22 х 4 mm

401. 402.

Зэв (Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Улаан хад) Неолит Зэв (Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Улаан хад) Неолит
Arrowhead (Ulaan Khad, Batshireet soum, Khentii aimag) Neolithic. Arrowhead (Ulaan Khad, Batshireet soum, Khentii aimag) Neolithic.
32 х 21 х 4 mm 44 х 26 х 5 mm

270
403. 404.

Зэв (Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Улаан хад) Неолит Зэв (Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Улаан хад) Неолит
Arrowhead (Ulaan Khad, Batshireet soum, Khentii aimag) Neolithic. Arrowhead (Ulaan Khad, Batshireet soum, Khentii aimag) Neolithic.
40 х 26 х 4 mm 32 х 21 х 4 mm

405. 406.

Зэв (Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Улаан хад) Неолит Зэв (Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Улаан хад) Неолит
Arrowhead (Ulaan Khad, Batshireet soum, Khentii aimag) Neolithic. Arrowhead (Ulaan Khad, Batshireet soum, Khentii aimag) Neolithic.
39 х 23 х 4mm 40 х 23 х 5 mm

407. 408.

Зэв (Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Улаан хад) Неолит Зэв (Хэнтий аймаг, Батширээт сум, Улаан хад) Неолит
Arrowhead (Ulaan Khad, Batshireet soum, Khentii aimag) Neolithic. Arrowhead (Ulaan Khad, Batshireet soum, Khentii aimag) Neolithic.
42 х 18 х 5 mm 42 х 21 х 4 mm

271
 Хоёр Хайрхан уул
Khoyor Khairkhan uul

409.

Үлдэц
(Өмнөговь аймаг, Булган сум, Хоёр хайрхан) Неолит
Core
(Khoyor Khairkhan, Bulgan soum, Ömnögobi aimag) Neolithic
50 х 24 х 35 mm

410.

Үлдэц
(Өмнөговь аймаг, Булган сум, Хоёр хайрхан) Неолит
Core
(Khoyor Khairkhan, Bulgan soum, Ömnögobi aimag) Neolithic
52 х 35 х 16 mm

272
411.

Хутга (Өмнөговь аймаг, Булган сум, Хоёр хайрхан) Неолит

Knife (Khoyor Khairkhan, Bulgan soum, Ömnögobi aimag) Neolithic
50 х 37 х 5 mm

412.

Хутга (Өмнөговь аймаг, Булган сум, Хоёр хайрхан) Неолит

Knife (Khoyor Khairkhan, Bulgan soum, Ömnögobi aimag) Neolithic
74 х 54 х 13 mm

413.

Хутга (Өмнөговь аймаг, Булган сум, Хоёр хайрхан) Неолит

Knife (Khoyor Khairkhan, Bulgan soum, Ömnögobi aimag) Neolithic
65 х 30 х 8 mm

273
 414.

Хусуур (Дорноговь аймаг, Дэлгэрэх сум, Чандмань Хар уул) Неолит

Scraper (Chandmani Khar uul, Delgerekh soum, Dornogovi aimag) Neolithic
48 х 44 х 13 mm

415.

Самбар чулуу
(Дорноговь аймаг, Дэлгэрэх сум, Чандмань хар уул) Неолит
Ground stone
(Chandmani Khar uul, Delgereh soum, Dornogobi aimag) Neolithic
275 х 175 х 28 mm

Чандмань Хар уул

Chandmani Khar uul

274
416. 417.

Зэв (Дорноговь аймаг, Дэлгэрэх сум, Чандмань Хар уул) Неолит Зэв (Дорноговь аймаг, Дэлгэрэх сум, Чандмань Хар уул) Неолит
Arrowhead (Chandmani Khar uul, Delgerekh soum, Dornogovi aimag) Neolithic. Arrowhead (Chandmani Khar uul, Delgerekh soum, Dornogovi aimag) Neolithic.
22 х 17 х 3 mm 20 х 13 х 4 mm

418. 419.

Зэв (Дорноговь аймаг, Дэлгэрэх сум, Чандмань Хар уул) Неолит Зэв (Дорноговь аймаг, Дэлгэрэх сум, Чандмань Хар уул) Неолит
Arrowhead (Chandmani Khar uul, Delgerekh soum, Dornogovi aimag) Neolithic. Arrowhead (Chandmani Khar uul, Delgerekh soum, Dornogovi aimag) Neolithic.
20 х 13 х 2 mm 41 х 21 х 4 mm

420. 421.

Зэв (Дорноговь аймаг, Дэлгэрэх сум, Чандмань Хар уул) Неолит Зэв (Дорноговь аймаг, Дэлгэрэх сум, Чандмань Хар уул) Неолит
Arrowhead (Chandmani Khar uul, Delgerekh soum, Dornogovi aimag) Neolithic. Arrowhead (Chandmani Khar uul, Delgerekh soum, Dornogovi aimag) Neolithic.
27 х 15 х 4 mm 31 х 20 х 5 mm

275
276
ХАВСРАЛТ

APPENDIXES

277
 Чулуун зэвсгийн дурсгалт газар,
олдворын нэрийн хэлхээ
LIST OF photos

№ Дурсгалт газар Хуудасны дугаар

1 Аргалантын дурсгал / Argalant site 90-98
2 Арц Богдын дурсгал / Arts Bogd site 46, 99
3 Ачаат уулын дурсгал / Achaat uul site 47
4 Баян говийн дурсгал / Bayan gobi site 48
5 Барлагийн голын дурсгал / Barlagiin gol site 48
6 Баян загийн дурсгал / Bayan zag site 230-236
7 Баян нуурын дурсгал / Bayan nuur site 101-113
8 Баруун Өлзийтийн дурсгал / Baruun Ȫlziit site 224-227
9 Богдын дурсгал / Bogd site 50-53
10 Булган-1 дурсгал / Bulgan 1 site 49
11 Бургасны ам / Burgasny am site 249
12 Бургасны энгэр / Burgasny enger site 250
13 Бухын манханы дурсгал / Bukhyn mankhan site 114-119
14 Говийн төхөмийн дурсгал / Goviin tӧkhӧm site 237
15 Донгойн ширээн дурсгал / Dongoin shiree site 120-121
16 Дулааны говийн дурсгал / Dulaany gobi site 211, 238
17 Дэлгэрцогтын дурсгал / Delgertsogt site 54
18 Ёроол говийн дурсгал / Yorool gobi site 40-41
19 Зараа уулын дурсгал / Zaraa uul site 239-243
20 Зуухын дурсгал / Zuukh site 244-247
21 Их булгийн дурсгал / Ikh bulag site 122-127
22 Их Нартын дурсгал / Ikh Nart site 248-249, 250
23 Их Хайлантын дурсгал / Ikh Khailant site 128-129
24 Молцог элсний дурсгал / Moltsog els site 251-253
25 Мухар булгийн дурсгал / Mukhar bulag site 132-141
26 Нарийн голын дурсгал / Nariin gol site 30-33, 58-67, 142-144
27 Норовлингийн дурсгал / Norovlin site 254-257
28 Нүдэнгийн толгод / Nȕdengiin tolgod site 211
29 Овоотын дурсгал / Ovoot site 258
30 Орог нуурын дурсгал / Orog nuur site 145
31 Орхоны хөндийн дурсгал / Orkhony khőndii site
31.a Мойлтын амны дурсгал / Moiltyn am site 69, 130-131
31.b Хар хорин - 2 / Kharkhorin site 69
32 Өлзий Бүрэнгийн дурсгал / Ȫlzii Bȕren site 146-147
33 Рашаан хадны дурсгал / Rashaan khad site 148-155, 201-207, 263-265
34 Салхитын хүний ясны олдвор / Salkhit human skull 156-157
35 Тамсагбулагийн дурсгал / Tamsagbulag site 259-261
36 Төгрөгийн ширээн дурсгал / Tӧgrӧgiin shiree site 266-267
37 Төлбөрийн голын дурсгал / Tӧlbӧr site 159-165
38 Түйн голын дурсгал / Tȕin gol site 166-167
39 Улаан бургасын дурсгал / Ulaan burgas site 168-173

278
40 Улаан хадны дурсгал / Ulaan khad site 270-271
41 Үзүүр цохионы дурсгал / Ȕzȕȕr tsokhio site 174-175
42 Ханангийн дурсгал / Khanan site 176-177
43 Ханзатын дурсгал/ Khanzat site 178-179
44 Хацавчийн толгодын дурсгал / Khatsavchiin tolgod site 71-73
45 Хоёр Хайрхан уулын дурсгал / Khoyor Khairkhan uul site 272-273
46 Хэрээ уулын дурсгал / Kheree uul site 208-210
47 Цагаан агуйн дурсгал / Tsagaan agui site 35, 180-181
48 Цахиуртын хөндийн дурсгал / Tsakhiurtyn khӧndii 76-77, 182-187
49 Чандмань Хар уулын дурсгал / Chandmani Khar uul site 274-275
50 Чихэн агуйн дурсгал / Chikhen agui site 216-217
51 Шаахар толгойн дурсгал / Shaakhar tolgoi site 80-85
52 Шавартайн дурсгал / Shavartai site 222
53 Эгийн голын хөндийн дурсгал / Egiin goliin khőndii site
53.a Баян гол / Bayan gol site 194-195
53.b Их Хөтөл / Ikh Khőtől site
54 Ярхын дурсгал / Yarkh site 37-39
55 Ямаатын дурсгал / Yamaat site 41, 55

Ханзатын малтлага
Excavation at site Khanzat

Гэрэл зургийг © б.цогтбаатар

Photo by © b.tsogtbaatar

279
 ЧУЛУУН ЗЭВСГИЙН ДУРСГАЛТ ГАЗРЫН ЖАГСААЛТ
LIST OF SITES

УЛААНБААТАР ХОТ
№ Дурсгалын нэр Он цаг Сум, дүүрэг
1 Буянт Ухаагийн дэнжийн дурсгал Дээд палеолит Хан-Уул
2 Зайсан толгойн дурсгал Дээд палеолит Хан-Уул
3 Залаатын амны дурсгал Дээд палеолит Хан-Уул
4 Маахуур толгойн дурсгал Дээд палеолит Баянзүрх
5 Сонгины дурсгал Дээд палеолит Хан-Уул
6 Туулын гол эргийн дурсгалууд Дээд палеолит Хан-Уул
7 Шар хадны дурсгал Дээд палеолит Баянзүрх
8 Шувууны амны дурсгал Дээд палеолит, мезолит Хан-Уул
9 Хүрхрээгийн амны дурсгал Дээд палеолит Баянзүрх

АРХАНГАЙ АЙМАГ
№ Дурсгалын нэр Он цаг Сум
1 Бага улаан толгойн дурсгал Палеолит Их Тамир
2 Гүнжийн замын дурсгал Дээд палеолит Булган
3 Суман голын дурсгал Дээд палеолит Тариат
4 Харуул толгойн дурсгал Дээд палеолит Их Тамир
5 Хойд тамирын голын дурсгал Дээд палеолит Их Тамир
6 Хөрөөгийн үзүүрийн дурсгал Дээд палеолит Их Тамир
7 Хүний голын дурсгал Дээд палеолит Хайрхан
8 Цацын эрэг-2 дурсгал Дээд палеолит Батцэнгэл
9 Цац толгойн дурсгал Дээд палеолит Их Тамир
10 Шар булгийн дурсгал Дээд палеолит Их Тамир
11 Элстэйн амны дурсгал Неолит Их Тамир
12 Эрдэнэ толгойн дурсгал Дээд палеолит, мезолит Их Тамир
13 Яргайтын дурсгал Дээд палеолит Их Тамир
14 Тайхар чулууны дурсгал Дээд палеолит Их Тамир

БАЯНХОНГОР АЙМАГ
№ Дурсгалын нэр Он цаг Сум
1 Адгийн ус Дээд палеолит, неолит Богд сум
2 Аргалантын дурсгал Дээд палеолит Богд сум
3 Байдрагийн голын дурсгал Дээд палеолит Баацагаан
4 Баянговийн дурсгал Палеолит, неолит Баянговь
5 Баянговийн дурсгал 1 Неолит Баянговь
6 Баянговийн дурсгал 2 Палеолит Баянговь
7 Баянлиг-4 дурсгал Мезолит Баянлиг
8 Баянлигийн дурсгал Мезолит, неолит Баянлиг
9 Баян-Өндөрийн дурсгал Дунд палеолит Баян-Өндөр
10 Баян Хөөвөрийн дурсгал Палеолит, неолит Баянговь
11 Богдын дурсгал Дээд палеолит Богд
12 Богд сумын 6-р дурсгал Дээд палеолит Богд
13 Богд сумын 1-5, 7, 9-р дурсгал Дээд палеолит Богд
14 Босгын дурсгал Палеолит Богд
15 Духын дурсгал Палеолит Баянцагаан
16 Зоогийн дурсгал Неолит Баянлиг
17 Зуухын дурсгал Неолит Баянлиг

280
18 Ичээтийн хурууд Дунд палеолит Баянговь
19 Мэргэн Палеолит Шинэжинст
20 Нарийн голын хөндийн дурсгал Палеолит Баян-Овоо
21 Нарийн Хар уул Дээд палеолит Шинэжинст
22 Орог нуурын хөндийн дурсгал Неолит Баянлиг
23 Орог нуурын хөндийн дурсгал 2 Мезолит, неолит Баянлиг
24 Орог нуурын дурсгал Палеолит Богд
25 Орог нуурын хойд эргийн дурсгал Дээд палеолит Богд
26 Сүүжийн дурсгал Палеолит Шинэжинст
27 Таанын хөндий-1 Доод палеолит Богд
28 Таанын хөндий-2 Палеолит, неолит Богд
29 Таван элсний дурсгал Неолит Баацагаан
30 Талын худаг Палеолит Баян-Өндөр
31 Түйн голын зүүн эргийн дурсгал Дээд палеолит Өлзийт
32 Түйн голын баруун эргийн дурсгал Дээд палеолит Өлзийт, Жинст
33 Хавцалын дурсгал Неолит Баянцагаан
34 Харын гүний дурсгал Палеолит Баян-Өндөр
35 Хатан суудалын дурсгал Дээд палеолит Баянлиг
36 Холбоолж нуурын дурсгал Палеолит Богд
37 Хөшиг уулын Хүйтэн хошууны дурсгал Неолит Баянбулаг
38 Хүрэн Асгатын толгодын дурсгал Палеолит Шинэжинст
39 Цагаан агуйн дурсгал Палеолит, неолит Баянлиг
40 Цагаан голын Хар толгойн дурсгал Дээд палеолит Баянговь
41 Цагаан голын Сээрийн үзүүрийн дурсгал Тодорхойгүй Баянговь
42 Цагаан овоо Дунд палеолит Богд
43 Цахилдагтын дурсгал Дээд палеолит Шинэжинст
44 Цахиурын дурсгал Тодорхойгүй Шинэжинст
45 Чихэн агуйн дурсгал Дээд палеолит, мезолит, неолит Баян-Өндөр
46 Шил уулын дурсгал Палеолит Шинэжинст
47 Шинэжинст-1 дурсгал Дээд палеолит Шинэжинст
48 Шинэжинст-2 дурсгал Мезолит, неолит Шинэжинст
49 Шинэжинст-3 дурсгал Мезолит Шинэжинст
50 Шинэжинст-4 дурсгал Мезолит, неолит Шинэжинст
51 Шинэжинст-5 дурсгал Палеолит Шинэжинст
52 Шинэжинст-6 дурсгал Палеолит Шинэжинст
53 Эрдэнэ шандын дурсгал Тодорхойгүй Шинэжинст
54 Эхийн голын дурсгал Палеолит Шинэжинст

БАЯН-ӨЛГИЙ АЙМАГ
№ Дурсгалын нэр Он цаг Сум
1 Ак аралын дурсгал Дээд палеолит Баяннуур
2 Алтанцөгцийн дурсгал Дээд палеолит Алтанцөгц
3 Ачит нуурын дурсгал Палеолит Ховд
4 Баян голын дурсгал Дээд палеолит Өлгий хот орчимд
5 Баяннуурын дурсгал Дээд палеолит Баяннуур
6 Бухын хавцалын дурсгал Тодорхойгүй Толбо
7 Буянт сумын дурсгал Дээд палеолит, мезолит Буянт
8 Далан түрүүний хос толгойн дурсгал Дээд палеолит Цэнгэл
9 Олон нуурын хөндийн дурсгал Палеолит Алтанцөгц
10 Өлгий хот орчмын дурсгал Дээд палеолит Өлгий орчимд
11 Сагсай голын хөндийн дурсгал Мезолит, неолит Сагсай
12 Салхитын дурсгал Палеолит Бугат
13 Толбо нуурын дурсгал Дээд палеолит Толбо
14 Улаан хусын дурсгал Дээд палеолит Алтанцөгц
15 Хатуугийн хавцалын дурсгал Тодорхойгүй Толбо

281
 16 Ховд голын хөндийн дурсгал Дээд палеолит, неолит Ховд
17 Цагаан нуурын дурсгал Неолит Дарви
18 Шар нуурын дурсгал Дээд палеолит Бугат
19 Шивэр уулын дурсгал Дээд палеолит Алтанцөгц

БУЛГАН АЙМАГ
№ Дурсгалын нэр Он цаг Сум
1 Алтайдын голын дурсгал Дээд палеолит Хутаг-Өндөр
2 Баян голын амны дурсгал Дээд палеолит Хутаг-Өндөр
3 Борогчийн элсний дурсгал Неолит Дашинчилэн
4 Бухын Манханы дурсгал Дээд палеолит Сэлэнгэ
5 Дөрөлжийн дурсгал Дээд палеолит Хутаг-Өндөр
6 Ингэт толгойн дурсгал Палеолит Сэлэнгэ
7 Их Төлбөрийн голын хөндийн дурсгал Дээд палеолит Хутаг-Өндөр
8 Наран булагийн дурсгал Дээд палеолит Тэшиг
9 Өлзий Бүрэнгийн арын дурсгал Дээд палеолит Сэлэнгэ
10 Цагаан хушууны дурсгал Неолит Дашинчилэн
11 Гуртын тавилан Неолитын түрүү үе Хутаг-Өндөр
12 Улаан Орхоны дурсгал Палеолит Орхон сум
13 Улаан эргийн дурсгал Неолит Хутаг-Өндөр
14 Улаан эргийн дурсгал Мезолит Сэлэнгэ
15 Үнэгэдийн Цагаан голын дурсгал Дээд палеолит Баян-Агт
16 Хануй голын хөндийн дурсгал Дээд палеолит Баян-Агт
17 Харганын голын хөндийн дурсгал Дээд палеолит Хутаг-Өндөр
18 Хулстайн дэвийн дурсгал Мезолит Сэлэнгэ
19 Хужирын гацааны дурсгал Палеолит Хутаг-Өндөр
20 Цагаан булангийн дурсгал Дээд палеолит Хутаг-Өндөр
21 Цээлийн усны дурсгал Дээд палеолит Хутаг-Өндөр
22 Эг-Сэлэнгийн бэлчирийн дурсгал Дээд палеолит Хутаг-Өндөр
23 Хайлантай Дээд палеолит Хутаг-Өндөр
24 Хөх давааны ам Дээд палеолит Хутаг-Өндөр
25 Зүүн булаг Дээд палеолит Хутаг-Өндөр
26 Рашааны гол Дээд палеолит Сэлэнгэ

ГОВЬ-АЛТАЙ АЙМАГ
№ Дурсгалын нэр Он цаг Сум
1 Агуйт-улааны дурсгал Палеолит Хөхморьт
2 Ажиг нуурын дурсгал Неолит Жаргалант
3 Бага голын дурсгал Дээд палеолит Бугат
4 Бага голын эхний дурсгал Дээд палеолит, мезолит, неолит Эрдэнэ
5 Булагийн давааны дурсгал Мезолит, неолит Эрдэнэ
6 Булгын давааны дурсгал 1 Мезолит, неолит Цээл
7 Гашуун нуурын дурсгал Неолит Цээл
8 Дамжигийн усны дурсгал Палеолит Алтай
9 Дөрөө нуурын дурсгал Неолит Жаргалант
10 Их голын дурсгал Дээд палеолит Бугат
11 Нарийн тооройн дурсгал Палеолит Алтай
12 Сайрын Хар уулын дурсгал Палеолит Эрдэнэ
13 Салааны дурсгал Палеолит Төгрөг
14 Тайширын дурсгал Неолит Тайшир
15 Тонхилын дурсгал Дээд палеолит Тонхил
16 Тооройн хоолойн дурсгал Палеолит Цээл
17 Төгрөгийн голын дурсгал Палеолит Төгрөг
18 Уртын булгийн дурсгал Мезолит, неолит Цогт, Эрдэнэ
19 Хадат булгийн дурсгал Дээд палеолит, мезолит, неолит Алтай
20 Хуурай чацаргана, Цагаан голын дурсгал Неолит Наран
21 Цагаан хайрханы дурсгал Тодорхойгүй Төгрөг
22 Цагаан дэрсний дурсгал Палеолит Алтай
23 Шаахар толгойны дурсгал Дунд болон дээд палеолит Чандмань
24 Ээж хайрхан Дээд палеолит Цээл
25 Ээж Хайрханы дурсгал Палеолит Цээл
26 Ээж Хайрханы дурсгал 1 Палеолит Цээл

282
ГОВЬСҮМБЭР АЙМАГ
№ Дурсгалын нэр Он цаг Сум
1 Мөнх хайрханы дурсгал Неолит Сүмбэр
2 Хоолтын гол, Тэмээн чулууны дурсгал Палеолит Сүмбэр
3 Цагаан худгийн дурсгал Палеолит Сүмбэр
4 Цагаан өндөрийн дурсгал Палеолит Сүмбэр
5 Чойр уулын орчимд Тодорхойгүй Сүмбэр

ДОРНОГОВЬ АЙМАГ
№ Дурсгалын нэр Он цаг Сум
1 Алаг цавын дурсгал Неолит Даланжаргалан
2 Бор толгойн дурсгал Неолит Даланжаргалан
3 Буянт Неолит Мандах
4 Дулааны говийн дурсгал Мезолит, неолит Эрдэнэ
5 Их Нартын чулууны Бургастайн амны дурсгал Неолит Даланжаргалан
6 Их Нартын чулууны Ихрийн амны дурсгал Неолит даланжаргалан
7 Их Нартын чулууны Улаан хадны дурсгал Неолит Даланжаргалан
8 Их Нартын чулууны Элстэйн дурсгал Неолит Даланжаргалан
9 Их Нартын чулууны Тагийн бууцны дурсгал Неолит Даланжаргалан
10 Их Нартын чулууны Бичигт хадны суурин дурсгал Неолит Даланжаргалан
11 Их Нартын чулууны Цагаан хадны дурсгал Неолит Даланжаргалан
12 Их Нартын чулууны Сайрын худаг-1 дурсгал Неолит Даланжаргалан
13 Их Нартын чулууны Сайрын худаг-2 дурсгал Неолит Даланжаргалан
14 Их Нартын чулууны Шувуутайн дурсгал Палеолит, неолит Даланжаргалан
15 Их Нартын чулууны Улаан хайрханы дурсгал Палеолит, неолит Даланжаргалан
16 Нүдэнгийн толгодын дурсгал Неолит Иххэт
17 Оюут Улааны дурсгал Неолит Дэлгэрэх
18 Сулинхээрийн дурсгал Неолит Хатанбулаг
19 Чандмань Хар уулын дурсгал Неолит Дэлгэрэх
20 Түмэн Өлзий уулын дурсгал Неолит Мандах
21 Улаан зээгийн дурсгал Неолит Даланжаргалан
22 Хөх хошууны худгийн дурсгал Дээд палеолит Мандах
23 Цагаан суварганы дурсгал Дээд палеолит, неолит Мандах
24 Цагаан усны дурсгал Неолит Даланжаргалан
25 Цахиуртын дурсгал Палеолит Даланжаргалан
26 Шарилын уулны дурсгал Доод ба дунд палеолит Мандах

ДОРНОД АЙМАГ
№ Дурсгалын нэр Он цаг Сум
1 Баруун Жараахайн булгийн дурсгал Неолит Дашбалбар
2 Баруун Өлзийтийн дурсгал Неолит Хэрлэн
3 Баруун Шорвог нуурын дурсгал Неолит Матад
4 Бөөний булангийн дурсгал Неолит Дашбалбар
5 Зүүн Өлзийтийн дурсгал Неолит Хэрлэн
6 Мөнх толгойн дурсгал Неолит -
7 Норовлин уулын дурсгал Неолит Булган
8 Овоотын дурсгал Неолит Хэрлэн
9 Тамсагбулагийн дурсгал Неолит Халхгол
10 Тогоот нуур, Баян нуурын дурсгал Неолит Чойбалсан
11 Хавцгайтын дурсгал Неолит Хөлөнбуйр
12 Холбоо овооны дурсгал Неолит Булган
13 Хүйтэн булгийн дурсгал Неолит Халхгол
14 Хэрээ уулын дурсгал Мезолит Халхгол
15 Ямаат нуурын дурсгал Неолит Халхгол

283
 ДУНДГОВЬ АЙМАГ
№ Дурсгалын нэр Он цаг Сум
1 Бага газрын чулуу Неолит Дэлгэрцогт
2 Ёроол говь Доод болон дунд палеолит Хулд
3 Мандалговийн дурсгал Палеолит Хулд
4 Хадат уулын дурсгал Неолит Дэлгэрцогт
5 Оюут Овоо Неолит Эрдэнэдалай
6 Үнст худаг Неолит Гурвансайхан
7 Хөөт Дээд палеолит, неолит Баянжаргалан
8 Хулдын дурсгал Палеолит Хулд
9 Хулдын дурсгал 1 Палеолит Хулд
10 Цагаан олом хутагийн дурсгал Палеолит Луус
11 Шар гүвээ Мезолит, неолит Дэрэн
12 Ярх уул Доод палеолит Гурвансайхан

ЗАВХАН АЙМАГ
№ Дурсгалын нэр Он цаг Сум
1 Голын ба Талын улааны дурсгал Неолит Ургамал
2 Гүн нуурын дурсгал Неолит Ургамал
3 Их Хайрхан уулын дурсгал Палеолит Дөрвөлжин
4 Хогзын арын дурсгал Дунд палеолит Цагаан хайрхан
5 Хүүхдийн овооны дурсгал Неолит Тэс
6 Элстийн амны дурсгал Неолит Цагаанхайрхан
7 Янгийн амны дурсгал Палеолит Цагаанхайрхан
8 Овоо Палеолит Тэс
9 Айраг нуур-1 Неолит Сонгино
10 Айраг нуур-2 Неолит Сонгино
11 Ар модны даваа Неолит Түдэвтэй
12 Ногоон хад 1 Неолит Тэлмэн
13 Ногоон хад Неолит Тэлмэн

ӨВӨРХАНГАЙ АЙМАГ
№ Дурсгалын нэр Он цаг Сум
1 Арц Богдын нурууны дурсгал Дунд ба дээд палеолит Богд
2 Арц Богд уулын дурсгал Дунд палеолит Баянлиг
3 Ар Богд уулын дурсгал Неолит Баянлиг
4 Билүүтийн дурсгал Палеолит Бат-Өлзийт
5 Гучин ус-1 дурсгал Палеолит Гучин-Ус
6 Гучин ус-2 дурсгал Палеолит Гучин-Ус
7 Гучин ус-4 дурсгал Дунд палеолит Гучин-Ус
8 Гучин ус-3 дурсгал Палеолит Гучин-Ус
9 Гучин ус-5, 6 дурсгал Палеолит Гучин-Ус
10 Гучин ус-7 дурсгал Неолит Гучин-Ус
11 Зодох, Гүвшихийн дурсгал Палеолит Богд
12 Зодохын дурсгал Палеолит Богд
13 Мойлтын ам Дунд ба дээд палеолит Хархорин
14 Онгийн гол 1, 2 дурсгал Дээд палеолит Зүүнбаян-Улаан
15 Онгийн гол 3, 4 дурсгал Дээд палеолит Зүүнбаян-Улаан
16 Орхон-1, 7 дурсгал Дунд ба дээд палеолит Хархорин
17 Солонго уулын дурсгал Палеолит Богд
18 Сүүл өндөрийн дурсгал Дээд палеолит Баянлиг
19 Таацын гол Палеолит Баруун Баян Улаан
20 Тэвш уул Неолит Богд

284
ӨМНӨГОВЬ АЙМАГ
№ Дурсгалын нэр Он цаг Сум
1 Арц Богдын дурсгал Мезолит, неолит Булган
2 Баг модны дурсгал Неолит Ханбогд
3 Баяндалайн дурсгал Палеолит, неолит Баяндалай
4 Баянзаг Неолит Булган
5 Баруун Бөөн Хөх уулын дурсгал Палеолит Булган
6 Босоо хайрхан уулын дурсгал Палеолит Хүрмэн
7 Бяруухайн дурсгал Неолит Номгон
8 Ганзагадын дурсгал Мезолит, неолит Ноён
9 Говийн төхөмийн дурсгал Неолит Манлай
10 Гурван Зээрдийн агуйн орчмын дурсгал Неолит Ханбогд
11 Гурвантэсийн дурсгал Дээд палеолит Гурвантэс
12 Дунд голын дурсгал Мезолит, неолит Гурвантэс
13 Жавхлант уулын дурсгал Дээд палеолит, неолит Ханбогд
14 Жавхлантын дурсгал Палеолит, неолит Ханбогд
15 Зүүн голын дурсгал Дээд палеолит Гурвантэс
16 Зүрх уулын дурсгал Доод болон дунд палеолит Ханбогд
17 Их Цагаан хадны дурсгал Дээд палеолит Ханбогд
18 Номтын дурсгал Неолит Булган
19 Нэмэгт уулын дурсгал Неолит Ноён
20 Оцон Мааньтын дурсгал Дунд болон дээд палеолит Ханбогд
21 Охин хөтөлийн дурсгал Мезолит, неолит
22 Төгрөг Ширээтийн дурсгал Палеолит, неолит Булган
23 Тээгийн гүний дурсгал Неолит
24 Ундайн голын дурсгал Палеолит, неолит Ханбогд
25 Улаан нуурын дурсгал Палеолит Булган
26 Хацавчийн толгодын дурсгал Доод болон дунд палеолит Ханбогд
27 Хоёр хайрхан уулын дурсгал Мезолит, неолит Булган
28 Хургын амны дурсгал Неолит Ханбогд
29 Цахиуртын хөндийн дурсгал Палеолит Булган
30 Эргийн хоолойн дурсгал Неолит Булган
31 Ямаатын дурсгал Палеолит Ханбогд

СЭЛЭНГЭ АЙМАГ
№ Дурсгалын нэр Он цаг Сум
1 Улаан бургас Дээд палеолит, неолит Алтанбулаг
2 Төгөсөг Неолит Алтанбулаг
3 Далтын тохой Дээд палеолит Зүүнбүрэн

ТӨВ АЙМАГ
№ Дурсгалын нэр Он цаг Сум
1 Баянгийн дурсгал Палеолит Баян сум
2 Бэрх уулын дурсгал Палеолит, неолит Архуст
3 Заамарын дурсгал Дээд палеолит Заамар
4 Молцог элсний дурсгал Неолит Лүн
5 Овоотын голын хөндий Дээд палеолит Заамар
6 Халиу уулын дурсгал Тодорхойгүй Эрдэнэсант
7 Эрдэнэ уулын дурсгал Неолит Эрдэнэ

СҮХБААТАР АЙМАГ
№ Дурсгалын нэр Он цаг Сум
1 Ачаат уулын дурсгал Дунд ба дээд палеолит Мөнххаан
2 Баруун элсний дурсгал Неолит Онгон
3 Вааран хавцлын дурсгал Неолит Дарьганга

285
 4 Ганга нуурын дурсгал эрэг Неолит Дарьганга
5 Гүнбулагийн дурсгал Неолит Хонгор
6 Давст нуурын дурсгал Неолит Мөнххаан
7 Дагшин булгийн дурсгал Неолит Дарьганга
8 Дэлгэрхаан уулын дурсгал Неолит Түвшинширээ
9 Зараа уулын дурсгал Неолит Түвшинширээ
10 Их мандал хайрхан Неолит Баяндэлгэр
11 Наран сумын дурсгал Неолит Наран
12 Өлзийн булгийн дурсгал Неолит Дарьганга
13 Өндөр довын дурсгал Неолит Баяндэлгэр
14 Сайн Харын голын дурсгал Неолит Баяндэлгэр
15 Сайнхарын голын дурсгал Неолит Баяндэлгэр
16 Салдаа булгийн дурсгал Неолит Дарьганга
17 Таван толгойн дурсгал Неолит Онгон сум
18 Тарвагатайн хөндийн дурсгал Неолит Баяндэлгэр
19 Улаан зуухын дурсгал Неолит Түвшинширээ
20 Устай,Бургастайн дурсгал Неолит Мөнххаан
21 Цахиурт овооны дурсгал Неолит Уулбаян
22 Эхэн элсний дурсгал Неолит Наран

УВС АЙМАГ
№ Дурсгалын нэр Он цаг Сум
1 Баян нуурын дурсгал Неолит Зүүнговь
2 Гурванзагал Дээд палеолит Гурванзагал сум
3 Давст Тодорхойгүй Давст сум
4 Тугалын шовгор Неолит Баруунтуруун
5 Тэс Дээд палеолит Тэс сум
6 Шороон зах Тодорхойгүй Баруунтуруун
7 Хар үзүүр Баруунтуруун
8 Баруун туруун Баруун туруун
9 Хомоолын тохой Баруун туруун
10 Тугалын эрүү Неолит Баруун туруун
11 Хашаатын ам Цагаанхайрхан
12 Модны товгор Цагаанхайрхан
13 Улаан эрэг Неолит Зүүнговь
14 Хөөрхөн дэнж Зүүнговь
15 Хар үзүүр Зүүнговь
16 Ширэгийн адаг Зүүнговь
17 Шаварт нуур Неолит Зүүнговь

ХОВД АЙМАГ
№ Дурсгалын нэр Он цаг Сум
1 Бооржийн голын дурсгал Палеолит Мөст
2 Булган голын дурсгал Палеолит, неолит Булган
3 Их Цахиурын дурсгал Дээд палеолит Манхан
4 Манханы дурсгал Дунд ба дээд палеолит Манхан
5 Уртын сайр, Халзан хошууны дурсгал Дээд палеолит Мөст
6 Өвдөг түнхийн дурсгал Палеолит Үенч
7 Улаан толгойн дурсгал Дээд палеолит Мөст
8 Үенч голын хөндийн дурсгал Палеолит, неолит Үенч
9 Хар ус нуурын хөндийн дурсгал Дээд палеолит, мезолит, неолит Буянт
10 Харганатын амны дурсгал Палеолит Манхан
11 Хойд Цэнхэрийн голын дурсгал Дээд палеолит Манхан
12 Цэцэг сумын дурсгал Дээд палеолит Цэцэг
13 Чандмань хар үзүүрийн дурсгал Дунд палеолит Мянгад
14 Яранг Булган
15 Баралгийн гол Доод-дээд палеолит Алтай
16 Алтай (Бодончийн гол) Палеолит Алтай

286
ХӨВСГӨЛ АЙМАГ
№ Дурсгалын нэр Он цаг Сум
1 Аглаг цагааны дурсгал Палеолит Их-Уул
2 Адууны амны дурсгал Неолит Хатгал
3 Бага хар толгойн дурсгал Тодорхойгүй Их-Уул
4 Баржингийн үзүүрийн дурсгал Дээд палеолит Арбулаг
5 Бултын амны дурсгал Дээд палеолит Их-Уул сум
6 Бухын голын дурсгал Неолит
7 Долоодын давааны дурсгал Палеолит Тосонцэнгэл
8 Дэлгэр мөрний хар сайхын дурсгал Неолит -
9 Их-Уулын сумын дурсгал Неолит Их-Уул
10 Сарвайх 1, 2 дурсгал Палеолит Тосонцэнгэл
11 Сул толгойн дурсгал Палеолит, неолит Тосонцэнгэл
12 Улаан толгойн дурсгал Палеолит, неолит Арбулаг
13 Улаан хадны дурсгал Дээд палеолит Их-Уул
14 Хар толгойн дурсгал Неолит Их-Уул
15 Хар толгойн дурсгал 2 Палеолит, неолит Их-Уул
16 Цагаан бургасны дурсгал Тодорхойгүй Шинэ-Идэр
17 Чулуут голын дурсгал Палеолит Хатгал
18 Хөшиг уул Неолит Алаг-Эрдэнэ
19 Ар булан Неолит Бүрэнтогтох

ХЭНТИЙ АЙМАГ
№ Дурсгалын нэр Он цаг Сум
1 Адуун чулууны дурсгал Неолит Батноров
2 Баянбулагийн дурсгал Неолит Баянмөнх
3 Баянцогт овооны дурсгал Неолит Баянмөнх
4 Баян хүрээ уулын Улаан ханангийн дурсгал Неолит Баянмөнх
5 Буга хайрхан уулын дурсгал Дээд палеолит Дэлгэрхаан
6 Буянт Неолит Галшар
7 Гүрэмийн нуурын дурсгал Неолит Баян-Овоо
8 Дарь Эхийн овооны дурсгал Неолит Батноров
9 Их Хайлантын амны дурсгал Дээд палеолит Дэлгэрхаан
10 Өглөгчийн голын хөндийн дурсгал Дээд палеолит, неолит Батширээт
11 Рашаан хадны дурсгал Дунд ба дээд палеолит Батширээт
12 Салхитын дурсгал Дээд палеолит Норовлин
13 Тахилын зүүн үзүүрийн дурсгал Неолит Биндэр
14 Устын дэнжийн дурсгал Неолит Цэнхэрмандал
15 Улаан хадны дурсгал Неолит Батширээт
16 Хаан уулын дурсгал Неолит Жаргалтхаан
17 Ханангийн дурсгал Дээд палеолит
18 Ханзатын амны дурсгал Дээд палеолит Дэлгэрхаан
19 Хөвийн Хар толгойн дурсгал Палеолит Дэлгэрхаан
20 Шавартайн ар шандын дурсгал Неолит Дархан
21 Шар хадны дурсгал Палеолит Дэлгэрхаан

287
 ХОЛБОГДОХ нОМ БҮТЭЭЛИЙН жагсаалТ
REFERENCES

Гүнчинсүрэн Б., Базаргүр Д. Рашаан хадны малтлага судалгааны Дорж Д. Каменный век Монголии. Диссертация на соискание
тайлан (2011 он). ШУА-ийн ТАХГБСХ-д, Улаанбаатар, 2012 учёной степени доктора исторических наук в форма научного доклада.
Новосибирск, 1990. – 37
Деревянко А.П., Гладышев С.А., Олсен Д, Петрин В.Т., Цэрэндагва Я.
Характеристика каменной индустрии пещеры Чихэн (Гобийский Дорж Д. Эрдэм шинжилгээний өгүүлэл, илтгэлийн эмхэтгэл.
Алтай). Археология, этнография и антропология Евразии. № 1 (5): Улаанбаатар, 2007. – 256
Новосибирск, Издательство Института археологии и этнографии СО РАН,
2001. – 25-40 Дорж Д., Цэвээндорж Д. Монголын палеолит. Улаанбаатар, Шинжлэх
Ухааны Академийн хэвлэл, 1978. – 156
Деревянко А.П., Гунчинсурэн Б., Гладышев С.А., Болорбат Ц., Цыбанков
А.А., Одсурэн Д, Чаргынов Т.Т. Археологическое изучение Доржсүрэн Ц. БНМАУ-ын нутаг дахь чулуун зэвсгийн үеийн
многослойного палеолитического памятника Тулбэр–15 в 2008 судлалын байдал. Улаанбаатар, 1957
году. Studia Archaeologica. Tomus XXVI. Fasciculus 1. Улаанбаатар, 2008. –
Доржсүрэн Ц. Улсын Төв Музейд байгаа чулуун зэвсгийн зүйлс.
5-26
Улаанбаатар. 1960.
Деревянко А.П., Дорж Д., Васильевский Р.С., Ларичев В.Е., Петрин В.Т.,
Сэр-Оджав Н. Монгол орны неолитын үеийн тухай. Улаанбаатар,
Девяткин Е.В., Малаева Е.М. Палеолит и неолит Монгольского Алтая.
Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний бүтээл, 1956. № 1
Каменный век Монголии. Новосибирск, “Наука”, Сибирское отделение,
1990. – 644 Окладников А.П. Палеолит Центральной Азии. Мойлтын ам
(Монголия). Новосибирск, Издательство “Наука” Сибирское отделение,
Деревянко А.П., Зенин А.Н., Олсен Д., Петрин В.Т., Цэвээндорж Д.
1981. – 460
Палеолитические комплексы Кремневой долины. Каменный
век Монголии. Новосибирск, Издательство Института археологии и Окладников А.П. Палеолит Монголии. Новосибирск, Издательство
этнографии СО РАН, 2002. – 286 “Наука” Сибирское отделение, 1986. – 232
Деревянко А.П., Кандыба А.В., Петрин В.Т. Палеолит Орхона. Цогтбаатар Б. Ханангийн чулуун зэвсгийн дурсгал. Studia Archaeologica,
Новосибирск, Издательство Института археологии и этнографии СО РАН, Tomus XIV, Fasciculus 2, Улаанбаатар, 1994. – 47-57
2010. – 382
Цогтбаатар Б. Дорнод Монголын чулуун зэвсгийн судалгаа
Деревянко А.П., Кривошапкин А.И., Ларичев В.Е., Петрин В.Т. Палеолит (палеолитын үе) Studia Archaeologica, Tomus XV, Fasciculus 2.
Восточных предгорий Арц-Богдо. Каменный век Монголии. Улаанбаатар. 1995. – 17-30
Новосибирск, Издательство Института археологии и этнографии СО РАН,
2001. – 150 Цэвээндорж Д. 1981 оны Монгол-Зөвлөлтийн Түүх-Соёлын
Хамтарсан Экспедицийн палеолитын ангийн тайлан. ТАХГБС.
Деревянко А.П., Олсен Д., Цэвээндорж Д., Кривошапкин А.И., Петрин В.Т., Улаанбаатар, 1981
Брантингхэм П.Д. Многослойная пещерная стоянка Цаган Агуй в
Гобийском Алтае (Монголия). Археология, этнография и антропологии Цэвээндорж Д., Баяр Д., Мэнэс Г., Батсайхан З., Билэгт Л. Монгол-Японы
Евразии. № 1. Новосибирск, Издательство Института археологии и хамтарсан "Гурван гол" төслийн 1990 оны археологийн хээрийн
этнографии СО РАН, 2000 шинжилгээний тайлан. ТАХГБС. Улаанбаатар, 1990

Деревянко А.П., Олсен Д., Цэвендорж Д., Петрин В.Т., Зенин Цэвээндорж Д., Баяр Д., Цэрэндагва Я., Очирхуяг Ц. Монголын
А.Н., Кривошапкин А.И., Ривс Р.У., Девяткин Е.В., Мыльников В.П. археологи. Улаанбаатар, 2002. – 259
Археологические исследования Российско-Монгольско-
Цэвээндорж Д., Деревянко А.П., Петрин В.Т., Гунчинсурэн Б. Неолит Юго-
Американской экспедиции в Монголии в 1995 г. Новосибирск,
восточного фаса Гобийского Алтая. Улаанбаатар, 1999. – 100
Издательство Института археологии и этнографии СО РАН, 1996. – 326
Цэвээндорж Д., Цогтбаатар Б., Гүнчинсүрэн Б.,, Цэрэндагва Я., Болорбат Ц.,
Деревянко А.П., Олсен Д., Цэвэндорж Д., Петрин В.Т., Зенин А.Н.,
Базаргүр Д., Лхүндэв Г., Одсүрэн Д., Ангарагдөлгөөн Г. Монголын чулуун
Кривошапкин А.И., Николаев С.В., Мыльников В.П., Ривс Р.У., Гунчинсурэн
зэвсгийн судалгаа I (Палеолитын үе: Соёлт давхаргатай суурингууд).
Б., Цэрэндагва Я. Археологические исследования Российско-
Улаанбаатар, 2016. – 380
Монгольско-Американской экспедиции в Монголии в 1996 году.
Новосибирск, Издательство Института археологии и этнографии СО РАН, Bertran P., Jaubert J., Olive M., Sitlivy V., Tsogtbaatar B. The Palaeolithic
1998. – 343 site of Moil`tyn am (Harhorin, Mongolia) Thirty years after A.P.
Okladnikov. Палеоэкология плейстоцена и культуры каменного века
Деревянко А.П., Олсен Д., Цэвэндорж Д., Петрин В.Т., Гладышев С.А.,
Северной Азии и сопредельных территорий. том 2. Новосибирск, 1998. –
Зенин А.Н., Мыльников В.П., Кривошапкин А.И., Ривс Р., Брантингхэм
210-227
П.Д., Гунчинсурэн Б., Цэрэндагва Я. Археологические исследования
Российско-Монгольско-Американской экспедиции в Монголии в Coppens Y., Tsevendorj D., Demeter F., Turbat T., and Gis-card P.,-H. 2008.
1997-1998 годах. Новосибирск, Издательство Института археологии и "Discovery of an Archaic Homo sapiens Skullcap in Northeast
этнографии СО РАН, 2000. – 383 Mongolia." Comptes Rendus Palevol 7:51-60
Деревянко А.П., Петрин В.Т. Исследования пещерного комплекса Gunchinsuren B., Olsen J.W. The Upper Paleolithic of Mongolia and
Цаган-Агуй на южном фасе Гобийского Алтая в Монголии. Northwest China. Фундаментальные проблемы археологии антропологии
Новосибирск, Издательство Института археологии и этнографии СО РАН, и этнографии Евразии. Новосибирск, Издательство Института Археологии и
1995. – 80 этнографии СО РАН, 2013. – 182-193
Деревянко А.П., Петрин В.Т., Цэвээндорж Д., Девяткин Е.В., Ларичев Izuho M., Tsogtbaatar B. Khanzat-1, a geoarchaeological investigation in
В.Е., Васильевский Р.С.., Зенин А.Н., Гладышев С.А. Палеолит и неолит Eastern Mongolia. Current Research in the Pleistocene. № 24, 2007. – 31-35
Северного побережья Долины озер. Каменный век Монголии.
Новосибирск, Издательство Института археологии и этнографии СО РАН, Jaubert J., Bertran P., Fontugne M., Jarry M., Lacombe S., Leroyer C., Mermet
2000. – 439 E., Taborin Y., Tsogtbaatar B. Le Palaeolithique superieur ancien de
Mongolie: Dorolj 1 (Egiin gol). Analogies avec les donnees de l’altai et
Деревянко А.П., Рыбин Е.П., Гладышев С.А., Гунчинсурэн Б., Цыбанков de siberie. Acts of the XIY UISPP Congress. University of Liege, Belgium, 2-8
А.А., Олсен Д. Развитие технологических традиций изготовления September 2001, BAR international Series 1240. – 25-41
орудий в каменных индустриях раннего этапа верхнего палеолита
Северной Монголии (по материалам стоянок Толбор-4 и -15). Walter A. Fairservis, Jr. Archaeology of the Southern Gobi of Mongolia.
Археология, этнография и антропология Евразии. № 4 (56) Новосибирск, Centers of civilization. Carolina Academic Press. Durham, North Carolina,
Издательство Института археологии и этнографии СО РАН, 2013 – 21-37 1993. – 253

Дорж Д. Неолит Восточной Монголии. Улаанбаатар, Шинжлэх Ухааны

Академийн хэвлэл, 1971. – 170

288