******ebook converter DEMO Watermarks*******

ां ना इतरां ना मदत कराय ा

आवडतं अ ां साठी!

रॉबट िकयोसाकी

ि ी ि े
******ebook converter DEMO Watermarks*******
 अनुवाद: अिभजीत िथटे

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 If you purchase this book without a cover you should be aware that this
book may have been stolen property and reported as “unsold and destroyed”
to the publisher. In such case neither the author nor the publisher has
received any payment for this “stripped book.”

This publication is designed to provide competent and reliable information

regarding the subject matter covered. However, it is sold with the
understanding that the author and publisher are not engaged in rendering
legal, financial, or other professional advice. Laws and practices often vary
from country to country, and if legal or other expert assistance is required,
the services of a professional should be sought. The author and publisher
specifically disclaim any liability that is incurred from the use or
application of the contents of this book.

Although based on a true story, certain events in the book have been
fictionalized for educational content and impact.

Copyright © 2011 by CASHFLOW Technologies, Inc.

This edition published by arrangement with Rich Dad Operating Company,

LLC.

“CASHFLOW” and Rich Dad are trademarks of CASHFLOW

Technologies, Inc.

Visit our Website at www.richdad.com

First published in India by

Manjul Publishing House

Corporate and Editorial Office
• 2nd Floor, Usha Preet Complex, 42 Malviya Nagar, Bhopal 462 003 -
India
Sales and Marketing Office

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 • 7/32, Ground Floor, Ansari Road, Daryaganj, New Delhi 110 002 - India
Website: www.manjulindia.com
Distribution Centres
Ahmedabad, Bengaluru, Bhopal, Kolkata, Chennai, Hyderabad, Mumbai,
New Delhi, Pune

Marathi translation of
The Business School - For People Who Like Helping People by Robert T.
Kiyosaki, Second Edition

This edition first published in 2013

Third impression 2016

ISBN 978-81-8322-297-6

Translation by Abhijit Thite

Marathi edition co-ordination: TranslationPanacea
All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in or introduced into a
retrieval system, or transmitted, in any form, or by any means (electronic, mechanical, photocopying,
recording or otherwise) without the prior written permission of the publisher. Any person who does
any unauthorized act in relation to this publication may be liable to criminal prosecution and civil
claims for damages.

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 अपणपि का
नेटवक माक िटं ग ा मा मातून आप ा वसाय उभारणा या आिण वेग ा
िद े ा वास सु करणा या ाखो ींना, जोड ां ना आिण कुटुं बां ना आ ी हे
‘िबिझनेस ू ’ पु क अपण करतो. आिथक ातं कसं िमळवावं हे ि ण
ोकां ना दे ासाठी आ ी त: ा वा नच घेत ं आहे , ामुळे ोकां ना त:चा
वसाय सु कर ास आिण उभा कर ास मदत करणा या एका मो ा
ावसाियक णा ी ी िनगडीत असणं हे आम ासाठी खूप आनंददायी आहे .
तु ी मंडळी दररोज िक ेकां ना ावसाियक संधीिवषयी सां गता, ां ना काही गो ी
ि कवता. कधी ते तुम ा कुटुं बाती असतात, कधी िम असतात, कधी ेजारी
असतात, कधी सहकारी असतात, तर कधी पूण अनोळखीही असतात. याबाबत
आ ा ा तुमचा खूप आदर वाटतो. त:चा वसाय अस ाचे फायदे आिण
ातं तु ी उपभोगता आहात. पैसा कसा काम करतो आिण संप ी िमळव ाची
गु िक ी कोणती, हे आ ी ‘ रच डॅ ड पुअर डॅ ड’ आिण ‘ रच डॅ डस् कॅ ो
ाडं ट’ या पु कां तून सां िगत ं आहे च. एकदा ते ात आ ं , की अनेक
ोकां साठी नेटवक माक िटं ग हा ा सा या ीनं सवा ृ वसाय आहे , हे ही
ात येतं.

******ebook converter DEMO Watermarks*******

आभार
या पु काची पिह ी आवृ ी २००१ म े काि त झा ी आिण ित ा चंड
ितसाद ाभ ा. या ितसादामुळे आ ी भारावून गे ो आहोत. १९९० ा
म ापासून आम ा कामा ा पािठं बा दे णा या नेटवक माक िटं ग ा िमळणा या
ितसादा ा तु नेत तो कमीच आहे , याची आ ा ा न जाणीव आहे . ‘ रच
डॅ ड’चा संदे सवात आधी ीकारणा या, उपयोगात आणणा या तु ा सवाचे तुमची
‘अप– ाईन’, तुमची ‘डाउन– ाईन’, तुमची ‘ ॉस– ाईन’ आिण तु ी सं
अस े ा सव कंप ां चे आ ी आभारी आहोत. ोकां ना ां ा आिथक जीवनावर
ताबा िमळवता यावा, यासाठी आपण पर र सहयोगानं काम करत आहोत. ि कणं
आिण ि कवणं असंच सु ठे वा. आ ी तुमचे आभारी आहोत!

******ebook converter DEMO Watermarks*******

अनु म
ावना नेटवकमाक िटं ग हा वसाय कसा?
करण १ ीमंत हे ीमंत का होतात?
करण २ ीमंत हो ासाठी अनेक माग आहे त
करण ३ मू १ : खरी समान संधी
करण ४ मू २ : आयु बद ू न टाकणारं वसाय ि ण
करण ५ मू ३ : िम जे तु ा ा वर ये ासाठी मदत करतात. तु ा ा
खा ी ढक त नाहीत.
करण ६ मू ४ : नेटवकची ताकद
करण ७ मू ५: वसायासाठी अस े ं सवात मह ाचं कौ वाढवणं
करण ८ मू ६ : नेतृ
करण ९ मू ७ : पै ां साठी काम न करणे
करण १० मू ८: ात जगणं
प रि े मू ९ : िववाह आिण वसाय
मू १० : कौटुं िबक वसाय
मू ११ : ीमंतां माणे तु ीही करां ती पळवाटां चा उपयोग करा
िनवडक; पण मह ाचं
े खक प रचय

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 नेटवक माक िटं ग हा वसाय कसा?
म ा ब याचदा येणा या प ां पैकी उदाहरणादाख हे एक प :
ि य ी. िकयोसाकी,
नम ार,
माझं नाव सुझन आहे आिण माझा पती, अ◌ॅ न संदभात हे प ि िहते आहे .
ांनी तुमची सगळी पु कं वाच ी आहे त. नवा उ ोग िकं वा मोठा वसाय सु
कर ाचं साम ां ात आहे . मी तु ा ा प ि न स ा िवचारणार अस ाचं
ांना ठाऊक आहे . मी मा तुमचं एकही पु क वाच े ं नाही. ामुळे या
िवषयाती तुम ा यो तेची म ा खरं च क ना नाही. माझे पती एका कं पनीसाठी
(नाव खोड े ं होतं) काम करतात. ही कं पनी टॅ िम आिण इतर आरो
िवषयक उ ादनं िनमाण करते. सवात वर बस े ा माणूस ा ासाठी तु ा ा हे
िव ीचं काम कराय ा ावतो. आपण दु स या ा आिण दु सरा ितस या ा, अ ा
कारे ही साखळी तयार होते आिण काम करते. या कामात ते फारच वेळ
घा वतात, वेळेचा अप य करतात असं म ा वाटतं. ाचा म ा खूप ास होतो.
कोणा एका ीसाठी आिण कं पनीसाठी ते क घेतात आिण ां ा क ाचा
फायदा ा ी ाच होतो. तु ी त:चा वसाय सु करत आहात, असं िच
ते िनमाण करतात; पण ा कं पनीत आप ं नाव कु ठे ही नसतं. ा टॅ िम ा
ड ांवर िकं वा कं पनी ा कागदप ांत आप ं नाव कु ठे च नसे , तर तो वसाय
आप ा कसा होऊ कतो? यावर कळस णजे माझे पती या कं पनीसाठी गे ं
वषभर अधवेळ काम करत आहे त; पण ांना ातून पुरेसा पैसा िमळा े ा नाही.
म ा असं वाटतं, की ां ा अमू वेळाचा हा िन ळ अप य आहे . तो
ांनी दु स या कु ठ ा ीवर िकं वा कं पनीवर खच कर ाऐवजी त:वर खच
करावा. नेटवक माक िटं गची चेन तयार कर ाऐवजी ांनी त:चा वसाय सु
करावा. माझा असा प ा सं य आहे , की ते ां ासाठी काम करत आहे त, ा
ी ांचा फ उपयोग क न घेत आहे त. म ा हे माहीत आहे , की ांनी
तुमची सगळी पु कं वाच े ी आहे त आिण एक ावसाियक णून ते तुम ा
मतांचा, िवचारांचा आदर करतात. णूनच या िवषयावर तु ी के े ं मत ते
ऐकती , ाकडे दे ती , असं म ा वाटतं. कदािचत माझे िवचार चुकीचेही असू

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 कतात. ते पूण चुकीचे अस े तरी हरकत नाही. ामुळे मा ा मनावरचं दडपण
तरी कमी होई .
तु ी मा ा या प ा ा उ र दे ासाठी जो वेळ खच करा , ासाठी मी
तुमचे आधीच आभार मानते.
आप ी िव वासू
सुझन एम.

माझी िति या
माझं काया य कायमच आ े ा टपा ात बुडून गे े ं असतं, याची
तुम ापैकी काहींना िन चतच क ना आहे . आ े ा ेक प ा ा उ र
दे ाएवढा वेळ मा दु दवानं मा ाकडे नाही.
या पु काची सु वात मी याच प ानं के ी; कारण यात झा े ा िचंता
िकंवा ंका ाितिनिधक आहे त. मी ा इतरां कडून ब याचदा ऐक ा आहे त. या
िचंता आिण न साधार आिण सबळ आहे त. या प कत चा ामािणकपणा आिण
मोकळे पणानं मी जा भािवत झा ो. आज ा आप ा वेगानं बद णा या जगात
मनाचा असा मोकळे पणा आिण खु े पणा खूपच मह ाचा आहे .
हे पु क ि िह ामागचं मु कारण याच नां म े आहे . असे नम ा
वारं वार िवचार े जातात. अ ाच कारची िचंता अनेकदा के ी जाते. मी
त: कोण ाही नेटवक माक िटं ग कंपनी ी जोड े ा नाही िकंवा असा वसाय
क न पैसेही िमळवत नाही, तरीदे खी मी या काराची ि फारस करतो, याचं
अनेकां ना आ चय वाटतं. ा ाच उ र दे ासाठी मी हे पु क ि िह ं आहे . हे
उ र बरोबर िकंवा हे चूक इतकं सरळ सोपं नाही, हे पु का ा पृ सं ेव न
तुम ा ात आ ं च असे .
नेटवक माक िटं ग वसाय हा ेकासाठीच असतो, यावर माझा िव वास
नाही. हे पु क वाच ानंतर हा वसाय आप ासाठी यो आहे की अयो ,
याची जाणीव न ीच होई , असा म ा िव वास वाटतो. तु ी या वसायात
असा , तर ािवषयी ा तुम ा जािणवा अिधक समृ होती आिण या
वसायात उतरत असा , तर ाती आतापयत ीस न पड े ा संधी आिण
उपयु ता यां चा तु ा ा ोध ागे . या वसायात अस े ा ब तेकां ना ा
िदसत नाहीत. दु स या ां त सां गायचं, तर ‘थोडी जा कमाई कर ाचं साधन’
या प ीकडे ही या वसायात अिधक काही आहे .

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 तु ी पु क वाचाय ा सु वात कर ापूव च पु क वाच ाब आिण मन
खु ं ठे व ाब आभार!
तुमचा िव वासू
रॉबट टी. िकयोसाकी

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 करण १
ीमंत हे ीमंत का होतात?
ा िदव ी मी नेहमी माणे ाळा सुट ानंतर ीमंत डॅ ड ा काया यात
काम करत होतो. ावेळी मी साधारण पंधरा वषाचा असेन. ाळे त ा
वातावरणामुळे आिण अ ासामुळे म ा नैरा य आ ं होतं. म ा ीमंत कसं ायचं
हे ि कायचं होतं आिण ‘मनी १०१’ िकंवा ‘ ाधी कसे ा २०२’ अ ा
िवषयां चा अ ास कर ाऐवजी मी मे े ा बेडकाचं ा ा ा वगात अ ास
णून िव े दन करत होतो. हा मे े ा बेडूक म ा ीमंत कसा करणार आहे , याचं
सतत आ चय वाटत राहायचं. ेवटी मी ीमंत डॅ डना िवचार ं , ‘‘आप ा ा
ाळे त पै ां िवषयी का ि कवत नाहीत?’’
ां नी समोर ा कागदां मधून डोकं वर काढ ं . ते हस े आिण णा े , ‘‘म ा
माहीत नाही. म ा त: ाही ाचं उ र सापड े ं नाही आिण या गो ीचं
आ चयही वाटतं.’’ ते णभर थां ब े आिण म ाच िवचार ं , ‘‘पण तु ा हा न का
पड ाय?’’
मी णा ो, ‘‘म ा ाळे त खूप कंटाळा येतो. मी ाळे त जे ि कतो, ाचा
अ ास करतो, ाचा आिण जीवनाचा, ख या जगाचा काही संबंध आहे , असं
म ा तरी वाटत नाही. म ा गाडी ायची असे , तर तो मे े ा बेडूक कसा काय
उपयोगी पडे ? असा मे े ा बेडूक ीमंत हो ासाठी कसा मदत करे , हे जर
ि क सां गत असती , तर मी अ ा हजारो बेडकां चं िव े दन कराय ाही तयार
आहे .’’
हे ऐकून ीमंत डॅ ड मो ां दा हस े . मग ां नी म ा िवचार ं , ‘‘मे े ा बेडूक
आिण पैसा या िवषयी तू तु ा ि कां ना िवचार ं स का? ावेळी ां नी काय उ र
िद ं ?’’
‘‘माझे सगळे ि क या िवषयावर एकच उ र दे तात. ाळे त ि कव े
जाणारे िवषय आिण ख या जगाचा काही संबंध आहे का, असा न मी ां ना
अनेकदा िवचार ा आहे . ावर ां चं एकच ठर े ं उ र असतं.’’
‘‘काय?’’

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 ‘‘ते णतात तू उ म गुण िमळव, णजे तु ा चां ग ी आिण सुरि त नोकरी
िमळे .’’
ावर ीमंत डॅ ड णा े , ‘‘सग ां ना हे च तर हवं असतं. ब तेक ोक
चां ग ी नोकरी आिण काही ी आिथक सुरि तता एव ाच कारणां साठी ाळे त
जातात.’’
‘‘पण, म ा हे करायचं नाही. म ा दु स या कोणासाठी तरी काम करणारा
कमचारी अिजबात ायचं नाही. नोकरी करायची, णजे मी िकती पैसे िमळवावेत,
सुटीवर के ा जायचं, कोण ा वेळी कामावर हजर राहायचं, या गो ी दु सरा
कोणीतरी ठरवत राहणार. म ा असं आयु जगायचंच नाही. म ा ातं हवं
आहे . म ा ीमंत ायचं आहे . णूनच म ा नोकरी करायची नाही.’’
तुम ापैकी ां नी ‘ रच डॅ ड पुअर डॅ ड’ हे पु क वाच े ं नाही, ां ा
मािहतीसाठी सां गतो, की ीमंत डॅ ड हे मा ा िजव ग िम ाचे वडी . ां नी
कोण ाही कारचं औपचा रक ि ण घेत े ं न तं. ां नी ू ातून सु वात
के ी आिण ेवटी ते हवाई रा ाती सवात ीमंत ी होते. गरीब डॅ ड हे माझे
खरे वडी . ते अित य उ ि ि त होते. ते सरकारी नोकरीत होते आिण ां चा
पगारही भरपूर होता; पण िकतीही पैसे िमळव े , तरी ते मिहना अखेरी ा
कफ कच असायचे. ेवटी ेवटी तर ते िवप ाव थेत होते. खूप क के ानंतरही
फारच थोडं ि क राहतं, हे ां ा उदाहरणाव न समजतं.
मी दररोज ाळा सुट ानंतर आिण िनवार, रिववारी ीमंत डॅ डसोबत काम
करायचो. ाचं मह ाचं कारण णजे म ा ा े य ि णाकडून ा अपे ा
हो ा, ा पूण होत न ा. मा ा नां ची उ रं ाळे कडे न ती. म ा हे प ं
माहीत होतं; कारण माझे वडी आम ा हवाई रा ा ा ि ण खा ाचे मुख
होते. म ा हे ही माहीत होतं, की मा ा या उ ि ि त विड ां नाही पै ां िवषयी
काहीही ान न तं. ामुळेच म ा जे काही ि कायचं आहे , ते ही ि ण प ती
ि कवू कणार नाही, हे ही सूय का ाइतकं होतं. वया ा पंधरा ा वष
म ा ीमंत हो ाचा ास ाग ा होता. म ा दु स या ीमंत माणसाचा उ म
कमचारी कसं ायचं, या ानाची आव यकता न ती.
पुरेसे पैसे नस ा ा कारणाव न आई–वडी भां डताना मी पाहात होतो. ते
पा न मी पै ािवषयी ि ण दे ऊ के अ ा ी ा ोधात होतो. ातूनच मी
ीमंत डॅ डकडे अ ासा ा सु वात के ी. नव ा वषापासून ते अडितसा ा
वषापयत मी ां ाकडे अ ास के ा. मा ासाठी ते ि ण होतं. खरं तर ती
‘ वसाय ाळा’ होती. ख या जीवनाती खरी वसाय ाळा! ीमंत डॅ ड ा

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 ि णामुळेच मी ४७ ा वष िनवृ होऊ क ो. माझं पुढचं सगळं आयु
आिथक ा तं च राहणार होतं. वया ा पास ा ा वषापयत उ म कमचारी
राह ाचा मा ा गरीब डॅ डचा स ा ऐक ा असता, तर मी आजही नोकरीची
सुरि तता, पे न ॅ न आिण िदवसिदवस िकंमत कमी होत चा े ी ु ुअ
फंडात ी गुंतवणूक यां ची काळजी करत िदवस ढक त रािह ो असतो. ीमंत डॅ ड
आिण गरीब डॅ ड ा स ात ा फरक अगदी सोपा होता. गरीब डॅ ड सां गायचे,
‘‘ ाळे त जा आिण उ म गुण िमळवा. ामुळे तु ा ा चां ग े फायदे दे णारी
सुरि त नोकरी ोधता येई .’’ ीमंत डॅ डचा स ा होता, ‘‘ ीमंत ायचं असे ,
तर तु ी एखा ा वसायाचे मा क आिण गुंतवणूकदार असाय ा हवं.’’ माझी
अडचण ही होती, की वसायाचं मा क िकंवा गुंतवणूकदार कसं ायचं हे ाळे त
ि कवत न ते.

‘‘ ीमंत ायचं असे , तर तु ी वसायाचे मा क आिण

गुंतवणूकदार असाय ा हवं.’’

थॉमस एिडसन ात आिण ीमंत का होते ?

‘‘आज काय ि क ात ाळे त?’’ ीमंत डॅ डनं िवचार ं .
‘‘आज आ ी थॉमस एिडसन यां ा जीवनाब मािहती घेत ी,’’ मी जरा
िवचार क न उ र िद ं .
‘‘खरोखर ते अ ास ाजोगंच म आहे . तु ी ते ात आिण ीमंत
कसे झा े याचा अ ास के ात का?’’
‘‘नाही. आ ी ां नी के े ा सं ोधनां चा, ब वगैरेचा अ ास के ा.’’
ीमंत डॅ ड हस े आिण णा े , ‘‘म ा तु ा ि कां ची चूक वगैरे काढायची
नाही; पण ां नी ब चा ोध नाही ाव ा. ां नी तो ोध अिधक प रपूण के ा.’’
थॉमस एिडसन हे ीमंत डॅ डसाठी िहरो होते. ां नी ां ा जीवनाचा सखो
अ ास के ा होता.
‘‘तर मग ा ोधाचं ेय ां नाच कसं काय दे तात?’’ मी िवचार ं .
‘‘ ां नी ब ोधून काढ ाआधीच एकानं तो ोध ाव ा होता; पण
अडचण ही होती, की तो वहाय न ता. आधीचे ब फार काळ चा तच नसत.

******ebook converter DEMO Watermarks*******

एवढं च काय, आधी ा सं ोधकां ना ा ब ची ापारी िकंमत काय असावी,
हे देखी सां गता आ ं न तं.’’
‘‘ ापारी िकंमत?’’ मी को ात पड ो होतो.
‘‘दु स या ात सां गायचं, तर इतर सं ोधकां ना आप ा सं ोधनातून पैसे
कसे िमळवायचे, हे समज ं च नाही. एिडसन यां ना ते समज ं .’’
‘‘याचा अथ ां नी पिह ा ‘उपयु ’ ठरणा या ब चा ोध ाव ा आिण या
ोधातून पैसे कसे िमळवायचे, हे ही ां ना समज ं .’’
ीमंत डॅ डनं होकार िद ा. ते णा े , ‘‘ ां ना अस े ा वसाया ा
जािणवेमुळेच ां चे ोध ावधी ोकां साठी उपयु ठर े . एिडसन हे
सं ोधकापे ा अिधक काहीतरी होते. ां नी जनर इ े क आिण अ ाच मो ा
कंप ां ची थापना के ी. या गो ी तुम ा ि कां नी समजावून सां िगत ा का?’’
‘‘नाही. ां नी हे सां गाय ा हवं होतं. तसं झा ं असतं, तर मा ा मनात या
िवषयािवषयी उ ुकता िनमाण झा ी असती. ावेळी मा म ा सगळं नीरस वाटत
होतं. थॉमस एिडसनचा आिण आप ा वा व जगाचा संबंध काय, हाच न मा ा
मनात ावेळी होता. ते एवढे ीमंत कसे झा े , हे मा ा ि कां नी ावेळी
सां िगत ं असतं, तर माझी ा िवषयात ी ची वाढ ी असती. मी ां चं बो णं
अिधक काळजीपूवक ऐक ं असतं.’’
हे ऐकून ीमंत डॅ ड हस े . मग ां नी म ा एिडसन हे अित ीमंत कसे झा े
आिण ां नी अ ावधी डॉ स मू ाची कंपनी क ी थापन के ी, हे सां िगत ं .
ां नी हे ही सां िगत ं , की एिडसन यां नी ाळा सोड ी होती; कारण ि कां ा मते
ते ि कू कत न ते. त णपणी ां नी रे े थानकावर कँडी आिण मािसकं
िवकाय ा सु वात के ी. यातूनच ां ची िव ी कौ िवकिसत झा ी. वकरच
ां नी आगगाडी ा माग ा ड ात त:चं वतमानप छापाय ा सु वात के ी.
कँडीसोबत ाचीही िव ी कर ासाठी ां नी मु ं नेम ी. हान वयातच ां चं
पां तर कमचा यापासून ावसाियकाम े झा ं , साधारण वषभरातच ां ासाठी
डझनभर मु ं काम करत होती.
‘‘अ ा रीतीनं एिडसन यां नी आप ी ावसाियक कारकीद सु के ी?’’ मी
ट ं.
ीमंत डॅ डनं मान ह वून तहा के ं .
‘‘मग ि कां नी आ ा ा हे का सां िगत ं नाही. हे ऐकाय ा म ा न ीच
आवड ं असतं.’’

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 ‘‘अजूनही खूप आहे ,’’ ीमंत डॅ ड सां गू ाग े , ‘‘ वकरच ां ना रे ेत ा हा
वसाय कंटाळवाणा वाटू ाग ा. मग टे ि ाफ अ◌ॉपरे टरची नोकरी
िमळव ासाठी ते मोस कोड ि क े . वकरच ते उ म टे ि ाफ अ◌ॉपरे टर झा े .
या कौ ामुळे ां ना अनेक हरं िफरता आ ी. त ी संधी िमळा ी. त ण
ावसाियक आिण टे ि ाफ अ◌ॉपरे टर णून ां ना जे काही ि काय ा िमळा ं ,
ातूनच ां ा ावसाियक कतृ ा ा आिण ब ा सं ोधना ा धार आ ी.’’
‘‘चां ग ा टे ि ाफ अ◌ॉपरे टर अस ाचा आिण उ ोजक हो ाचा काय
संबंध. ाची क ी काय मदत झा ी? आिण या गो ीचा मी ीमंत हो ा ी काय
संबंध?’’ आता मी गोंधळू न गे ो होतो.
‘‘थां ब जरा, म ा समजावून सां गाय ा वेळ दे . एिडसन हे फ सं ोधक
न ते, तर ा नही अिधक काहीतरी होते. अगदी त णपणातच ते एका
वसायाचे मा क होते. णूनच ते ीमंत आिण ात झा े . ते ाळे त
जा ाऐवजी ख या जगात य ी हो ासाठी ागणारी कौ ं िवकिसत करत
होते. ीमंत हे ीमंत कसे होतात, असं तू िवचार ं होतंस ना,’’ ीमंत डॅ डनं
िवचार ं .
‘‘हो,’’ मी उ र िद ं . ां ा बो ात अडथळा आण ा णून मी थोडा
नरम ो होतो.
‘‘एक ावसाियक आिण टे ि ाफ अ◌ॉपरे टर णून ां ना जो काही अनुभव
िमळा ा, ामुळेच ते ब चे सं ोधक णून ात झा े . टे ि ाफ अ◌ॉपरे टर
अस ामुळे ां ना ा िवषयाचा पूण अ ास झा ा होता. टे ि ाफ मि नचा
सं ोधक य ी झा ा; कारण ामागे एक सुिन चत कायप ती होती. ाइ ,
खां ब, वापराचं कौ अस े े ोक आिण र े े अ ी ती कायप ती
होती. ां ना िन चत णा ी आिण कायप तीची ताकद समज ी होती.’’
‘‘ णजे तु ा ा असं णायचं आहे का, की एक ावसाियक अस ामुळेच
ां ना िन चत णा ी आिण कायप ती यां चं मह समज ं ? काय णा ी ही
ोधापे ा मह ाची आहे का?’’
ीमंत डॅ डनं होकाराथ मान ह व ी. ते णा े , ‘‘हे बघ, ब सं ोक
ाळा–कॉ े जात जातात, ते एका प तीचे कमचारी हो ासाठी. ामुळे ां ना मोठं
िच िदसू कत नाही. ब तेकजण नोकरीची उपयु ताच पाहतात; कारण ां ना
तसंच ि ण िद े ं असतं. ते फ झाडं पाहतात, ां ना जंग िदसत नाही.’’
‘‘ णजे ब तेक जण एखा ा कायप तीचे मा क हो ाऐवजी ा
प तीसाठी काम करतात.’’

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 ‘‘बरोबर. सगळे फ ोध िकंवा झा े ा प रणाम पाहतात. ामागचा
कायकारणभाव, काय णा ी पाहात नाहीत. ीमंत हे ीमंत का होतात, हे
ब तेकां ना िदसतच नाही,’’ ीमंत डॅ ड णा े .
‘‘हे उदाहरण एिडसन आिण ब यां ना कसं काय ागू होतं?’’ मी िवचार ं .
‘‘ब चा जोरदार सार झा ा, ामागे फ ब ची ताकद नाही. ामागे
होती इ े क ाइन, र े े ची णा ी. एिडसन ात झा े ; कारण ते
मोठं िच पा क े . ावेळी इतर ोक फ ब पाहात होते,’’ ीमंत डॅ ड
सां गत होते.
‘‘आिण ते मोठं िच पा क े ; कारण ां ना वसायाचा आिण टे ि ाफ
अ◌ॉपरे टर णून अनुभव िमळा ा होता,’’ मी णा ो.
‘‘िन चत णा ी िकंवा प ती या ा दु सरं नाव आहे ‘नेटवक’. तु ा ा खरं च
ीमंत ायचं असे , तर तु ी ‘नेटवक’म े िकती ताकद आहे , हे मािहती क न
आिण समजावून ाय ा हवं. ीमंत ोक ‘नेटवक’ची उभारणी करतात. बाकीचे
सारे काम कर ासाठी ि ि त के े जातात.’’

‘‘ ीमंत ोक ‘नेटवक’ची उभारणी करतात. बाकीचे सारे

काम कर ासाठी ि ि त के े जातात.’’

“ इ े क नेटवकि वाय नुस ा ब ा काहीच िकंमत नसणार,’’ मी

णा ो.
ीमंत डॅ ड हस े आिण णा े , ‘‘तु ा आता क ना येऊ ाग ी आहे .
ीमंत हे ीमंत होतात; कारण ते कायप ती उभी करतात आिण ितचे मा कही
होतात. नेटवक ा मा कीमुळे ते ीमंत होतात.’’
‘‘म ा ीमंत ायचं असे , तर मी ावसाियक नेटवक कसं उभं करायचं हे
ि काय ा हवं का?’’ मी िवचार ं .
‘‘तु ा आता क ना येऊ ाग ी आहे . ीमंत हो ासाठी एकापे ा अिधक
माग आहे त; पण जे अित ीमंत असतात, ां नी नेटवक उभी के े ी असतात. जॉन
डी. रॉकफे र जगाती सवात ीमंत कसे झा े ते पाहा ना. ां नी ते ा ा िविहरी
खोद ाप ीकडे खूप काही के ं . ां नी गॅस े , वाहतूक करणारे ट ,
जहाजं आिण पाइप ाइ यां चं नेटवक उभं के ं . ा नेटवकमुळे ते इतके ीमंत

******ebook converter DEMO Watermarks*******

आिण ा ी झा े , की ेवटी अमे रकी सरकारनं ां ची म ेदारी होते आहे ,
असं सां गून ते नेटवक तोडाय ा भाग पाड ं .’’
‘‘अ◌ॅ े झां डर ॅहम बे यां नी टे ि फोनचा ोध ाव ा आिण ां चे नेटवक
‘एटी अँड टी’ नावानं ओळख ं जाऊ ाग ं ,’’ मी भर घात ी.
ीमंत डॅ डनं होकाराथ मान ह व ी आिण ते णा े , ‘‘नंतर आ ं रे िडओ
नेटवक. ानंतर टे ि जनचं नेटवक. एखादा नवा ोध ाग ानंतर ासाठी
ा कोणी नेटवक उभार ं आिण ाचे मा क झा े , तेच ीमंत झा े . अनेक तारे –
तारका आिण ीडापटू ीमंत असतात; कारण रे िडओ आिण टे ि जन नेटवक
ां ना ीमंत व िस करतात.’’
‘‘मग आप ी ि ण प ती अ ा कारचं नेटवक उभार ाचं ि ण का
दे त नाही?’’ मी िवचार ं .
ावर ीमंत डॅ ड खां दे उडवून बो ू ाग े , ’’म ा नाही माहीत. म ा असं
वाटतं, की ब सं ोक एखा ा मो ा नेटवकम े नोकरी ोधून ाचे कमचारी
णवून घे ातच आनंद मानत असावेत. हे च नेटवक ीमंतां ना अिधक ीमंत करत
राहातात. म ा ीमंतां ना अिधक ीमंत करायचं न तं, णून मी त:चं नेटवक
उभं के ं . आयु ा ा सु वाती ा म ा फारसे पैसे िमळवता आ े नाहीत; कारण
नेटवक ा उभारणी ा वेळ ागतो. पिह ी पाच वष मी बरोबरी ा ोकां पे ा खूप
कमी पैसे िमळवत होतो. नंतर ा दहा वषात मा मी ा सग ां पे ा खूप ीमंत
होतो. ां ापैकी जे डॉ र िकंवा वकी झा े , ते ातही िवचार क कणार
नाहीत, एवढे पैसे मी आज कमावतो. उ म आखणी के े ं आिण आप ा ता ात
अस े ं ावसाियक नेटवक हे खूप क करणा या सुि ि तापे ा जा पैसे
िमळवतं.’’
ीमंत डॅ ड बो त रािह े . ां नी सां िगत ं , की त:चं नेटवक उभारणा या
अनेकानेक ीमंत आिण सु िस ीं ा कथा आप ा इितहास सां गतो.
आगगाडीचा ोध ाग ानंतरही अनेकजण ीमंत झा े . तीच गो िवमान, कार,
वॉ माट, द गॅप आिण रे िडओ ॅकसार ा रटे ोअसची आहे . आज ा जगात
सुपर कॉ ुटर, पीसी यां ची ताकद त:चं नेटवक उभा इ णा यां ना मदत
करते. संप ी िमळव ाची ी दे ते. माझं हे पु क आिण रचडॅ ड डॉट कॉम ही
साइट त:चं ावसाियक नेटवक उभा इ णा यां नाच अपण के ी आहे .
आज ा जगाती सवािधक ीमंत मान े जाणारे िब गेट्स हे आयबीएम ा
नेटवकम े अ◌ॉपरे िटं ग िस म बनवून ीमंत झा े आहे त. बीट ीमंत झा े ते
रे िडओ, टे ि जन आिण रे कॉड ोअस ा नेटवक ा ताकदीमुळे. रे िडओ आिण

******ebook converter DEMO Watermarks*******

टे ि जन नेटवक ा ताकदीमुळेच ीडापटू ावधी डॉ स िमळवतात. जगभर
पसर े ा नेटवकमधी अ ाधुिनक अस े ा इं टरनेटमुळेही अनेक जण
ाधी झा े त. काहीजण अ ाधी ही झा े . या े खनकौ ानं म ाही
ावधी डॉ स िमळवून िद े आहे त. मी खूप चां ग ा े खक अस ामुळेच हे पैसे
िमळा े त असं नाही, तर ामागे एओए टाइम वॉनर नेटवकची ताकद आहे .
‘ रचडॅ ड डॉट कॉम’म ेही टाइम वॉनर बु आिण एओए सोबत काम करतो. या
खूप मो ा कंप ा आहे तच, ाि वाय ां ासोबत काम करावं असेही आहे त.
आमची साइट जगभराती इतर कंप ां ीही नेटविकग करते. ामुळे या कंपनीची
नेटवक जपान, चीन, अ◌ॉ े ि या, इं ं ड, युरोप, आि का, दि ण अमे रका,
कॅनडा, भारत, िसंगापूर, म े ि या, इं डोनेि या, मे को, िफि िप आिण
तैवानम ेही आहे त. ीमंत डॅ ड हे च णा े होते, ‘ ीमंत नेटवक िनमाण करतात
आिण बाकीचे ाम े काम ोधतात.’

ीमंत हे अिधक ीमंत का होतात?

‘सार ा िपसां चे प ी एक राहतात,’ हा वा चार आप ापैकी अनेकां नी
ऐक े ा असे . तो केवळ प ां बाबतच खरा आहे असं नाही, तो ीमंत,
म मवग य आिण गरीबां बाबतही ागू होतो. दु स या ां त सां गायचं, तर ीमंतां चं
नेटवक ीमंतां ी असतं, म मवग यां चं म मवग यां सोबत आिण ग रबां चं
ग रबां सोबत. ीमंत डॅ ड नेहमी सां गायचे, ‘‘तु ा ा ीमंत ायचं असे , तर तुमचं
नेटवक ीमंतां सोबत िकंवा जे तु ा ा ीमंत हो ासाठी मदत करती ,
अ ां सोबत असाय ा हवं. नेमकं ब सं ोक ां ना मागे खेचणा यां ाच
नेटवकम े असतात. या पु कातून म ा तु ा ा एक िवचार ायचा आहे .
नेटविकग माक िटं ग वसाय हा तु ा ा ीमंत हो ास मदत करणारा वसाय
आहे . आता तु ी त: ा एक न िवचारा, की मी ा कंपनी आिण माणसां सोबत
काम करतो, ां ना मी ीमंत ावं असं वाटतं का? की ां ना मी सतत क करत
राह ातच रस आहे ?
ीमंत आिण आिथक ा तं हो ाचा माग म ा वया ा पंधरा ा
वष च सापड ा होता. तो होता, म ा ीमंत आिण आिथक ा तं हो ासाठी
मदत करणा यां ा नेटवकम े पोहोच ाचं आिण िटक ाचं ि ण घेणं. म ा हे
अगदी मनापासून प ं उमज ं होतं. ाचवेळी मा ा वगिम ां समोर एकच ेय
होतं, चां ग े गुण आिण ामुळे चां ग ी, सुरि त नोकरी िमळवायची. मी इतर

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 ीमंतां साठी काम करणारा कमचारी हो ाऐवजी, मी ीमंत हो ात ां ना रस
आहे , अ ा ोकां ीच आपण मै ी करायची हे मी ा वयात ठरवून टाक ं होतं.
आता जे ा मी मा ा आयु ाकडे पाहतो, ते ा ा वयात घेत े ा तो िनणय खूप
मह पूण होता, हे िदसतं. ानंच माझं आयु बद ू न गे ं . हा िनणय अिजबात
सोपा न ता. ा वयात मी कोणाचं ऐकायचं, कोणा ी मै ी करायची आिण कोण ा
ि काचं बो णं काळजीपूवक ऐकायचं, हे ठरव ं होतं. तुम ापैकी जे वसाय
क इ त असती , ां नीही आपण कोणासोबत वेळ घा वतो, आप े ि क
कोण आहे त, आप े िम कोण आहे त, याची जाणीव ठे वणं आव यक आहे . ाळे त
असतानाच मी मा ा िम ां ची आिण ि कां ची काळजीपूवक िनवड क ाग ो
होतो. ही िनवड खूप मह ाची असते; कारण आप ं कुटुं ब, िम प रवार आिण
ि क हे आप ा नेटवकचे फार, फार, फार मह ाचे घटक असतात.

ोकांसाठी िबझनेस ू
नेटवक माक िटं ग उ ोगा ा ो ाहन दे ासाठी मी हे पु क ि हाय ा
घेत ं , ते ा मा ा अंगावर रोमां च उभे रािह े . मा ा ीमंत डॅ डनं म ा जे
ि ण िद ं , ते सारं ान या कंप ा ावधी ोकां ना दे त आहे त. एखा ा
नेटवकसाठी आयु भर काम करत राह ापे ा या कंप ा तु ा ा त:चं नेटवक
उभार ाची संधी दे ऊ करत आहे त.
त:चा वसाय, नेटवक उभं कर ाचं ि ण दे णं, मुळात ही गो पटवून
दे णं हे सोपं नाही. आप ाकडे त:चं नेटवक, त:चा उ ोग उभार ापे ा
िन ावान आिण कठोर प र म करणारे कमचारी हो ाचंच ि ण हानपणापासून
िद ं जातं.
मी एतनामम े काम के ं आहे . मी म रन कॉपस आिण हे ि कॉ र पाय ट
होतो. ितथून परत ावर मी एमबीए कर ा ा िवचारां त होतो. ीमंत डॅ डनं हा
िवचार मा ा मनातून काढू न टाक ा. ते णा े , ‘‘तू जर पारं पा रक प तीनं,
त ाच कॉ े जमधून एमबीए कर ी , तर ितथं तु ा एखा ा ीमंत माणसाचा
कमचारी हो ाचंच ि ण िमळे . एखा ा ीमंताचा उ वेतन घेणा या
कमचा याऐवजी तु ा त: ा ीमंत ायचं असे , तर तू उ ोजक हो ाचं
ि ण दे णारं कॉ े ज ोध. ब सं िबझनेस ू म े उ ट होतं. ितथे ार
मु ां नाच वे िद ा जातो आिण ां ना कमचा यां चे व थापक हो ाऐवजी
ीमंत ोकां ा वसायाचं व थापन कर ाचं ि ण िद ं जातं.’’ एनरॉन

******ebook converter DEMO Watermarks*******

आिण व डकॉम या कंप ां ा बात ां चा मागोवा घेत ा, तर तु ा असं आढळे ,
की या कंप ां त ा कमचा यां नी गुंतवणूकदार आिण कमचा यां ची काळजी
घे ाऐवजी त:चीच कातडी वाचव ाचा आरोप होतो आहे . णजे ां नी तुम ा
कंप ां म े त:चे पैसे ओत े , आयु िद ी, ां ना या चंड पगार घेणा यां नी
वा यावर सोड ं . हे अिधकारी ां ा कमचा यां ना आप ाच कंप ां चे ेअस
ाय ा सां गत होते आिण ाचवेळी त:चे ेअस िवकत होते. हे उदाहरण
टोकाचं झा ं , तरी कॉपा रेट जगात आिण ेअर बाजारात अ ी ाथ वतणूक
रोजचीच असते.
मी नेटविकग माक िटं ग ा उ ेजन दे तो; कारण या उ ोगाती अनेक ब ा
कंप ा या सवसामा ां साठी वसाय ि ण दे णा या सं थाच आहे त. या कंप ा
ां ासाठी काम करताना जे काही ि कवून जातात, ते पारं पा रक ि ण णा ीत
ि कव ं जातच नाही. ीमंत हो ाचा सोपा माग णजे त: ा आिण इतरां ना
ावसाियक हो ाचं ि ण ावं, हे कुठे नेहमी ा ि णातून समजतं?

ीमंत हो ाचे इतर माग

अनेक ोकां नी नेटविकग माक िटं ग ा मा मातून खूप संप ी िमळव ी
आहे . मा ा काही ीमंत िम ां नी याच वसायातून संप ी िनमाण के ी आहे .
तरीदे खी ामािणकपणानं सां गायचं, तर संप ी िमळव ाचे इतरही बरे च माग
आहे त. णूनच पुढ ा करणां तून तु ा ा इतर काही मागानी ोक ीमंत कसे
झा े , हे समजे . सवात मह ाचं णजे ते आिथक ा तं कसे झा े ,
उपजीिवकेसाठी करा ा ागणा या कंटाळवा ा कामातून मु कसे झा े ,
नोकरी ा सुरि तते ा िचकटू न रा न पगाराचे चेक घे ापासून मु ता क ी
िमळा ी, हे समजे . पुढी करण वाच ानंतर वैय क संप ी िनमाण
कर ाचा आिण तुमची ं पूण कर ाचा उ म माग णजे नेटवक माक िटं ग
वसाय उभारणं हा आहे , याची जाणीव होई .

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 करण २
ीमंत हो ासाठी अनेक माग आहेत
‘‘तु ी म ा ीमंत कसं ायचं ते ि कवा ?’’ मी मा ा जीव ा ा ा
ि कां ना िवचार ं .
‘‘नाही,’’ ां नी उ र िद ं , ‘‘माझं काम तु ा पदवीधर हो ासाठी मदत करणं
हे आहे . पदवीधर झा ास, की तु ा उ म नोकरी िमळू के .’’
‘‘पण म ा नोकरीच करायची नसे तर? म ा ीमंत ायचं असे तर?’’ मी
िवचार ं .
‘‘तु ा ीमंत का ायचं आहे ?’’ ां नी िवचार ं .
‘‘कारण म ा ातं हवं आहे . म ा जे काही करायचं आहे , ासाठी माझा
पैसा आिण वेळ हवा आहे . म ा आयु भर दु स या कोणासाठी काम करायचं नाही.
मा ा पगारा ा आक ावर माझी ं अव ं बून असता कामा नयेत.’’ मी उ र
िद ं .
‘‘हा मूखपणा आहे . तू आळ ी ीमंत ायचं पाहतो आहे स. आिण जर
तु ा चां ग े गुण िमळा े नाहीत, तर तु ा उ म पगार दे णारी नोकरी िमळणार
नाही. मग तू ीमंत होणार कसा? ापे ा या बेडकाकडे वळ...’’ ते णा े .
आप ा ा आिथक ा य ी ायचं असे , तर तीन कार ा
ि णाची आव यकता असते, ा े य, ावसाियक आिण आिथक. मा ा इतर
पु कां तून आिण काय मां तून मी हे वारं वार सां गत असतो.

ा ेय ि ण
हे ि ण आप ा ा ि हाय ा, वाचाय ा आिण गिणतं सोडवाय ा ि कवतं.
हे िव ेषत: आज ा जगात खूप मह ाचं आहे . वैय क सां गायचं, तर या
पातळीवर मी फारसं काही क क े ो नाही. मी कायम ‘क’ दजाचा िव ाथ
होतो. ाचं अगदी ाथिमक कारण णजे वगात ि कव ा जाणा या गो ींम े
म ा कधीच रस वाट ा नाही. माझा वाचनाचा वेगही खूप कमी आहे आिण म ा
चां ग ं ि िहताही येत नाही. अथात, वाचनाचा वेग कमी अस ा, तरी मी भरपूर

******ebook converter DEMO Watermarks*******

वाचतो. एक पु क दोन–तीनदा वाचतो. ानंतर म ा े खका ा न ी काय
णायचं आहे , ते उमगतं. मी सुमार े खक आहे , पण मी ि हीत राहातो.
जाता जाता, मी चां ग ं ि हीत नस ो, तरी मी न ीबवान आहे ; कारण माझी
सहा पु कं ू यॉक टाइ , वॉ ीट जन आिण िबझनेस िवक ा बे सेि ं ग
पु कां ा यादीत होती. ‘ रच डॅ ड पुअर डॅ ड’ या पु कात मी ट ं आहे , की मी
उ म े खक नस ो, तरी उ म िवक ा जाणारा े खक आहे . मा ा ीमंत डॅ डनं
म ा िव ी या िवषयाचं ि ण िद ं होतं. हे ाचंच फळ आहे . ाळे त िमळा े ा
गुणां चं असं फळ म ा कधीच िमळा े ं नाही.

ावसाियक ि ण
ही पायरी तु ा ा पै ां साठी कसं काम करायचं हे ि कवते. मी त ण
असताना ार मु ं डॉ र, वकी िकंवा अकाउं टंट होत असत. इतर
ावसाियक महािव ा यं िकंवा ि ण क ं ोकां ना वै कीय साहा क, ं बर,
इ े ि अन, अ◌ॉटोमोबाइ मेकॅिनक हो ाचं ि ण दे त. य ो पेजेसमधी
ि ण िवषयक जािहराती बारकाईनं पािह ावर तुम ाही ात येई , की या
सा या सं था नोकरी िमळवून दे णा या वसायाचं ि ण दे तात.
ि णा ा पिह ा पातळीवर चां ग ा नस ामुळे मी डॉ र, वकी ,
अकाउं टंट वगैरे हो ा ा िवचारां पासून दू रच होतो. ा ऐवजी मी ू यॉक इथ ा
एका ावसाियक ू म े गे ो. ानंतर जहाजावर अिधकारी णून जू झा ो.
ावेळी मी ँ डड अ◌ॉइ ा टँ कसवर िकंवा वासी जहाजां वर असायचो. पदवी
िमळव ानंतर ि िपंग उ ोगात नोकरी कर ाऐवजी मी पे ाको ा ो रडा इथे
गे ो कारण ावेळी एतनामचं यु सु होतं. ितथं मी यू.एस. ने ी ाइट
ू मधून पाय ट झा ो. दे ासाठी यु भूमीवर जाणं हे मु ां चं कत च आहे ,
असं मा ा दो ी डॅ डचं णणं होतं. ामुळे मी आिण माझा भाऊ असे दोघंही
एतनाम यु ावर गे ो. तेिवसा ा वष उपजीिवकेसाठी मा ाकडे दोन पयाय
होते, एक णजे जहाज उ ोगात अिधकारी आिण दु सरा पाय ट. पैसे
िमळव ासाठी मी यापैकी काहीही के ं नाही.
जाता जाता, आज मी ा वसायासाठी सवात िस आहे , ते णजे
े खन... ात मी ाळे त दोनदा नापास झा ो होतो.

आिथक ि ण

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 ही पायरी वेगळी आहे . इथे तु ी पै ासाठी काम कर ाऐवजी पैसा
तुम ासाठी क ा कारे काम क कतो, हे ि कव ं जातं. ि णाची ही ितसरी
पायरी आप ा ै िणक व थेत ि कव ी जात नाही.
मा ा गरीब डॅ डचं असं ठाम मत होतं, की ख या जगात य ी हो ासाठी
ा े य ि ण आिण ावसाियक ि ण या दोनच गो ी मह ा ा आहे त.
दु सरीकडे ीमंत डॅ ड सां गायचे, ‘‘आिथक ि ण घेत ं नाहीत, तर तु ी कायम
ीमंतां साठीच काम करत राहा .’’ ीमंत डॅ डनं म ा जे ि ण िद ं , तेच रचडॅ ड
डॉट कॉममधून सवापयत पोहोचव ाचा मी य के ा आहे . आ ी कॅ ो
१०१, २०२ आिण कॅ ो फॉर िकड् स हे आिथक ि ण दे णारे खेळ तयार के े
आहे त. ीमंत डॅ डनं म ा जे आिथक ि ण िद ं , माझी जी मनोभूिमका तयार
के ी, ते सारं मु ां पयत गमतीदार प तीनं पोहोचव ाचं काम ‘कॅ ो फॉर
िकड् स’ करतं.

‘‘तु ी पै ासाठी काम कर ाऐवजी पैसा तुम ासाठी कसा

काम करे , हे ि का.’’

आिथक अ र
मा ा मते अमे रका आिण पा चा दे ां वर आिथक संकट कोसळणार आहे .
याचं कारण ि ण प तीतच आहे . पारं पा रक ि ण प ती िव ा ाना
वा ववादी आिथक ि ण दे ात सप े अपय ी ठर ी आहे . अ ा कारचं
ि ण आप ा ा ाळा–कॉ े जात िमळा े ं नाही, हे आप ा सग ां नाच मा
ावं आिण मा ा मते पै ाचं व थापन व गुंतवणूक ही खूप मह ाची
जीवनकौ ं आहे त.
काही काळापूव ाखो ोकां नी आप े अ ावधी डॉ स ेअर बाजारात
घा व े . आपण या घटनेचे सा ीदार आहोत. खूप मोठं आिथक संकट वकरच
येणार आहे , असं भिव मी वतवतो, ा ा काही कारणं आहे त. एकतर १९५०नंतर
ज े ा ावधी ोकां कडे िनवृ ीनंतर पुरेसे पैसे नसती . ातही वै कीय
सेवां साठी ा खचाची तरतूद सवािधक मह ाची आहे . ती िकती जणां नी के ी आहे ?
आप े आिथक स ागार कायम ठासून सां गतात, की िनवृ ीनंतर आप े खचही

******ebook converter DEMO Watermarks*******

कमी होतात. इतर खच कमी होत अस े , तरी वै कीय खच वाढत जातात, हे
आप ा ातच येत नाही.
मा ा गरीब डॅ ड ा ठामपणे वाटायचं, की ां ाकडे पैसे नाहीत, ां ची
काळजी सरकारनं ाय ा हवी. मी मनातून या गो ी ी सहमत अस ो, तरी रोजचा
आिण वै कीय खच भागव ासाठी आधाराची गरज अस े ा ाखो ोकां ना
सरकार कसं काय मदत करणार आहे , हे कोडं ही म ा सुटत नाही. २०१० पासून ८३
ाख ोक िनवृ ीकडे वाटचा क ागती . काम कर ाचे िदवस संप े ,
िनयिमत पगार बंद झा ा, की यापैकी िकती जणां कडे जग ासाठी पुरेसे पैसे
असती ? ावधी ोकां ना अ ावधी डॉ स ागती . याचाच अथ त ण मंडळी
काम क न या वृ ां ना जग ासाठी पैसे दे त राहाती .
णूनच आप ा सग ा ाळा–कॉ े जां तून वकरात वकर आिथक
ि ण ाय ा सु वात कराय ा हवी. पै ाचं व थापन आिण गुंतवणूक हे बेडूक
काप ाइतकंच मह ाचं आहे .

थोडं सं वैय क
हाती ेअस िकंवा ु ुअ फंड नसताना आिण कोणतीही सरकारी मदत न
घेता मी आिण माझी प ी वेळेआधी िनवृ झा ो. आम ाकडे ेअस िकंवा
ु ुअ फंड का न ते? तर मा ा मते हा गुंतवणुकीसाठी खूप जोखमीचा माग
आहे . तु ी कोणतंही आिथक ि ण घेत े ं नसे आिण गुंतवणुकीचा अनुभव
नसे , तर तुम ासाठी ु ुअ फंड हीच सवा म गुंतवणूक असू कते.
२००० सा ा माच मिह ात ेअर बाजार कोसळ ापूव आिथक स ागार
कोणता स ा दे त होते, ते आठवा. ते सां गत होते, ‘दीघ मुदतीसाठी गुंतवणूक करा.
िवकत ा आिण त:कडे च ठे वा. िविवध िठकाणी पैसे गुंतवा.’ अथिवषयक
बात ां चा मागोवा घेत ा, तर हे तु ा ाही िदसे . ेअर बाजार
कोसळ ानंतर ते काय स ा दे त होते? ते सां गत होते, ‘दीघ मुदतीसाठी गुंतवणूक
करा. िवकत ा आिण त:कडे च ठे वा. िविवध िठकाणी पैसे गुंतवा.’ दोन
वेगवेग ा प र थतीत ा स ात काही फरक आहे ?
उ म आिथक ि ण नसे , तर आपण अथ स ागार जे सां गतात, तेच करत
राहातो. ां चं नेहमीचं एकच सां गणं असतं, बचत करा, ु ुअ फंड ा,
दीघका ीन गुंतवणूक करा आिण िविवधता आणा. उ म आिथक ि ण असे , तर
असा जोखमीचा स ा तु ी ऐकणार नाही. ाऐवजी तु ी मा ा ीमंत डॅ डनं

******ebook converter DEMO Watermarks*******

िद े ा स ा ऐका , आधी त:चा उ ोग सु करा. ते णायचे, ‘‘ ीमंत
हो ाचा सवात चां ग ा माग णजे ावसाियक ा. वसाय सु के ानंतर
भ म कॅ ो उभा रािह ा, की ानंतर इतर मा म ेत गुंतवणूक सु करा.’’

‘‘ ीमंत हो ाचा सवात चांग ा माग णजे ावसाियक ा.

वसाय सु के ानंतर भ म कॅ ो उभा रािह ा, की
ानंतर इतर मा म ेत गुंतवणूक सु करा.’’

ीमंत हो ाचे इतर माग

ीमंत डॅ ड णायचे, ‘‘िक ेक ोकां ना आिथक ि ण िमळा ं नस ामुळे,
त:चं ावसाियक नेटवक उभार ाऐवजी ते ीमंत हो ाचे वेगवेगळे मजेदार
माग ोधून काढतात. उदाहरणाथ ाखो ोक ॉटरी ावतात िकंवा क क न
बचत करतात. आिण काही ोक खरोखरच या वेग ा मागानी ीमंत होतात.’’ ते
अजून एक गो सां गायचे, ती णजे, ‘तु ा ा ीमंत ायचं असे , तर ीमंत
हो ासाठी तु ा ा यो वाटणारा माग तु ीच ोधाय ा हवा.’ ीमंत हो ाचे
काही माग पुढे िद े आहे त.
१. पै ांसाठी क न ीमंत होता येतं. हा खूप ोकि य माग आहे .
ीमंत डॅ ड णत, ‘पै ां साठी करणा यां ना काय णतात, हे तु ा ा माहीतच
आहे .’
२. कपटी िकंवा ु ेपणानं ीमंत होता येतं. ीमंत डॅ ड सां गायचे, ‘कपटी
िकंवा ु ा अस ाचा एक ास असतो. तो णजे तु ा ा त ाच ोकां सोबत
राहाय ा ागतं. वसाय हा िव वासावर चा तो. तुमचे भागीदारच कपटी िकंवा
ु े असती , तर वसायात िव वास िनमाण कसा होणार? तु ी ामािणक
असा आिण तुम ा हातून एखादी चूक झा ी, तर ब सं ोक तु ा ा दु सरी
संधी दे तात. तु ी अ ा चुकां तून ि कत गे ात, तर चां ग े ावसाियक होऊ
कता. तु ी कपटी िकंवा ु े असा आिण एखादी चूक के ीत, तर एकतर
तु ं गात जा िकंवा तुमचे भागीदार तु ा ा ां ा प तीनं ि ा करती .’
३. ोभीपणा क नही ीमंत होता येतं. ीमंत डॅ ड णा े होते,
‘ ोभीपणामुळे ीमंत झा े ा ोकां नी हे जग भर े ं आहे . ोभी ीमंत हे
सवािधक ितर रणीय असतात.’ २००० सा ी ेअर बाजार कोसळ ानंतर अनेक

******ebook converter DEMO Watermarks*******

गो ी समोर येऊ ाग ा. कंप ां नी ां ा आिथक नोंदींम े क ी गडबड के ी
होती, सीईओ मंडळी गुंतवणूकदारां ी क ी खोटं बो ी, कंपनीत ा ोकां नी
आप े ेअस बेकायदे ीरपणे कसे िवक े , त: ेअस िवकत असताना कॉपा रेट
े ात े अिधकारी कामगारां ना ते ेअस िवकत घे ासाठी कसे उद् यु करत
होते अ ा सा या कथा जगासमोर आ ा. एनरॉन, व डकॉम, आथर अँडरसनचे
णेते आिण वॉ ीटवरी िव े षक कसं खोटं बो े , हे ही जगानं पािह ं .
ानंतर बराच काळ या ोकां नी कसं फसव ं आिण चो न कोण ा गो ी के ा,
यािवषयी ाच बात ा असाय ा. दु स या ां त सां गायचं, तर काही ीमंत इतके
ोभी होते, की पैसे िमळव ा ा ह ासामुळे ां नी कायदे मोड े आिण ते ु े
झा े . एकिवसा ा तकात ा पिह ा काही वषाम े ोभ, ाचखोरी आिण
नैितक मागद नाचा अभाव या गो ींची उदाहरणं समोर आ ी. या वषानी हे ही िस
के ं , की सगळे च ु े काही अम ी पदाथाचा वसाय करत नाहीत िकंवा मुखवटे
घा ू न बँकां ना ु टत नाहीत.
४. िच ू पणा क नही ीमंत होता येतं. िच ू पणा करणं िकंवा
दमडीदमडीसाठी ाण टाकणं हादे खी ीमंत हो ाचा ोकि य माग आहे . हा
माग जे अनुसरतात, ां ा बाबतीत एक गो कायम घडत राहाते. हे ोक
ऐपती माणे राहात नाहीत. कायम आहोत ा ापे ा खूप कमी दजाचं जीवन
जगतात. हीच मोठी अडचण आहे . भरपूर पैसा असूनही हे ोक ेवटपयत दजाहीन
आयु जगतात. हाती भरपूर पैसा असूनही गरीबां माणे राहाणा या, आयु भर
फ पैसा साठवणा या, से म ेच खरे दी करणा यां ा कथा आपणही ऐक े ा
असतात. ीमंत असूनही ग रबां सारखं राहणं, ही गो मा ा ीमंत डॅ डना अगदीच
अथहीन वाटायची.
मा ा ीमंत डॅ डचा असा एक िम होता. ानं िच ू पणा करत पैसा
साठव ा. अगदी गरज असे , तरच तो पैसा खच करायचा. ामुळे हाती पैसा
असूनही आयु भर गरीबच रािह ा. ा ा तीन मु ं होती. सग ात वाईट गो ही,
की ा पै ां चा उपभोग घेता यावा, यासाठी ते ितघेही यां ा मरणाची वाट पाहात
होते. ां ा मृ ूनंतर ती सारी संप ी या मु ां ा ता ात आ ी आिण इतकी वष
ग रबीत काढ ाची भरपाई ां नी ताबडतोब सु के ी. ा ा प रणाम प
साधारण तीन वषातच ती संप ी उडून गे ी आिण मु ं खरोखरच गरीब झा ी.
ीमंत डॅ ड ा मते जे ोक पैसे साठवतात आिण गरीबां सारखे राहातात, ते पै ां चे
पुजारी असतात. ते पै ां चे मा क हो ाऐवजी पै ा ाच मा क करतात.

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 ५. कठोर प र म क न ीमंत होता येतं. याबाबत एक अडचण आहे .
ीमंत डॅ ड ा ती जाणव ी होती. ते सां गायचे कठोर प र म कराय ा हरकत नाही;
पण ते क न येणारा पैसा उपभोगणं अवघड होतं. ते णायचे, काही ोक
पै ां साठी ारी रक म करतात. हा पयाय चुकीचा आहे ; कारण ा उ ासाठी
ारी रक म ावे ागतात, ावर सवािधक कर आकार ा जातो. अ ा कारे
पैसे िमळव ासाठी ोक जा ीत जा ारी रक म करतात आिण ावर
जा ीत जा कर भरतात. ा उ ावर कर आकार ा जातो, ासाठी खूप क
करणं, ही आिथक बु म ाच नाही. अजून एक मह ाची गो णजे ा ोकां ना
कमीत कमी मोबद ा िमळतो, ां ना जा ीत जा कर भरावा ागतो.

कमी पै ांसाठी जा ीत जा म करणं

म ा ीमंत डॅ डनं ि कव ं होतं, की उ ाचे दोन कार आहे त. चां ग ं
उ आिण वाईट उ . या पु कात तु ा ा कोण ा उ ासाठी खूप क
करावेत, कोण ा उ ावर कमीत कमी कर ागतो आिण तु ा ा जा ीत जा
पैसा कमावता येतो याची मािहती िमळे .
ीमंत डॅ डनं ां ा मु ा ा आिण म ा दाखवून िद ं , की अनेकजण
आयु भर क उपसत राहातात; पण आयु ा ा ेवटी ां ा हाती खूप कमी
रािह े ं असतं. काही वष खूप क करावे ागती आिण ानंतर तु ी ते न
कर ासाठी तं असा , असेही काही माग आहे त. ते कोणते, हे या पु कातून
समजे .
६. िव ण बु म ेची ई वरी दे णगी िमळा े ी अस ासही ीमंत
होता येतं. टायगर वुडस हा ई वरी दे णगी िमळा े ा खेळाडू. ानं ा दे णगी पी
कौ ात वषानुवष वाढच के ी. अथात, एखादा खूप ार आिण बु म ेची
दे णगी िमळा े ा अस ा, तरी तो ीमंत होई च, याची खा ी नसते. ीमंत डॅ ड
णत, ‘‘ई वरी दे णगी अस े े , तरीही ीमंत नस े े बरे च ोक आप ा
आजूबाजू ा असतात. हॉि वूडम ेच पाहा. सौंदयाची आिण अिभनयाची दे णगी
िमळा े े बरे च अिभनेते िकंवा अिभने ी ब सं ोकां पे ा कमी पैसा िमळवतात.
सं ा ा असं सां गतं, की ६५ ट े ावसाियक ीडापटू ां ची कारकीद
संप ानंतर कफ क होतात. पै ां ा या जगात ीमंत हो ासाठी ई वरी दे णगी
अस े ी बु म ा, कौ आिण सौंदय यां ापे ा एक गो अिधकची ागते.

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 ७. नि बाने ीमंत होता येतं. आपण भा वान होऊ िकंवा कधीतरी
आप ं ही भा फळफळे या अंध े नं ीमंत हो ाचा य करणं हे िच ू पणा
करत ीमंत हो ाइतकंच ोकि य आहे . ाखो ोक को वधी िकंवा अ ावधी
डॉ स ा पैजा घो ां ा यती, जुगार िकंवा खेळां वर ावत असतात. आपण
न ीबवान ठ आिण ीमंत होऊ, ही एकच आ ा ां ा मनात असते.
आप ा ा हे ही समजत असतं, की एकजण सुदैवी ठर ासाठी हजारो ोक दु दवी
ठरावे ागतात. पु ा सव णं आिण िनरी णं हे च सां गतात, की ॉटरी िजंकून पाच
ज ात कमावू कणार नाही इतका पैसा कमाव े े ब तेक जण पाच वषात
कफ क होतात. एकदा िकंवा दोनदा सुदैवी ठर ामुळे संप ी राखून ठे वता येते,
हा म आहे .
८. वारसा ह ानं िमळा े ा संप ीमुळे ीमंत होता येतं. असा िव वास
असे , तर आप ा ा असं काही िमळणार आहे का, याची मािहती िव ीत
असतानाच क न ावी. तसं काही िमळणार नसे , तर ीमंत हो ाचे इतर माग
ोधावे ागती .
९. गुंतवणूक क न ीमंत होता येतं. यािवषयी एक त ार मी वारं वार
ऐकतो, ती णजे गुंतवणूक कर ासाठी आधी हाती पैसा असावा ागतो.
ब तेकदा हे खरं असतं. गुंतवणूक कर ातही एक अडचण आहे . तु ी जर
अथसा र नसा आिण तु ी गुंतवणुकीचं ि ण घेत े ं नसे , तर के े ी सारी
गुंतवणूक बुड ाचीही ता असते. ेअर बाजार हा जोखमीचा आिण हरी
आहे , हे आप ापैकी ब सं ां ना माहीत आहे . याचाच अथ ेअर बाजारात एकाच
िदव ी खूप काही िमळवता आिण दु स या िदव ी गमावतादे खी . रअ इ े टीत
गुंतव ासाठी बँक मदत करते. तसं अस ं , तरीदे खी संप ी िमळव ासाठी
आधी आप ाकडे काही पैसे आिण ि ण असावंच ागतं. या पु कात
गुंतवणुकीसाठी पैसा कसा िमळवावा आिण ाहीपे ा पैसे घा वू नयेत, यासाठी
काय ि कावं, गुंतवणुकीचं ि ण णजे काय, हे वाचाय ा िमळे .
१०. त:चा वसाय उभा क न ीमंत होता येतं. ब तेक ीमंत अिधक
ीमंत हो ासाठी हा माग अनुसरतात. िब गेट्स यां नी माय ोसॉ उभार ी,
मायके डे यां नी वसतीगृहा ा खो ीत डे कॉ ुटसची िनिमती के ी.
उ ोगाची ू ातून उभारणी करणं, हा ीमंत हो ा ा अनेक मागाती सवात
जोखमीचा माग आहे . एखादी ँ चायझी घेणं हे तसं कमी जोखमीचं आहे . अथात,
तेही कधीकधी महाग ठरतं. िस ँ चायझीचं मू एक ाख ते दीड कोटी
डॉ सही असू कतं. तेही फ ँ चायझीचं ु झा ं . ाखेरीज कंपनी ा

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 ि ण, जािहरात वगैरसाठीही पैसा घा ावा ागतो. पु ा ितत ाच पटीत उ
िमळे याचीही खा ी नसते. पु ळदा ँ चायझी चा त नसे , घेणा या ा तोटा
होत असे , तरीही ा ा मूळ कंपनी ा पूण पैसे ावेच ागतात. ँ चायझी घेणं हे
ू ातून वसाय उभा कर ाएवढं जोखमीचं नस ं , तरी आकडे सां गतात, की
एकूण ँ चायझीज ा एक तृतीयां कफ क होतात.

मोठे ावसाियक आिण छोटे ावसाियक यां ाती फरक

ीमंत हो ा ा अकरा ा मागाकडे वळ ापूव म ा मो ा आिण छो ा
वसायाती फरकािवषयी थोडं बो ायचं आहे . मोठे ावसाियक नेटवकची
उभारणी करतात, हा यां ात ा मोठा फरक. आपण एखा ा रे ॉरं टचा मा क
आिण मॅक डोना चे मा क रे ॉक यां चं उदाहरण घेऊ. मॅक डोना हे हॅ गर
िवकणा या हॉटे चं नेटवक आहे . ते ँ चायझी नेटवक णून ओळख ं जातं. दु सरं
उदाहरण आहे टे ि जन दु ी करणा या ावसाियकाचं. ा ा िव आहे त
सीएनएनची उभारणी करणारे टे ड टनर. सीएनएन णजे केब ूज नेटवक. पु ा
एकदा नेटवक या ाकडे ा. छो ा उ ोगाचा मा क आिण मो ा
उ ोगाचा मा क यां ात ा फरक हा ां ा नेटवक ा आकारात आहे . छो ा
उ ोगाचा मा क हा उ ोजक अस ा, तरी ात े फार थोडे नेटवकची उभारणी
करतात. अगदी सा ा ात सां गायचं, तर जगाती ीमंत ोक हे नेटवक
उभा नच ीमंत झा े े आहे त.

ीमंत हो ाचा अकरावा माग

११. तु ी नेटवक माक िटं ग उ ोग उभा क कता. हा वसाय मी
अकरा ा िकंवा तं थानावर ठे व ाचं कारण आहे . संप ी िमळव ाचा हा नवा
आिण ां ितकारी माग आहे , असं म ा वाटतं. तु ी पु ा एकदा आधी िद े ा दहा
मागावर नजर टाक ीत, तर तुम ा ात येई की हे माग यंकि त आहे त. इथे
कोण ीमंत होतो या ा मह आहे . दु स या ां त सां गायचं, तर हे तसे ोभी माग
णता येती . एखा ानं िच ू पणाचा माग ीकार ा, तर तो त: िकंवा
कुटुं बासाठीच असे . पै ासाठी करणा याचं ित ा िकंवा ा ा पै ां वर
असे . मो ा उ ोगामुळेही िनवडक ोकच ीमंत होतात. ँ चायझींमुळे आणखी
काही जण वसायाचे मा क आिण संप ीत े भागीदार झा े . ब तेकदा
ां ाकडे पैसे आहे त, अ ां नाच ँ चायझी िवक ी जाते. पु ा एकदा

******ebook converter DEMO Watermarks*******

मॅकडोना चं उदाहरण ा. ाची ँ चायझी जवळजवळ दहा ाख डॉ स ा
िवकत ावी ागते. मी असं णत नाही, की हे माग अनुसरणारे सारे च जण वाईट
िकंवा ोभी आहे त. म ा एवढं च सां गायचं आहे , की या सा या मागाचा भर खूप ोक
ीमंत हो ावर नाही. ी ीमंत हो ावर आहे .

‘‘नेटवक माक िटं ग वसाय हा संप ी िमळव ाचा नवा

आिण ांितकारी माग आहे .’’

हा माग मी अकरा ा थानावर ठे व ाचं कारण णजे हा खरोखरच संप ी

संपादन कर ाचा ां ितकारक माग आहे . संप ीत ा वाटा कोणा ाही घेता यावा,
यासाठी ही णा ी उभी के ी जाते. नेटवक माक िटं ग ा मी वैय क ँ चायझी
िकंवा वसायाचं अ य आिण मोठं जाळं समजतो. मा ा मते संप ी िनमाण
कर ाचा हा समतावादी आिण ोक ाहीचा माग आहे . ा ाकडे काम
कर ाची िकंवा करवून घे ाची ताकद आहे , िनधार आहे , दीघ य ां ची तयारी
आहे , अ ा कोणाहीसाठी हा माग खु ा आहे . हा माग तु ी कोण आहात, कोण ा
कॉ े ज ा जाता, तु ी आज िकती पैसे िमळवता, तु ी कोण ा वं ाचे िकंवा
ि ं गाचे आहात, तु ी कसे िदसता, तुमचे पा क कोण आहे त, तु ी िकती ोकि य
आहात याची पवा करत नाही. िकंब ना ा क ाचीच गरज नसते. तुमची
ि क ाची िकती तयारी आहे , त:म े बद घडवून आण ाची तयारी आहे का,
वसायाचं मा क कसं ायचं हे ि कताना तु ी येणा या कोण ाही प र थतीत
तगून राहाता का, याकडे च या णा ीचं असतं.

‘‘नेटवक माक िटं ग, मी ा ा वैय क ँ चायझी समजतो,

हा संप ी िनमाण कर ाचा ोक ाहीवादी माग आहे .’’

मी नुकतंच एका िस आिण ीमंत गुंतवणूकदाराचं िनमुि त के े ं

भाषण ऐक ं . एका िबझनेस ू म े ां नी ते के ं होतं. मी ां चं आिण ा
िबझनेस ू चं नाव सां गत नाही; कारण ते कौतुकानं सां ग ासारखं नाही. ते
णा े , ‘‘ ोकां नी गुंतवणूक क ी करावी, हे सां ग ात म ा ार नाही. गरीब

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 ोकां नी पुढे ये ासाठी मदत कर ातही म ा रस नाही. म ा रस आहे तो
तुम ासार ा बु मान ोकां म े इथे (िबझनेस ू चं नाव) वेळ घा व ात.’’
ां ा या मता ी मी तरी सहमत नाही. तरीदे खी दाखव े ा
ामािणकपणाब मी ां चं कौतुक करतो. मी ीमंत डॅ ड आिण ां ा
िम ां सोबत बराच वेळ घा व ा आहे . मी ां ासोबत वाढ ो आिण ही अ ी मतंही
नेहमी ऐकत आ ो आहे . फ ही मतं फार धोरणीपणानं आिण गु पणे मां ड ी
जायची. ते धािमक काय मां ना हजर राहात. ोकि य सामािजक कामां ना दे ण ा
दे त; पण हे सारं ते समाजात ीकृती िमळावी यासाठीच करत. खासगी बैठकां तून
म ा ां चे िवचार समजत. ते िवचार आिण या िस गुंतवणूकदारानं
सावजिनकपणे मां ड े े िवचार एकमेकां ी जुळणारे च होते.
अथात, सगळे च ीमंत हा असाच िवचार करतात असंही नाही. तरीदे खी
िकती ीमंत आिण य ी ोक ोभीपणामुळे ीमंत व य ी झा े आहे त आिण
ापैकी िकती कमी जणां ना कमन ीबी ोकां ना मदत कर ात रस आहे , या
गो ीचं म ा आ चय वाटतं. पु ा एकदा सां गतो, की सारे च ीमंत असे असत
नाहीत; पण मा ा अनुभवाव न हे मतै असणा यां चं माण खूप आहे .
मी नेटवक माक िटं ग वसाया ा उ ेजन दे तो; कारण मा ा मते या
वसायाती संप ी संपादन कर ा ा प ती या पूव ा प तींपे ा ामािणक
आहे त. हे ी फोड हे जगाती मोठे उ ोजक होते. ां नी ां ा फोड मोटससाठी
एक उि ठे व ं होतं. ते उि पार के ावर ते ीमंत झा े . ां चं उि होतं,
‘वाहन उ ोगाचं ोक ाहीकरण करणं.’ हे उि ते ा ां ितकारक होतं; कारण
ा काळात फ ीमंतां नाच गा ा घेता येत. ेका ा गाडी घेता याय ा हवी,
असं ां ना वाटत होतं. ां ा उ े ामागचा हा खरा अथ आहे . आणखी एक
मह ाची गो णजे हे ी फोड हे एिडसन यां ाकडे काम करत. ां ाकडे काम
करता करता ां नी मोटारगाडीचा आराखडा तयार के ा होता. १९०३म े फोड
मोटार कंपनी थापन झा ी. कमी उ ादन खच. मोटारींचं मो ा माणात
उ ादन आिण ासाठी िनमाण के े ा अस ी ाइ ही ां ा य ाची सू .
याच सू ामुळे ते मोटारींचे जगाती सवात मोठे उ ादक झा े . ां नी फ
मोटारींची िकंमत आटो ात आण ी नाही, तर ां नी कमचा यां ना सवा म पगार
िद े आिण फाय ाती िह ाही िद ा. ा काळात णजे १९०३म े ां नी
कमचा यां ना ३० ाख डॉ सचा वािषक बोनस िद ा होता. ते ा ाची िकंमत
आज ापे ा िकतीतरी पटींनी जा होती.

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 दु स या ात सां गायचं, तर हे ी फोड यां नी आप ा ाहकां चीच नाही, तर
आप ा कमचा यां चीही काळजी घेत ी. ामुळेच ते ीमंत झा े . ते अित य उदार
होते. फोड यां ावर तथाकिथत बु जीवी वगानं टीका के ी, वैय क ह े ही
झा े . ते फारसे ि क े े न ते आिण ां नाही एिडसन यां ा माणे कमी
ि क ाब चे टोमणे आिण चे ा सहन करावी ाग ी.
फोड यां ाबाबत सां िगत ी जाणारी एक गो म ा फार आवडते. एकदा
काही ार ोकां नी ां ची चाचणी घेत ी होती. ािवषयीची ही गो . ठर े ा
िदव ी ार ोकां चा एक गट ां ची चाचणी घे ासाठी आ ा. फोड हे अ ानी, न
ि क े े आिण मािहतीचा अभाव अस े े आहे त, हे ां ना िस करायचं होतं.
एका िव ानानं न िवचा न चाचणी ा सु वात के ी. ानं िवचार ं , की ते
जे ी वापरतात, ाची ताण सहन कर ाची ताकद िकती आहे ? फोड यां ना
ाचं उ र माहीत न तं. ां नी आप ा टे ब वर अस े ा फोनपैकी एक
उच ा आिण कंपनी ा ा उपा ा ा ाचं उ र माहीत होतं, ा ा
बो ाव ं . ानं ा नाचं उ र िद ं . पुढ ा िव ानानं दु सरा न िवचार ा. फोड
यां ना ाही नाचं उ र माहीत न तं. मग ां नी ा कमचा या ा ाचं उ र
माहीत होतं ा ा बो ाव ं . ानं ते उ र िद ं . हा कार बराच वेळ चा ा.
ेवटी एकजण अ र : ओरड ा, ‘तु ी अ ानी आहात. िवचार े ा एकाही
नाचं उ र तु ा ा सां गता येत नाही.’
फोड णा े , ‘‘म ा या नां ची उ रं माहीत नाहीत; कारण ती डो ात
साठवून ठे व ाची म ा गरज वाटत नाही. ासाठी मी तुम ा ाळे त ा ार
मु ां ना कामावर ठे वतो. ां ना अ ी उ रं पाठ असतात. म ा माझा मदू अ ा
गोंधळात टाकणा या ु क मािहतीपासून दू रच ठे वायचा आहे . तसं के ामुळेच
मी िवचार क कतो.’’ आिण ां नी ा ै िणक े ाती िव ानां ना बाहे रचा
र ा दाखव ा.
फोड यां चं एक मह ाचं वचन मी मनावर अ र : कोर ं आहे . ते णतात,
‘िवचार करणं हे सग ात कठीण काम आहे . णूनच फार थोडे ोक ते करतात.’

‘‘िवचार करणं हे सग ात कठीण काम आहे . णूनच फार

थोडे ोक ते करतात.’’

सग ांसाठी संप ी

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 मा ा मते नेटवक माक िटं ग हा वसायाचा नवा कार ही एक ां ती आहे ;
कारण ामुळे कोणा ाही संप ीत ा वाटा िमळणं झा ं आहे . पूव असा
वाटा िनवडक िकंवा सुदैवी ोकां नाच िमळायचा. म ा हे ही माहीत आहे , की
वसाया ा या न ा आकृतीबंधािवषयी वादिववाद आहे त आिण काही ु ाव
ोभी माणसां नी झटकन पैसे िमळव ासाठी ाचा गैरफायदाही घेत ा आहे .
तरीदे खी या काराकडे एकदा ां तपणे पाहावं. संप ी ा वाटणीची ही सामािजक
जबाबदारी अस े ी प त आहे , हे ावेळी ात येई . ां ना इतरां नाही मदत
करायची आहे , अ ां साठी हा प रपूण वसाय आहे . तु ी ीमंत होत असताना
इतरां ना ीमंत हो ासाठी मदत करता ही या प तीत ी खािसयत. एिडसन आिण
फोड हे जसे आप ा काळात ां ितकारक ठर े , तसंच हे ही ां ितकारकच आहे .
म ा हे माहीत आहे , की ब सं ोक उदार असतात. मी ोभीपणाचाही
ितर ार करत नाही; कारण थोडा ोभ, ाथ आिण आवड संप ी िमळव ासाठी
पोषकच असते. ोभ िकंवा ाथ माणाबाहे र वाढतो, ते ा तो ितर रणीय होतो.
ब सं ोक उदार असतात आिण ां ना इतरां ना मदत कराय ा आवडतं.
नेटवक माक िटं गचा माग अनेक ोकां ना इतरां ना मदत कर ाची ताकद दे तो. ही
प त ेकासाठी नाही. तु ा ा जर इतरां ना ां ची साकार कर ासाठी
मदत करायची असे , तर तु ी आवजून या ाकडे पाहा.

सारां
एखा ा ा ीमंत ायचं असे , तर आज ा ासाठी अनेक माग आहे त.
ीमंत हो ाचा उ म माग णजे तुम ासाठी चां ग ा ठरणारा माग ोधणं.
तु ा ा जर इतरां ना मदत कराय ा आवडत असे , तर वसायाची ही नवी प त
तुम ासाठीच आहे . णूनच मी या पु काचं नावही ‘द िबझनेस ू फॉर पीप ,
ाइक हे ंग अदर पीप ’ असं ठे व ं आहे . इतरां ना मदत करणं तुम ा मनात
नसे , तर इतर दहा माग आहे तच.
नेटवक माक िटं ग कंप ां म े म ा आढळ े ा मुख गो ींब ,
मु ां ब आपण पुढी करणां त बो णार आहोत. मा ा मते तु ी या
वसायात असा की नाही, ते ठरव ासाठी ही मु मू ं मह ाची आहे त.
ीमंत डॅ डनं ां ा मु ा ा आिण म ा कायम हे सां िगत ं , की मू ं ही पै ां पे ा
जा मह ाची आहे त. ते णत, ‘‘तु ी ोभी िकंवा िच ू होऊन ीमंत होऊ

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 कता आिण तु ी उदार व संप होऊनही ीमंत होऊ कता. तु ी जी प त
अव ं बता, ती तुम ा मनात खो वर ज े ा मू ां ी िमळतीजुळती असते.’

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 करण ३.
मू 9 : खरी समान संधी

‘‘तु ी काही सो नेटविकग वसायातून ीमंत झा े ा नाही, तरीदे खी

इतरां नी या वसायात यावं, अ ी ि फारस तु ी का करता?’’ हा न म ा नेहमी
िवचार ा जातो. मी अ ी ि फारस कर ामागे काही कारणं आहे त आिण तीच या
पु कातून समजाव ी आहे त.

मनाची कवाडं जे ा बंद होती

१९७० ा म ात ी ही गो आहे . मा ा एका िम ानं न ा वसाया ा
संदभात अस े ा बैठकी ा म ा बो ाव ं होतं. मी अ ा बैठकींना उप थत
राहातो आिण कायम न ा संधीं ा ोधात असतो, ामुळे या बैठकी ा उप थत
राहा ाचं मा के ं . बैठक एखा ा अ◌ॉिफसम े घे ाऐवजी घरी होणार होती.
ाचं आ चय वाट ं ; पण तरीही मी बैठकी ा गे ो. या बैठकीतच माझा नेटवक
माक िटं ग ी प रचय झा ा. तीन तासां चं ते सादरीकरण मी मन ावून ऐकत होतो.
एखा ानं त:चा वसाय का सु करावा, यािवषयी ा मु ां ी मी सहमत होतो.
मी मा ा वसाया ा बां धणी, रचनेपे ा ां ा वसायाची बां धणी वेगळी आहे ,
या भागाकडे मी फारसं िद ं नाही. कारण अगदी साधं होतं. मी त: ीमंत
हो ासाठी वसाय करत होतो आिण अनेक ोक ीमंत होती , अ ा
वसायाब ते बो त होते. ावेळी अ ा पुरोगामी क नां साठी मा ा मनाची
कवाडं खु ी न ती. कोणताही वसाय मा का ा ीमंत कर ासाठी असतो, हे
मा ा मनात अगदी प ं बस े ं होतं.
बैठकीनंतर ा िम ानं म ा ा ा सादरीकरणािवषयी िवचार ं . मी ट ो,
‘‘छान होतं सगळं ; पण ते मा ासाठी नाही.’’ म ा या िवषयात का रस वाटत नाही,
असंही ानं िवचार ं . ावर मी णा ो, ‘‘मी अगोदरच एका वसायात आहे .
मग दु स यां सोबत दु स या एखा ा वसायात मी का पडावं? ां ना मदत का
करावी? मी तर असंही ऐक ं आहे , की या सग ा योजना िपरॅ िमड प ती ा

******ebook converter DEMO Watermarks*******

आहे त आिण ा बेकायदे ीर आहे त.’’ ावर िम ानं काही उ र दे ाआधीच मी
बाहे र पड ो आिण गाडीत बसून िनघून गे ो.
मी ावेळी माझा पिह ा आं तररा ीय उ ोग उभारत होतो. ामुळे खूप
होतो. िदवसभर नोकरी के ानंतर उर े ा वेळात मी मा ा वसायासाठी वेळ
दे त होतो. मी नाय ॉन आिण वे ो वाप न ‘सफर’ वॅ े ट तयार क न िवकणार
होतो. नेटवक माक िटं ग ा ा बैठकीनंतर हा ोटस वॅ े टचा वसाय चां ग ाच
भरभराटी ा आ ा. दोन वषाचे क आता फळ दे ऊ ाग े होते. मी आिण मा ा
भागीदारां वर आता य , कीत आिण संप ी यां चा वषावच होऊ ाग ा होता.
वया ा ितसा ा वषाअगोदर ाधी हो ाचं उि आ ी सा के ं होतं.
१९७० म े दहा ाख डॉ स ा िन चतच मो होतं. सफर, रनस व ड आिण
जे म वीक ी यां सार ा मािसकां तून आमचं वॅ े ट आिण मा ािवषयी े ख
ि न आ े होते. ीडासािह ा ा जगतात आम ा उ ादनां नी जागा िमळव ी
होती. आ ा ा जगभरातून अ◌ॉफस येत हो ा. माझा पिह ा आं तररा ीय वसाय
उभा रािह ा होता आिण चां ग ा चा ा होता. णूनच ही नेटवक माक िटं गची संधी
समोर आ ी, ते ा मा ा मनाची कवाडं बंद होती. मी काहीही ऐक ा ा
मनः थतीत न तो. पुढची पंधरा वष मी नेटवक माक िटं गबाबत िवचारही के ा
नाही.

कवाडं उघडू ाग ी
माझा िब नावाचा एक िम आहे . ाची आिथक समज, चातुय आिण
ावसाियक य याबाबत म ा आदर वाटतो. ानं एकदा, णजे १९९० ा
सु वाती ा काळात म ा सां िगत ं , की तो नेटवक माक िटं ग वसायात आहे . तो
रअ इ े टमधी गुंतवणुकीमुळे आधीच खूप ीमंत होता. ामुळे तो नेटवक
माक िटं गम े उतर ाचं समज ावर मी को ात पड ो. आता म ा ाचं कारण
जाणून ायचं होतं. णून मी ा ा थेट िवचार ं , ‘‘तू या वसायात का आ ास?
तु ा तर आता पै ां ची गरज नाही.’’
तो मो ानं हस ा आिण णा ा, ‘‘म ा पैसे िमळवाय ा आवडतात; पण मी
इथे पैसे िमळवाय ा आ े ो नाही. मा ाकडे ब ळ पैसे आहे तच की.’’
ानं नुकताच एक अ ावधी डॉ स िकमतीचा ापारी क पूण के ाचं
म ा माहीत होतं. ामुळे ाचं चां ग ं च चा े ं असणार, हे ही समजत होतं.
तरीही ा ा संिद उ रामुळे माझं समाधान होत न तं. उ ट अिधक जाणून

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 ावंसं वाटू ाग ं , णून मी ा ा पु ा िवचार ं , ‘‘मग या नेटवक माक िटं गम े
तू का उतर ास?’’
िब नं बराच वेळ िवचार के ा आिण ा ा खास ‘टे ास ाइ ’नं
सावका बो ाय ा सु वात के ी, ‘‘गे ी अनेक वष म ा रअ इ े टीती
गुंतवणुकीिवषयी स े िवचार े जातात. रअ इ े टम े गुंतवणूक क न ीमंत
कसं ायचं िकंवा होता येतं, हे ां ना जाणून ायचं असतं. ते मा ासोबत
गुंतवणूक क कतात का िकंवा रोख पैसे न दे ता रअ इ े ट िमळवता येते का,
याचीही मािहती ां ना हवी असते.’’
‘‘म ाही असेच न िवचार े जातात,’’ मी ा ा ी सहमत होतो.
‘‘अडचण अ ी असते की,’’ िब नं ाचं बो णं सु च ठे व ं , ‘‘ ात े
ब तेकजण मा ासोबत गुंतवणूक क कत नाहीत; कारण ा पातळीची
गुंतवणूक कर ाइतका पैसा ां ाकडे नसतो. ते ५० हजार िकंवा एक ाख
डॉ स एकावेळी गुंतवू कत नाहीत. ि वाय ापैकी अनेकां ना रोख पैसा न घा ता
गुंतवणूक करायची असते; कारण ां ाकडे खरं च पैसे नसतात. काहीजण तर
िदवाळखोरी ा उं बर ावर उभे असतात. ामुळे ते ात े िकंवा रोख पैसा
नस े े वहार ोधत असतात. असे वहार नेहमी वाईटच असतात. आप ा ा
हे ही माहीत आहे , की रअ इ े टमध े उ म वहार नेहमी ीमंतां कडे च
जातात. पैसे नस े ां ना असे वहार समजतही नाहीत.’’
मी होकाराथ मान ह व ी आिण णा ो, ‘‘हो. मी गरीब होतो, ते ा
कोणताही बँकर िकंवा रअ इ े ट एजंट म ा गां भीयानं ायचा नाही. तु ा असं
णायचं आहे का, की ां ाकडे पैसे नाहीत िकंवा पैसे अस े , तरी तू मदत क
क ी इतके नाहीत? तु ाकडे पैसा गुंतव ाएवढे ते ीमंत नाहीत का?’’
िब बो तच होता, ‘‘ ाप ीकडे जाऊनही ां ाकडे पैसे अस े , तर ती
ां ची आयु भराची कमाई असते. तुम ाकडे अस े े सगळे पैसे गुंतवा, अ ी
ि फारस मी कधीच करत नाही. तरीदे खी ां नी ते सारे पैसे गुंतव े , तर ते
बुडती अ ी भीतीही ां ना सतत वाटत असते. आिण ा ी ा सारं काही
गमाव ाची भीती वाटत राहाते, तो ते गमावतोच. हा माझा अनुभव आहे .’’
आ ी असंच बो त होतो. म ा िवमान पकडायचं होतं. तो नेटविकग
वसायात का आ ा आहे , हे अजूनही होत न तं. तरीदे खी मा ा मनाची
कवाडं उघडाय ा सु वात झा ी होती. ा ा इतका ीमंत माणूस नेटवक
माक िटं ग ा उ ोगात का पड ा असे हे जाणून घे ाची िज ासा म ा वाटू

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 ाग ी. म ा एवढं न ी समज ं होतं, की या वसायात पै ापे ा न ीच
काहीतरी जा ीचं आहे .
पुढचे काही मिहने माझा आिण िब चा संवाद सु च होता. तो या वसायात
का आहे , याची कारणं म ा हळू हळू समजू ाग ी. ाची मु कारणं होती :

१. ा ा ोकांना मदत कर ाची इ ा होती. या वसायात उतर ाचं

हे मह ाचं कारण आहे . तो अित ीमंत अस ा, तरी ोभी िकंवा उमट माणूस
न ता.
२. ा ा त: ाही मदत करायची होती. िब नं हा मु ा िव ार क न
सां िगत ा. तो णा ा, ‘‘मा ाकडे गुंतवणूक कर ासाठी तु ी ीमंत
असाय ा हवं. मग मा ा हे ही ात आ ं , की मी जर अनेक जणां ना ीमंत
हो ासाठी मदत के ी, तर म ा िततकेच गुंतवणूकदारही िमळती . मी ा
माणात इतरां ना वसाय उभा न ीमंत ाय ा मदत के ी, ा माणात
माझाही वसाय वाढ ा. मी अिधक ीमंत झा ो. आता मी क ूमर
िड ू न वसायातही आहे आिण तो अित य भरभराटी ा आ े ा आहे .
मा ाकडे गुंतवणुकीसाठी जा गुंतवणूकदार आिण त:चाही जा ीचा पैसा
आहे . ातूनच मी गे ा काही वषात मो ा रअ इ े टम े पैसे गुंतवाय ा
सु वात के ी आहे . तु ा हे माहीतच आहे , की छो ा छो ा रअ इ े ट
वहारातून ीमंत होणं अवघडच असतं. तु ी ीमंत होऊ कता; पण
ासाठी खूप वेळ आिण म ागतात. मुळात पैसेवा ां नी नाकार े े
वहारच तुम ाकडे येत असतात.’’
३. ा ा ि क ाची आिण ि कव ाची आवड आहे . ‘‘ ा ोकां ना
ि काय ा आवडतं, ां ासोबत काम कराय ा म ा आवडतं,’’ नंतर
झा े ा एका चचत तो सां गत होता. ा ोकां ना आपण सव आहोत असं
वाटत असतं, ां ासोबत काम करणं म ातरी वैतागवाणं वाटतं. रअ
इ े ट ा वसायात मी अ ा अनेक ोकां सोबत काम करत असतो. तु ा
खरं च सां गतो; आप ाकडे सग ा नां ची उ रं आहे त, असं समजणा या
ोकां सोबत काम करणं खरं च खूप अवघड असतं. नेटवक माक िटं गम े
येणा यां ना न ा नां ची नवी उ रं हवी असतात. ासाठी ते नवं काहीतरी
ि काय ाही सदै व तयार असतात. म ा ि काय ा, ि कवाय ा आिण ि कत
अस े ां ी आप ा क ना ेअर कराय ा आवडतं. तु ा माहीत आहे च,

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 की मी वािण ाखेचा पदवीधर आिण फायना म े एमबीए आहे . म ा जे
काही माहीत आहे , ते इतरां ना सां गाय ा आिण इतरां कडून काही ना काही
ि काय ा म ा आवडतं. तु ा आ चय वाटे ; पण चंड ार, ि क े े
आिण वेगवेगळी पा वभूमी अस े े ोक या उ ोगात आहे त. इथे फ
औपचा रक ि ण झा े े ही अनेक आहे त. ां ना खरं तर आज ा या
असुरि त जगात आिथक सुरि तता ोध ासाठी अथसा र कर ाची गरज
आहे . आ ी सारे एक येतो आिण आपाप े अनुभव आिण स ा कोणते धडे
िगरवतो आहोत, हे एकमेकां ना सां गतो. म ा ि क ाची आिण ि कव ाची
आवड आहे , णून नेटवक माक िटं गही आवडतं. हा खूप मोठा आिण चां ग ा
वसाय आहे . हे खरोखरचं आिण सवात मोठं िबझनेस ू आहे .

न ानं खु ं झा ं मन
१९९० ा सु वाती ा नेटवक माक िटं गबाबत मा ा मनाचे घ बंद अस े े
दरवाजे िक िक े ाय ा सु वात झा ी आिण माझं ाबाबतचं मतही बद ू
ाग ं . दरवाजे बंद असताना ा गो ी म ा िदसत न ा, ा आता िदसू
ाग ा. या उ ोगाती नकारा क गो ींपे ा सकारा क आिण िवधायक गो ी
वेधून घेऊ ाग ा. त ीही ेक गो ी ा एक नकारा क बाजू असते, त ी
या वसायातही आहे च.
१९९४ म े णजे वया ा स ेचाळीसा ा वष , आिथक ा तं
झा ानंतर मी या नेटवक माक िटं ग वसायािवषयी सं ोधन सु के ं . कोण ाही
वेळी कोणीही ां ा सादरीकरणासाठी बो ाव ं , की मी ितथे हटकून जात असे.
ां चं सां गणं म ा पट ं , आवड ं अ ा काही नेटवक माक िटं ग कंप ां म े मी
सहभागीही झा ो. ां ात मी सामी झा ो होतो, ते पैसे िमळव ासाठी नाही, तर
ा कंप ां ा िवधायक आिण नकारा क गो ी जाणून घे ासाठी. मनाची कवाडं
बंद कर ापे ा म ा पड े ा नां ची उ रं ोधायची होती. अनेक कंप ां चं
जवळू न िनरी ण के ानंतर म ा काही नकारा क गो ी िदस ा. ा ोकां ना
पिह ा ि ेपातही िदसतात. काहीवेळा काही अनोळखी माणसं या वसायात
येतात आिण त: ाच वसायाची जािहरातबाजी करतात. हे ही खरं आहे , की
ाळू , झटपट कामं करणारे , गमावणारे आिण झटपट ीमंत होऊ पाहाणारे या
वसायाकडे आकिषत होतात. या वसायासमोरचं एक मोठं आ ान णजे
ां चं मु ार धोरण; या वसायात कोणा ाही सहभागी होता येतं. हे धोरण

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 ामािणक आिण सग ां ना समान संधी दे णारं आहे . समाजवादी मंडळी ासाठी
सतत पाठपुरावा करत असतात, तीच गो इथे सा होते. यािवषयी ा बैठकां म े
मा म ा समाजवादी ोक फारसे िदस े नाहीत. वसाय हे भां डव दारां साठीच
असतात िकंवा ां ना भां डव दार हो ाची इ ा आहे , अ ां साठी असतात.

‘‘नेटवक माक िटं ग ा वसायात सवाना मु ार असतं.’’

अ ा हौ ी–नव ी मंडळींम े काम क न झा ानंतर मी कंप ां ा

अिधका यां ना भेटाय ा सु वात के ी. मी ा कोणा ा भेट ो, ते सारे अित य
बु मान, दयाळू , नैितकतेनं िवचार करणारे , सदाचारी, आ ा क आिण
ावसाियक होते. पूव हातून बाहे र आ ानंतर आिण मी ां ना ओळखत होतो,
ां चा आदर करत होतो, अ ा ोकां ना भेट ानंतर म ा या वसायाचा गाभाच
सापड ा. मी पूव जे बघू कत न तो, ते आता िदसू ाग ं होतं. मी ां ची चां ग ी
आिण वाईट बाजू तट थतेनं पा ाग ो होतो.
णून, हे पु क णजे ‘तु ी या वसायामुळे ीमंत झा े ा नाही, तरीही
ाची ि फारस का करता,’ या नाचं उ र दे ाचा य आहे . माझी संप ी
नेटवक माक िटं गमधून उभी रािह े ी नाही, ामुळेच मी या वसायाचा व ुिन
ि कोनातून िवचार क कतो. या पु कात मी नेटवक माक िटं ग वसायात
म ा आढळ े ी खरी मू ं मां ड ी आहे त. ही मू िन ळ नफा िकंवा पैसा
कमाव ा ा िवचारां प ीकडची आहे त. िजथे ोकां ची काळजी घेत ी जाते,
ां ािवषयी आ था, ेम असतं, असा वसाय म ा इथे िदस ा.
मी या वसायामागे उभं राहा ाचं मुख कारण पारं प रक ि ण प ती
ि कवत अस े ा मू ां िवषयी म ा वाटणा या ितर ारात आहे . म ा एक घटना
आठवते. ावेळी मी १६ वषाचा होतो. अ ासात यथातथाच होतो. माथा नावा ा
मा ा मै ीणी ा एक िदवस ि कां नी सां िगत ं , की तू काही अ ासात चां ग ी
नाहीस. ामुळे आयु ातही तू फार काही क कणार नाहीस. ती खूप ाजाळू ,
संवेदन ी होती. ामुळे ां चं हे बो णं ित ा िज ारी ाग ं . ती एकदम कोषात
गे ी आिण पदवी िमळव ापूव अवघे काही मिहने ितनं ि ण सोड ं .
ाळा आिण कॉपा रेट जगतािवषयी म ा एक गो खुपते. जो बळ असतो तो
िटकतो, हा िनयम दो ीकडे ागू होतो. एखादी ी अडचणीत असे िकंवा

******ebook converter DEMO Watermarks*******

ित ा काही गो ी समजत नसती , तर ां ना आहे त ितथंच सोडून ते पुढे जातात. या
दो ीकडे दय नावाची गो हरव े ी असावी.
मी झेरॉ म े काम करत असतानाची ही एक कटू आठवण आहे . मा ा
एका िम ा ा, रॉन ा िव ीचे आकडे गाठता आ े न ते. तीन मिहने हे सु होतं.
ावेळी ा ा मदत कर ाऐवजी िकंवा ाची अडचण समजून घे ाऐवजी
आमचा मॅनेजर धम ा ायचा. ‘तू ठरव े ं टागट पूण के ं नाहीस, तर तु ा
कामाव न काढ ं जाई ,’ हे ाचे होते. म ा अजूनही ते आठवतात.
आठवडाभरात रॉननं राजीनामा िद ा.
णूनच म ा नेटवक माक िटं ग वसाय आवडतो. अ ा बाबतीत या कंप ा
समजुतीनं घेतात. तु ी ाच कंपनीसाठी काम करत राहाणार असा , तुम ा
गतीनं ि कणार असा , तर कंपनी तु ा ा सोडत नाही. अनेक नेटवक माक िटं ग
कंप ा या ख या समान संधी दे णा या ावसाियक आहे त. तु ी जर वेळ आिण
य ां ची गुंतवणूक करणार असा , तर कंप ाही तुम ात ती गुंतवणूक करती .
माझी संप ी जरी मी नेटवक माक िटं गमधून िमळव ी नस ी, तरी जो वसाय खरी
समान संधी दे तो आिण जो समजुतदार आहे , ा ा पाठी ी मी उभा राहातोच.

सारां
मी वया ा अठरा ा वषापासून ते स ािवसा ा वषापयत रा ी संबंिधत
होतो. आधी िमि टरी अ◌ॅ कॅडमीत ि कत होतो, ानंतर यूएस म रन कॉपसम े
होतो. या दो ी सं थां चं मू एकच होतं. ते होतं, ‘जो बळ तो िटकतो.’ तु ी
ि कत असताना ि का ा अपेि त अस े ं उ र िद ं त, तर उ ीण होत जाता
आिण पदवीधर होता. तसं के ं नाहीत, तर अनु ीण होता. म रन कॉपसम े जसं
ि ण िद ं जातं, तसंच करावं ागतं. तसं के ं , तरच िजवंत राहाता येतं. यु ात
जो बळ तो िटकतो हा एकच िनयम ागू होत असतो.
एतनाम यु ाव न परत ानंतर मा आप ा मनात ज े ी काही मू ं
बद ाय ा हवीत, हे म ा कषानं जाणव ं . म ा काही ‘जो बळ तो िटकतो’ या
ि णानुसार तसा िजंक ा–हर ाचा खेळ खेळायचा न ता. णूनच आ ी
रचडॅ ड डॉट कॉमचं धोरण ‘आ ी मानवजातीचा आिथक र उं चावतो,’ या
वा ात मां ड ं आहे . एखादा मु गा ाळे त चां ग ी गती करत नसे िकंवा
एखा ा ा चां ग ा पगाराची नोकरी नसे , तर याचा अथ ानं िकंवा ितनं
आयु भर आिथक ओढाताण सहन करावी, असा होत नाही.

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 नेटवक माक िटं ग वसाया ा आ ी ( रचडॅ ड डॉट कॉम) पािठं बा दे तो;
कारण या वसायाती सग ाच नस ा तरी ब सं कंप ा आम ा धोरणा ी
सुसंगतच आहे त. वगात ा दु स या कोणापे ा जा गुण िमळवणं, यु ात ू ा
ठार करणं िकंवा कॉपा रेट े ात ा एखा ा कंपनी ा ने नाबूत करणं याऐवजी जे
ोक इतरां ना ां चा आिथक र उं चावाय ा मदत करतात, दु स या कोणा ा ास
न दे ता ां ची ं पूण करतात, अ ां सोबत काम कराय ा म ा तरी आवडतं.
मा ासाठी ां ा पाठी ी उभं राहा ासाठी हे कारण पुरेसं आिण सबळ आहे .
रचडॅ ड डॉट कॉम ही साइट २००३ म े सु कर ात आ ी. ानंतर आ ी
आमचा कॅ ो फॉर िकड् स हा खेळ अ◌ॉन ाइन आण ा. हा खेळ पाच ते बारा
वयोगटासाठी आहे . ाबरोबर काही ै िणक धडे ही आहे त. या दो ी गो ी मु ां ना
आम ा साइटवर पाहाता येतात, ां चा उपयोग करता येतो. मु णजे ासोबत
एकही ापारी जािहरात नाही. आ ी ु ही आकारत नाही. मु ां ना हा खेळ
आिण धडे मोफत आहे . आपण वसायातून िमळव े ा संप ीचा एक भाग
समाजा ा परत दे ाचा आमचा हा माग आहे . ोभी अस ापे ा उदार असा, याची
आ ा ाही कायम आठवण राहावी, यासाठीचं हे एक सुंदर रमाइं डर आहे .
हा खेळ अिजबात कंटाळवाणा नाही. तो खेळताना चां ग ी करमणूक होते. या
दो ीमुळे मु ां ना मू भूत आिथक ि ण िमळतं आिण ां ची कौ ं िवकिसत
होतात. हे मी ीमंत डॅ डकडून ि क ो होतो, ते या ारे मु ां ना ि कव ं जातं.
ब याच वषापूव बीट नं जगा ा ‘आ ी णतो ां तते ाही एक संधी ा,’ हे गाणं
गाय ा ाव ं होतं. ि कव ं होतं. रचडॅ ड डॉट कॉममधी आ ी सारे सां गतो, की
‘सग ा हान मु ां नाही एकदा संधी ा.’ सग ा हान मु ां ना मू भूत आिथक
ि ण घे ाची संधी ा. ां तता िनमाण कर ासाठी आपण सा यां नी एक होऊन
ग रबी संपवणं, हा उ म माग आहे असं आ ा ा वाटतं. ग रबी दू र कर ासाठी
आिथक मदत कर ापे ा अथसा रतेचा सार करणं जा मह ाचं आहे , असा
आमचा ठाम िव वास आहे . ीमंत डॅ ड कायम सां गायचे, ‘ग रबा ा पैसे दे ामुळे
तो अिधक काळ गरीब राहातो.’
आज अनेक नेटवक माक िटं ग कंप ा जगभर दे त अस े ा आिथक संधीं ारे
ां ततेचाच सार करत आहे त. या कंप ा फ ीमंत दे ां त िकंवा
राजधा ां म ेच काम करत नाहीत, तर ा ितस या जगातही कायरत आहे त. अ ा
िठकाणी राहणा या ाखो ोकां ा मनात या कंप ां मुळेच आ ेचं बीज पेर ं गे ं
आहे . पारं प रक कंप ा िजथं ीमंत ोक आहे त आिण िजथं खच कर ासाठी
खेळता पैसा आहे , अ ाच िठकाणी जातात आिण िटकतात. जगात ा सग ा

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 ोकां ना ीमंत आिण संप जीवन जग ाची संधी िमळ ाची वेळ आता आ ी
आहे . ीमंतां ना अिधक ीमंत कर ासाठी आयु भर राब ाचे िदवस संपाय ाच
हवेत. ीमंत आिण ग रबां मध ी दरी िजतकी ं दावे , िततकीच ां तते ा संधी
िमळणं अवघड होत जाई .

पुढी मू
पुढचं करण जीवन बद ू न टाकणा या ि णािवषयी आहे . हे ि ण
ब याच ा नेटवक माक िटं ग कंप ा दे तात. तु ी तुम ा आिथक रात बद
घडवून आण ासाठी तयार असा , तर पुढचं करण आिण ात ं मू
तुम ाचसाठी आहे .

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 करण ४
मू २ : आयु बद ू न टाक णारं
वसाय ि ण
हे पै ांिवषयी नाही
‘तु ा ा उ म परतावा िमळे असे ॅ आम ाकडे च आहे त.’ वेगवेग ा
नेटवक माक िटं ग कंप ां ची चौक ी करताना मी हे वा वेगवेग ा प तींनी
ऐक ं आहे . या वसायात िकती आिण क ा संधी आहे त, िकती ोक खपती
झा े आहे त, या गो ी ते वारं वार सां गत. या वसायातून मिह ा ा हजारो डॉ स
कमावणा यां नाही मी भेट ो आहे . असे काहीजण ओळखीचे अस ामुळे या
वसायात अस े ा चंड ताकदीब मा ा मनात तरी संदेह नाही. तरीदे खी
पैसे िमळव ा ा मु उ े ानं या वसायाकडे वळा, असा स ा मी दे त नाही.
खूप पैसे िमळव ा ा आकषणामुळेच ोक या वसायाकडे वळतात, हे
माहीत असूनही फ पै ां साठी नेटवक माक िटं गकडे वळ ाची ि फारस मी
करणार नाही.

हे उ ादनांिवषयीही नाही
या नेटवक माक िटं ग कंप ां िवषयी अिधकािधक जाणून घेताना, ‘आमची
उ ादनं सवा ृ आहे त,’ हे वा ही मी अनेकदा ऐक ं . अ ा उ ादन क ी
कंप ां चं सादरीकरण मा आयु बद ू न टाकणा या अनुभवां वर आधार े ं , त ा
अथानं अनुभवक ी असायचं, ही बाबही मा ासाठी आ चयकारक होती. एका
सादरीकरणाचा अनुभव सां गतो. सादरीकरण करणारी ा कंपनीची मा कीणच
होती. आपण एका गु औषधाचा ोध ाव ा आहे , असं ितचं णणं होतं.
आयोवाम े आप ी आई राहाते आिण ती खूपच आजारी असताना आपण हे औषध
ोधून ितचा जीव वाचव ा, असं ती सां गत होती. मी मा ा प तीनं चौक ी के ी,
ते ा ितची आई आयोवाम े राहात नाही. िकंब ना ती ितथं कधीच राहात न ती, हे
समज ं . जे औषध आपण ोध ं असं ती सां गत होती, ते व ुत: कॅि फोिनयाती

******ebook converter DEMO Watermarks*******

एका योग ाळे तून येतं. या योग ाळे त एका औषधा ा िविवध कंप ां ची े ब ं
िचकटव ी जातात. मी आधीच सां िगत ं , तसं ेक वसायात फसवणूक
करणा या ी असतात. या कंपनीत ही ी होती.
अगदी ामािणकपणे सां गायचं, तर काही कंप ां ची उ ादनं खरं च खूप उ म
तीची असतात. ापैकी काहींची उ ादनं मी त:दे खी वापरतो. या करणाचा
मु आ य या ा ी संबंिधत नाही. णजे तु ा ा उ म परतावा दे णारी आिण
उ म उ ादन अस े ी कंपनी अस ी, तरी या वसायाचा िवचार करता या दो ी
गो ी सवात जा मह ा ा नाहीत.

िविवध वसायांमधून िनवडीचे पयाय

वेगवेग ा नेटवक माक िटं ग कंप ां िवषयी अ ास के ानंतर म ा एक
मोठी आ चयचिकत करणारी गो िदस ी. या कंप ां ची िविवध उ ादनं आिण
िविवध सेवा पा न मी थ च झा ो. १९७०म े माझी या वसाया ी पिह ां दा
ओळख झा ी होती. ती कंपनी टॅ िम ा गो ा, पावडरींची िव ी करत होती.
मी ां ची उ ादनं वाप न पािह ी आिण ां चा दजा उ म अस ाचं म ा
जाणव ं . आजही मी ां ची उ ादनं वापरतो. या वसायािवषयीचा माझा ोध पुढे
सु च रािह ा आिण ातून खा ी िद े ा े ां म े नेटवक माक िटं ग मो ा
माणात आढळतं, हे मा ा ात आ ं .

१. सौंदय साधनं, कॉ ेिट , नकेअर

२. टे ि फोन सेवा
३. रअ इ े ट सेवा
४. आिथक सेवा, िवमा, ु ुअ फंड, े िडट काड
५. कायदे िवषयक सेवा
६. इं टरनेट िवषयक सेवा, व ूंची इं टरनेट कॅट ॉग ारे िव ी
७. आरो िवषयक उ ादनं, टॅ िम आिण इतर िनगिडत उ ादनं.
८. दागदािगने
९. करिवषयक सेवा
१०. ै िणक खेळणी

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 ही यादी अजूनही वाढे . म ा मिह ातून एकदा तरी एखा ा नवीन नेटवक
माक िटं ग माक िटं ग कंपनीबाबत, ां ा न ा उ ादनाबाबत िकंवा परता ा ा
न ा योजनेब ऐकाय ा िमळतं.

हा ै िणक आराखडाच आहे

मी या वसायाची ि फारस करतो, यामागे म ा जाणव े ी ाची
ि णप ती हे कारण आहे . इथे तु ी तुमचा वेळ न ीच गुंतवा. कंपनीचे
परता ाचे ॅ िकंवा ां ची उ ादनं याप ीकडे जाऊन ती कंपनी तु ा ा काही
ामािणकपणे ि कवू इ ते का, हे ोधा. िव ीक ा या िवषयावर तीन तासां चं
भाषण ऐकणं, ब रं गी कॅट ॉग पाहाणं आिण इतर ोक िकती पैसा िमळवतात, हे च
पाहा ापे ा या कंपनीत े तुमचे ि क कसे आहे त, हे जाणून ाय ा जा वेळ
ागतो. णूनच जागे ा. नेहमीची भाषणं झा ी, की ां चे ि ण वग,
अ ासवग वगैरची चौक ी करा. तु ा ा ाथिमक सादरीकरण आवड ं , तर
ासंबंधीचं ि ण दे णा यां ना अव य भेटा.
हे सव खूप काळजीपूवक पाहा, करा आिण ोधा. ब तेक सग ाच कंप ा
आप े ि ण वग खूप उ दजाचे अस ाचा दावा करतात. ापैकी ब याच
जणां चे दावे तसे फो असतात. काही कंप ा तर ि ण णून पु कां ची एक
यादी दे ऊन ती वाचाय ा सां गतात. ानंतर ां चं उ ादन तुम ा नातेवाईकां त
िकंवा िम मंडळींम े कसं िवकायचं, हे सां ग ावर भर दे तात. णूनच कंपनीची
िनवड कर ासाठी भरपूर वेळ ा. काळजीपूवक िनवड करा; कारण पु ळ ा
कंप ां चे ै िणक काय म खरोखरच सवा म आहे त. काहींची तर वा व
जगात ा सवा म ै िणक काय मां म ेही ां ची गणना होई .

काय पाहायचं?
तु ी माझी याआधीची पु कं वाच े ी असती , तर तु ा ा क ना असे ,
की मी एका ि क कुटुं बात ा आहे . माझे डॅ ड हवाई रा ाचे ा े य ि ण मुख
होते. मी ि का ा कुटुं बात ा अस ो, तरी म ा आप ी पारं पा रक ि ण प ती
मुळीच पसंत नाही. ू यॉकमधी सु िस फेडर िमि टरी अ◌ॅ कॅडमीनं म ा
िनयु ीप िद ं आहे . मी ा ाचा पदवीधर आहे . तरीदे खी स ाचं पारं पा रक
ै िणक जग म ा कंटाळवाणं वाटतं. मी ाथिमक, मा िमक आिण

******ebook converter DEMO Watermarks*******

महािव ा यीन अ ा सग ा िव ाथ द ां तून गे े ो अस ो, तरी म ा ते ते िवषय
ि कावेत, ाचं मनापासून अ यन करावं असं फार िचत वाट ं .
मा िमक ि ण झा ानंतर मी यूएस म रन कॉपसम े दाख झा ो. ितथून
मी पे ाको ा इथ ा यूएस ने ी ाइट ो ामसाठीही िनवड ा गे ो. ावेळी
एतनामचं यु सु होतं आिण अिधकािधक पाय ट् स हवे होते. ते ि ण
घेताना मी रळू न गे ो होतो. म ा ते सारं आ ाना क वाट ं होतं. ‘सुरवंटाचं
फु पाख होणं,’ ही उपमा आपण सग ां नी अनेकदा ऐक ी असे . ा पाय ट
ू म े तसंच घडतं. मी चार वषाचं िमि टरी टे िनंग घेत ानंतर ा ू म े
दाख झा ो होतो. इतर िव ा ापैकी ब सं नुकतेच महािव ा यीन ि ण
संपवून बाहे र पड े े होते. ते सारे सुरवंटा माणेच होते. तो का खंड िह ींचा होता.
ामुळे समोर काही िव ण पा ं होती. ां ब केस, दाढी–िम ा ठे व े े , बुटां ऐवजी
सँड घा णारे हे त ण आयु पार बद ू न टाकणा या या ि ण काय मात
दाख झा े होते. ि ण य ीरी ा संपवून बाहे र पड ानंतर ते खरोखरच
फु पाख होणार होते. पाय ट होऊन जगाती कठीणात कठीण उ ाणां चं
आ ान ते ीकारणार होते.
टॉम ू जचा ‘टॉपगन’ हा िसनेमा ाइट ू मध ा सुरवंट ते फु पाख
हा वास अगदी सुंदररी ा सां गतो. हे खरोखरचं ू सॅन िदएगो ा आहे आिण
एतनाम ा जा ापूव मी ितथे होतो. एव ा ित ीत ि ण क ासाठी िवचार
ावा, एवढा चां ग ा पाय ट मी न तो; पण िसनेमात े त ण पाय ट् स जसे
उ ाही आिण आ िव वास अस े े होते, तसेच एतनाम यु ावर जाताना
आ ीही होतो. सा ासु ा आिण बेि त णां चं आता ि ि त, ि ब तसंच
ारी रक, मानिसक व बौ क आ ान पे ू कणा या त णां म े पां तर झा ं
होतं. आ ा सा यां म े जो बद घडून आ ा, तो बद णजेच मी णतो तसं
‘जीवन बद णारं ि ण.’ पाय ट हो ाचं ि ण क न एतनाम ा
जा ासाठी िनघा ो, ते ा माझं आयु पूव सारखं उर े ं न तं. पाय ट
ू म े वे घेतानाचा मी आिण ि ण पूण झा ानंतरचा मी यात जमीन–
अ ानाचं अंतर होतं.
पाय ट ू आिण यु ानंतर अनेक वषानंतर मा ा बरोबरीचे पाय ट् स
उ ोग जगतात य ी झा े . कधीतरी आ ी सगळे एक येतो. भेटतो. यु ा ा
आठवणी काढतो. ावेळी ा ि णाचा आम ा ावसाियक य ाम े खूप
मोठा वाटा आहे , यावर आमचं एकमत होतं.

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 मी जे ा आयु बद णा या ावसाियक ि णाब बो तो, ते ा म ा
सुरवंटाचं फु पाखरात पां तर क के , इत ा भाव ा ी ि णाब
बो ायचं असतं. या घडामोडी ा कायाक असं णतात. नेटवक माक िटं ग
कंपनी ा ै िणक काय माब चौक ी करताना असा िवचार न ी करा. ा
काय मामुळे तुम ा आयु ात बद घडाय ा हवा.
आणखी एक खबरदारीची सूचना. पाय ट ू सारखंच ेकजण ा ा
ै िणक काय मात य ी होई च असं नाही.

वा व जीवनात ी वसाय ाळा

पाय ट ू मध ी सग ां त मह ाची गो कोणती? तर ितथे एतनाम
यु ाव न परत े े पाय ट् स आ ा ा ि ण दे त. ते आ ा ा वा व जगात े
अनुभव सां गत. मी काही काळ िबझनेस ू म ेही होतो. ितथ े ि कही
आम ा ी बो त. आ ा ा काही गो ी सां गत; पण अडचण हीच होती, की ां ना
वा व जीवनाती ावसाियक अनुभव न ते. काही ि कां ना अनुभव अस ाच,
तर तो कमचारी णून असायचा. ब तेकदा ते मध ा फळीत े मॅनेजस असायचे.
हे ि क कधीच कंपनीचे सं थापक नसत.
एम.बी.ए. कर ासाठी मी हवाईमध ा एका िबझनेस ू म े वे घेत ा
होता. ावेळी मा ा असं ात आ ं , की मी कोणतीतरी मॅनेजमट िथअरी िकंवा
इकॉनॉिमक िथअरी ि क ाचा य करत होतो. ती म ा एखा ा मो ा
कॉपा रे नमध ा मध ा पातळीवरचा मॅनेजर ि कवायचा; कारण आम ा
ि कां ना ावसाियक अनुभवच नसायचा. ां नी परं परे नं आखून िद े ी ै िणक
चौकट कधी मोड े ीच न ती. दु स या ां त सां गायचं, तर वया ा पाच ा वष
ां नी बा वाडीत वे घेत ा. ानंतर एक एक पाय या पार पाडत ते पदवीधर
झा े , नंतर ि क. ते ाच ै िणक च ात अजूनही होते आिण आप ा
िव ा ाना ख या जगात ा ख या घडामोडींिवषयी पु कातून ि कवत होते. ही
अस ी ि ण प ती हा मा ासाठी िवनोदच होता.
एमबीए कर ासाठी मी िबझनेस ू म े गे ो; कारण म ा उ ोजक
ायचं होतं. कमचारी नाही. ितथे ि कवाय ा येणा या मध ा पातळीवर ा
मॅनेजसना िकंवा ि कां ना ू ातून वसाय कसा उभा करावा, याची काहीच
मािहती न ती; कारण ते कोणीच उ ोजक न ते. ते कमचारी होते. वसायात
तगून राहा ासाठी कोण ा कारची कौ ागतात, ती क ी आ सात

******ebook converter DEMO Watermarks*******

करावीत, यािवषयीची ां ना मािहतीच न ती; कारण ां ापैकी ब सं
ख याखु या औ ोिगक जगतात कधीच वावर े े न ते. ब तेकां नी ाळे चा
ह ीदं ती मनोरा सोड ानंतर कॉपा रेट कंप ां ा ह ीदं ती मनो यात वे के ा
होता. ते सारे नोकरीची सुरि तता आिण मिह ा ा ठर े ा तारखे ा हाती
पडणारा पगाराचा चेक या ा आधीन झा े होते. ा सा यां कडे वसायासाठी
ागणा या गो ींची पु की मािहती होती. खरीखुरी ावसाियक कौ ं ां ना
माहीत न ती. ाची मािहती असती, तर ां नी ू ातून वसाय उभा के ा
असता. वा व जगात संप ी कमाव ी असती. ते सारे पगारा ा चेकि वाय जगूच
कत न ते.
मी ा िबझनेस ू म े नऊच मिहने िटक ो आिण ेवटी पदवी न घेताच
बाहे र पड ो. अ ा कॉ े जां त ि काय ा जाणं णजे मा ासाठी सुरवंटां ा
ाळे त जा ासारखं होतं. पाय ट ू चा अनुभव घेत ानंतर मी म ा
फु पाख बनवे अ ा ै िणक सं थे ा ोधात होतो. म रन कॉपसमधून मी
१९७४म े बाहे र पड ो. ानंतर मी ीमंत डॅ डकडे गे ो. ां नी म ा जे
ावसाियक ि ण हवं होतं, ते िद ं . ीमंत डॅ ड ा ि णाचा क िबंदू होता,
‘कौ ं, जी ी ा ीमंत बनवतात.’ इतर िबझनेस ू चा क िबंदू असतो,
‘ वसाय आिण अथ व था चा व ाची ता क भूिमका.’ ीमंत डॅ ड सां गत,
‘तुमची कौ ं तु ा ा ीमंत बनवतात. पु की ान नाही.’

‘‘तु ा ा तुम ाकडची कौ ं ीमंत बनवतात. पु की

ान नाही.’’

िबझनेस ू मधून बाहे र पड ाचं म ा वाईट वाटतं का? हो, कधीकधी

वाटतं वाईट. मग मी मा ासार ा डॉपआउट् सचा िवचार करतो. िब गेट्स,
मायक डे , ी जॉ आिण टे ड टनर हे सारे डॉपआउट् स होते. थॉमस
एिडसन, हे ी फोड यां ासार ा जु ा उ ोजकां नीही ाळा सोड ी होती. वा व
जगाती वसायाचा अनुभव ायचा असे , तर वा व जगाती वसाय हीच
खरी जागा आहे , हे ां ना प ं समज ं होतं, यावर माझातरी िव वास आहे . या
सा यां नी जागितक वसाया ा नवा आयाम िद ा.
म ा चुकीचं समजू नका. मी ा िबझनेस ू म े ि क ो, ितथे िद ी
जाणारी पु ळ ी मािहती वसायात अस े ां साठी उपयु असायची. उ ोजक

******ebook converter DEMO Watermarks*******

हो ासाठी जी कौ आव यक असतात, ां चं ान इथे िद ं जायचं नाही. ते
पारं पा रक िबझनेस ू म ा कमचारी हो ाचं ि ण दे त होतं. मी नाय ॉन
आिण वे ो ा वॅ े टचा वसाय सु के ा आिण ५०० न जा िव ी
ितिनधीं ा साहा ानं जगभर ने ा. वया ा ितसा ा वष मी ाधी होतो. दोन
वषानी तीच कंपनी बुड ी. वसाय संप ाचा िकंवा गमाव ाचा अनुभव अिजबात
सुखद नस ा, तरी ते एक कारचं वसाय ि णच होतं. ा तीन वषानी म ा
खूपकाही ि कव ं . फ वसायाबाबतच नाही, तर त:बाबतही.
जगभर चा णारा वसाय उभा करणं आिण तो गमावणं, हे िन चतच
कोण ाही िथअरीवर आधार े ं ि ण न तं. तरीदे खी ते मा ासाठी अमू
होतं. या ि णामुळेच मी मोकळा आिण तं झा ो. एमबीए क न नोकरी
करणा या सुरवंटात पां त रत करणारं कोण ाही कारचं ि ण म ा नकोच
होतं. वसाय कोसळ ानंतर ीमंत डॅ ड णा े होते, ‘‘पैसा आिण य तु ा ा
उ ट, म ूर आिण मूख बनवतं. आता थोडी ग रबी आिण न पणा यां मुळे तू पु ा
िव ाथ हो ी .’’
या पु काचं नाव मी ‘द िबझनेस ू फॉर द पीप ाइक हे ंग पीप ’
हे नाव दे ाचं कारण या नेटविकग वसायात आहे . अनेक नेटविकग वसाय
तसेच आहे त. ा ोकां ना कॉपा रेट जगताती भरपूर पगार दे णा या मध ा
फळीती मॅनेजरपे ा वा व जगाती कौ ि कून उ ोजक ायचं आहे ,
अ ा ोकां साठी या वसाय णजे िबझनेस ू च आहे .
नेटवक माक िटं ग वसायाती काही ि णां ना उप थत रािह ानंतर मी
ां ा मुखां ना भेटू ाग ो. हे मुख वा व जगाती वसायां चे मा क होते. या
सा यां नी आप े वसाय ू ातून उभे के े होते. ाती बरे च जण फार मोठे
ि क होते; कारण ते अनुभवातून ि कत होते. पु कां तून नाही. मी अ ा अ ास
वगाना उप थत राहायचो. वा िवक ावसाियक जगात तग ध न राहा ासाठी
काय करावं, याबाबत ते अित य पणे सां गत आिण ा गो ी म ा पटत.
वा िवक जगाती ावसाियक कौ ि कव ाऐवजी ही मंडळी जगात
य ी हो ासाठी मानिसक आिण भाविनक क कसा असावा हे ि कवत आिण
ते खूपच मह ाचं होतं. काही अ ासवगाती ि ण तर अित य मौ वान होतं.
ा कोणा ा सुरवंटातून फु पाख घडवायचं आहे , अ ां साठी तर अ ा कारचे
वग खूपच उपयु होते.
वगानंतर मी ा ा ि कां ी आवजून संवाद साधायचो. ां नी
वसायातून आिण गुंतवणुकीतून िमळव े ा पै ां बाबत ऐकताना मी गुंगच होत

******ebook converter DEMO Watermarks*******

असे. अनेकां नी अमे रकेत ा कॉपा रेट सीईओंपे ा िकतीतरी जा पैसा कमाव ा
होता. पारं पा रक िबझनेस ू मधी ि कां पे ा तर ते सारे जा पैसा िमळवत
होते.
या ि कां कडे आणखी काहीतरी होतं. ते ौिककाथानं ीमंत होते, इतरां ना
ि कव ाची गरज न ती, तरीदे खी इतरां ना ि कवावं, ां ना मदत करावी, अ ी
ां ची ती भावना होती. अिधकािधक ोकां ना उ रावर ावं असं वाटणा या
आिण तसा य करणा या अनेकां ा आधारावर हा नेटवक माक िटं ग वसाय
उभा आहे . याउ ट सरकारी िकंवा कॉपा रेट े ाती उ ोग हे थो ा काहींना
बढती दे णं आिण ब सं कमचा यां ना िनयिमतपणे पगार दे ऊन संतु ठे वणं या
पायावर उभे आहे त. ‘‘तु ी हे काम के ं नाहीत, तर नोकरी गमवावी ागे ,’’ अ ी
धमकी नेटवक माक िटं ग े ाती अिधकारी कधीच दे त नाहीत. ते सां गतात, ‘‘हे
आपण अिधक चां ग ं क . मी मदत करतो.’’ ‘‘तु ा ा ि क ासाठी िजतका
वेळ ागे , िततका ा. मी ाचसाठी आहे . आपण सारे एक काम करणार
आहोत.’’
णूनच तु ी जे ा नेटवक माक िटं ग वसायाची चौक ी करत असा ,
तु ा ा ि खरावर अस े ा ोकां ना ोधायचं असे ावेळी त: ा एकच
न िवचारा, ‘तु ा ा ां ाकडून काही ि क ाची इ ा आहे का?’
नेटवक माक िटं ग कंप ा ि कवत अस े े काही मह ाचे ावसाियक िवषय
असे :
१. य ाची वृ ी
२. नेतृ कौ े
३. संवादाचं कौ
४. मानवीय कौ
५. भीती, सं य आिण आ िव वासाचा अभाव या गो ींवर िवजय िमळवणं
६. नाकार ं जा ा ा भीतीवर मात करणं
७. पै ा ा व थापनाची कौ े
८. गुंतवणुकीची कौ े
९. जबाबदारी ीकारणं
१०. वेळेचं व थापन
११. ेय िन चती

******ebook converter DEMO Watermarks*******

१२. य संपाद ासाठीची तयारी
नेटवक माक िटं ग वसायात ा ा ा ींना मी भेट ो, ा सा यां नी
इथेच झा े ा ि ण काय मां तून आप ाती कौ ां चा िवकास घडव ा
होता. तु ी नेटवक माक िटं ग ा ि खरावर पोहोचता की नाही िकंवा भरपूर पैसे
िमळवता की नाही, यापे ा उव रत आयु ासाठी हे ि ण खूप मो ाचं ठरतं. हा
ि ण काय म खरोखरच खूप उ म असे , तर आयु अिधक चां ग ं होई .

आयु बद णारं ि ण असतं कसं?

आयु बद णारं ि ण कसं असतं, हे समजावून सां ग ासाठी खा ी
िद े ी आकृती पाहा. ही आकृती णजे िपरॅ िमड आहे . इिज मधी िपरॅ िमड् स
तकानु तके तग ध न उभे रािह े े आहे त, हे ही ात ा. दु स या ात
सां गायचं, तर िपरॅ िमड् स ही अच आिण थर अ ी रचना आहे . सावि क कायदा
िकंवा िनसग हा चार गो ींना ध न चा तो, यावरही जगभरात ा िव ानां चा
वषानुवष िव वास आहे . णूनच िनसगात चार ऋतू आहे त, िहवाळा, वसंत, उ ाळा
आिण पावसाळा. जे फ ोितषाचा अ ास करतात, ते चार मुख िच मानतात,
पृ ी, वायू, अ ी आिण पाणी. मी जीवन बद णा या ि णािवषयी बो तो, ते ा
घडणारे बद ही चारच आहे त. हे ि ण प रणामकारक ायचं असे िकंवा
एखा ा ि णानं जीवन बद ायचं असे , तर ाना ा िपरॅ िमड ा चारही िबंदूंवर
प रणाम घडवून आणाय ा हवा. हे िबंदू आहे त मानिसक, भाविनक, ारी रक
आिण आ ा क ि ण.
ानाचा िपरॅ िमड

******ebook converter DEMO Watermarks*******

मानिसक ि ण:
पारं पा रक ि णाचा मु क िबंदू हा मानिसक ि ण आहे . तो तु ा ा
ि िहणं, वाचणं आिण अंकगिणतासारखी कौ ं ि कवतो. ही सारी मह ाची
कौ ं आहे त. या सग ां ना जािणवेची कौ ं असं संबोध ं जातं. आ ा क,
ारी रक आिण भाविनक कारां वर पारं पा रक ि णाचा होणारा प रणाम म ा
अिजबात आवडायचा नाही, आवड ा नाही.

भाविनक ि ण:
पारं पा रक ि णाब माझी अ ी त ार आहे , की ही प ती भया ा
भावने ा बळी पडते. अिधक थेट सां गायचं, तर ही आहे चूक कर ाची भीती. तीच
अपय ा ा भीतीकडे घेऊन जाते. म ा ि क ाची ेरणा दे ाऐवजी या भीतीचा
उपयोग क न म ा ि काय ा भाग पाड ं जातं. ‘तु ा उ म गुण िमळा े नाहीत,
तर उ म पगाराची नोकरी िमळणार नाही’, अ ा कारची भीती घात ी जाते.
ि वाय, ाळे त असताना चूक के ी, की ि ा िमळायची. ामुळे मी चूक
कराय ा घाब ाग ो. अडचण एवढीच, की वा व जगात पुढे जाणारे ोक
चुका करतात आिण ा चुकां मधून ि कतात, हा अनुभव आहे .

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 चूक करणं हे पाप आहे , यावर मा ा गरीब डॅ डचा भ म िव वास होता.
दु स या बाजू ा ीमंत डॅ ड णायचे, की आपण ि क ासाठीच चुका करतो.
आपण सायक चा वाय ा ि कतो ते पडणं, उठणं, पु ा पडणं आिण पु ा पडणं
या ि येतून. चूक करणं आिण ा चुकीतून धडाच न घेणं हे पाप आहे .
हा िवषय आणखी समजावून सां गताना ते पुढे णा े , ‘‘चूक के ानंतर खूप
ोक खोटं बो तात; कारण ां ना के े ी चूक मा कर ाची भाविनकरी ा
भीती वाटते. ातून ते ि क ाची आिण वाढ ाची संधी दडवतात. चूक करणं,
चुकीचं खापर दु स यावर न फोडता ती मा करणं िकंवा चुकीचं समथन न करणं
िकंवा सबब न सां गणं या प तीतून आपण ि कत जातो. चूक करणं आिण ती कबू
न करणं िकंवा त: के े ा चुकीसाठी इतरां ना दोष दे णं हे पाप आहे .’’ नुकतंच
अमे रके ा अ ां चं ाईट हाऊसमध ं िववाहबा संबंधां चं करण जगासमोर
आ ं . मा ा मते अ ा संबंधां पे ा पकड े गे ानंतर खोटं बो णं ही सवात वाईट
गो आहे . खोटं बो णं हे कमकुवत भावाचं ण आहे . हा एका चां ग ा चुकीचा
ना आहे . काहीतरी ि क ा ा संधीचा अप य आहे .
पारं पा रक उ ोगातही चुकीबाबत हे च धोरण ठे व ं जातं. तु ी चूक के ीत तर
समज िद ी जाते िकंवा ि ा के ी जाते. नेटवक माक िटं ग ा जगात मा
चुकां कडून ि कणं, चुका दु करणं, मानिसक–भाविनकरी ा अिधक स म
हो ासाठी ो ािहत के ं जातं. मी कॉपा रेट जगात िव ीचं ि ण घेत असताना
टागट गाठ ं नाही, तर समज िद ी जायची. ितथे आ ी अपय ा ा भीतीखा ी
राहात होतो. ि णा ा छायेत न तो. ामुळेच कॉपा रेट जगाती अनेकजण
सुरवंटच राहातात. एखादी ी कॉपा रेट े ात, भीती ा वे णात घ
गुंडाळ े ी असे , तर ती भरारी घेऊ के का?
नेटवक माक िटं ग ा जगात जे गती करत नसती , ां ासोबत काम
करणे, ां ना वर ा पायरीवर जाय ा मदत करणे, समज न दे ता ो ाहन दे णे
यावर नेते भर दे तात. तु ा ा पड ाब दोष िद ा असता िकंवा पड ामुळे
तु ी ि क ासाठी यो नाही, असा ेरा िद ा असता, तर सायक चा वाय ा
ि क ा असता का?
मी ब सं ोकां पे ा आिथक ा जा य ी आहे , याचं कारण मी
ां ापे ा काकणभर जा ार आहे , असं नाही. तर मी ा सग ां पे ा जा
वेळा अपय ी ठर ो आहे , णून आज या थानावर आहे . मी पुढे गे ो; कारण मी
अिधक चुका के ा. नेटवक माक िटं ग वसायात चुका करणं, ा दु करणं,
ि कणं आिण मोठं होणं यासाठी ो ािहत के ं जातं. मा ासाठी हे च जीवन

******ebook converter DEMO Watermarks*******

बद णारं ि ण आहे . भयापासून दू र गे ो, की आपण उड ास सु वात क
कतो.
तु ी चुका कराय ा घाबरत असा िकंवा तु ा ा अपय ी ठर ाची भीती
वाटत असे , तर नेटवक माक िटं गचा वसाय आिण ां चा उ दजाचा ि ण
काय म तुम ाचसाठी आहे . या काय मां मुळे आ िव वास वाढतो हे मी
पािह ं आहे . एकदा का आ िव वास उं चाव ा, की जीवन सतत उं चावत राहातं.

ारी रक ि ण:
अगदी सरळपणे सां गायचं, तर जे ोक चुकां ना घाबरतात, ते फार ि कू कत
नाहीत; कारण ते फारसं काहीच करत नाहीत. ब सं ोकां ना हे ठाऊक असतं,
की ि कणं हे जेवढं मानिसक काम आहे , िततकंच ते ारी रकही आहे . टे िनस
खेळाय ा ि कणं हे जसं ारी रक आहे , तसंच वाचन आिण ि खाण हे ही ारी रक
आहे . तु ा ा सगळी यो उ रं माहीत असाय ा हवीत आिण तु ी अिजबातच
चुका करता कामा नयेत, असं तुम ावर ठसव ात आ ं असे , तर तुमची
ै िणक प ती हा अडथळा झा े ा आहे . तु ा ा सगळी उ रं माहीत असती
आिण तु ी काहीही कराय ा घाबरत असा , तर गती क ी करणार?
मी ा नेटवक माक िटं ग कंप ां चा अ ास के ा, ा सव कंप ा मानिसक
ि ण घे ासाठी जेवढं ो ािहत करतात, तेवढं च ारी रक ि णासाठीही
करतात. ते तु ा ा बाहे र जाऊन कृती कर ासाठी, भया ा सामोरं
जा ासाठी, चुका कर ासाठी, चुकां तून ि क ासाठी, ारी रक, मानिसक
आिण भाविनक बळकटीकरणासाठी सतत ो ाहन दे तात.
पारं पा रक ि ण प ती तु ा ा प र थती तर दाखवते; पण चुकां ना
घाबराय ाही ि कवते. हा भाग भाविनक असतो; पण तो तु ा ा ारी रक बंधनं
घा तो. भीती ा दडपणाखा ी राहाणं हे मानिसक, ारी रक, भाविनक िकंवा
आिथक ि कोनातून िनरोगीपणाचं नाही. मी आधीच ट ं , तसं मी ीमंत आहे
याचं कारण मा ा अ ासा ा ारीत नाही. तर मी अिधक चुका के ा, चुका
कबू के ा आिण माझे धडे चुकां मधूनच ि क ो, याम े आहे . मी चुका करत
गे ो आिण भिव ातही चुका करत राहीन. ब सं ोक याउ ट एकही चूक घडू
नये यासाठी कठोर प र म करत राहातात. ामुळेच आप ी भिव ं वेगळी आहे त.
तु ी नवीन काही कर ाचा य करत नसा आिण चुका क न ां पासून
ि क ाचा धोकाही प रत नसा , तर तुमचं भिव तु ी सुधा कत नाही.

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 चां ग ा नेटवक माक िटं ग कंप ा ां ा ोकां ना नवीन ि क ासाठी, कृती
कर ासाठी, चुका कर ासाठी, ा दु कर ासाठी आिण ही सारी
कायप ती वारं वार आचरणात आण ासाठी ो ाहन दे तात. हे च वा व जीवनाचं
ि ण आहे .
तु ी चुका कराय ा घाबरत असा ; पण आयु ात बद घडव ाची इ ा
असे , तर तुम ा दीघका ीन वैय क गतीसाठी चां ग ा नेटवक माक िटं ग
काय म उ म आहे . अ ी कंपनी तुम ा हाता ा ध न तु ा ा भय आिण
अपय ा ा पि कड ा जगात घेऊन जाई . पु ा तुमचा हात ां नी ध नये,
असं तु ा ा वाटत असे , तर ते तसंही करती .
असं ट ं जातं, की एखादी ी काहीच करत नसे आिण ते तु ा ा
बद ायचं असे , तर तु ी ां ची िवचार कर ाची प त बद ा. ती प त
बद ायची असे , तर ते जे काही करतात ते बद ा. या प ती ी अनेक िवचारवंत
सहमत आहे त. नेटवक माक िटं ग वसायाब आणखी एक चां ग ी गो णजे
तु ी काय करता आिण तु ी काय करत नाही, या दो ीकडे ही प ती सारखंच
दे ते.
पारं पा रक ि ण प तीच अडचण हीच आहे , की तु ी जे काही करत
असा , ात दु ी सुचव ाऐवजी ते चुकीची गो के ाब ि ा करतात.

आ ा कि ण:
या मह ा ा आिण तेव ाच चचत अस े ा िवषयात ि र ाआधी याबाबत
माझं मत सां गणं म ा मह ाचं वाटतं. मी धािमक या ाऐवजी आ ा क या
ाचा वापर िन चतच काही कारणां मुळे के ा आहे . ज ा चां ग ा नेटवक
माक िटं ग कंप ा असतात, त ाच वाईट कंप ाही असतात. मा ा मते काही
चां ग ा धािमक संघटना आहे त, त ाच वाईटही आहे त. अजून सां गायचं, तर
काही संघटना ी ा साम वान बनवतात, तर काही कमकुवत.
णूनच मी आ ा क ि णािवषयी बो तो, ते ा धािमक ि णाचा
अंतभाव असतोच असं नाही. मी जे ा आ ा क ि णािवषयी बो तो, ते ा
अ ी कोणतीही ढ सं ा न वापरता बो तो. मी धमािवषयी बो तो, ते ा
अमे रके ा धािमक िनवडीचं ातं दे णा या घटने ा पािठं बा दे तो.
धम, राजकारण, संभोग आिण पैसा यािवषयी कधीही चचा क नये, असं म ा
सां ग ात आ ं होतं. हे िवषय भाविनक आिण चंच असू कतात, हे माहीत

******ebook converter DEMO Watermarks*******

अस ामुळेच मी ािवषयी जाग क असतो. तुम ा वैय क भावना आिण ा
यां ना ठे च पोहोचिव ाचा माझा हे तू नाही. तु ा ा या भावना अस ा ा
अिधकारा ा माझा पािठं बाच आहे .

मानवी मयादांप ीकडे

मी जे ा ी ा आ ाब , मनाब बो तो, ते ा अ ा ीबाबत
बो त असतो, जी आप ा ा आप ा ारी रक, मानिसक आिण भाविनक
मयादां प ीकडे ढक त असते. आप ा ा एका चौकटीत ठे वणा या या मयादा
असतात.
इतर जगावेत यासाठी त: ा मृ ूची जाणीव होऊनही ढत रािह े े अनेक
त ण मी एतनाम यु ात पािह े आहे त. माझा एक वगिम या यु ात होता. तो
अनेकदा ू ा िपछाडी ा असायचा. तो म ा एकदा सां गत होता, ‘मी िजवंत
आहे ; कारण अनेक मृतवत ोक मा ासाठी ढत होते.’ तो णा ा, ‘दोनदा तर
आम ापैकी फ मी एकटाच िजवंत परत ो.’ तु ी िजवंत राहावं यासाठी
बरोबरचे सोबती त:चा जीव गमावतात, ावेळी तुमचं आयु च बद ू न जातं.
यु ा ा काळात ढाई ा आद ा रा ी मी िवमानवा नौके ा पुढ ा
भागात बसायचो. खा ी ाटा उसळत असत. िन: ते ा ा दीघ णी मी मा ा
आ ासोबत ां ततेचा तह करायचो. म ा हे समजायचं, की सकाळी म ा पु ा
एकदा मृ ू ा तोंड ायचं आहे . ां तता आिण एकां ताती एका सं ाकाळी म ा
सा ा ार झा ा, की दु स या िदव ी सकाळी मरणं हा सवात सोपा माग आहे . म ा
हे ही समज ं , की जगणं हे मर ापे ा खूप कठीण आहे . जीवन िकंवा मरण या
दो ी तां ी मी एकदा तह के ा. ामुळे दु स या िदव ी म ा माझं आयु
कसं जगायचं आहे , हे ठरवता आ ं . मी धैयानं उ ाण करे न, की भयानं हे ठरवून
टाक ं . एकदा ती िनवड प ी झा ानंतर पुढ ा प रणामां कडे दु क न
उ ाण करणं आिण सव ीिन ी ढणं हे मी क क ो.
यु ही एक भीषण घटना असते. ती ोकां ना इतरां साठी भीषण गो ी
कर ास भाग पाडते. असं अस ं , तरी या यु ामुळेच म ा मनु भावाची
चां ग ी बाजू पाहाता आ ी. या यु ामुळेच म ा आपण मा के े ा
मयादां प ीकडे अस े ा मानवी ीची जाणीव झा ी. आप ा ेकाकडे ही
ी असते. हो, तुम ाकडे ही ही ी आहे . हे म ा माहीत आहे .

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 ही ी ओळख ासाठी िकंवा ितची ओळख पट ासाठी तु ा ा यु ावर
जावं ाग ं नाही, ही चां ग ीच गो आहे . एकदा मी ारी रक ा दु ब
अस े ा मु ा– मु ींची यत पाहात होतो. ावेळी ते मानवी चैत पा न मी
भारावून गे ो. पाय नस े ी काही त ण मु ं कृि म पायां ा साहा ानं िजवाचं रान
क न धावताना मी पािह ं आिण ां ात ं ते चैत मा ाही मना ा
क न गे ं . एका त ण मु ी ा एकच पाय होता आिण ती ा एकाच पायानं धावत
होती. ते पािह ानंतर तर मा ा डो ां त अ ू उभे रािह े . ित ा होणा या ारी रक
यातना ित ा चेह यावर िदसत हो ा. तरीदे खी ित ा मना ा ीपुढे ारी रक
यातना िन भ ठरत हो ा. ितनं यत िजंक ी नस ी, तरी माझं दय न ीच
िजंक ं . ितनं मा ा आ ा ा के ा आिण मी जे िवस न गे ो होतो, ाची
आठवण क न िद ी. म ा हे जाणव ं , की ही सारी त ण मंडळी जसं त:साठी
धावत होती, त ीच ती आपणा सवासाठीही धावत होती.
आप ा आ ा ा ीची आप ा ा िसनेमां म े आठवण क न िद े ी
असते. े हाट या िसनेमात ा मे िग न आठवा. तो ेतक यां ा टोळीसमोर
उभा असतो. ां ासमोर ठाक े ी असते ा ी ि िट सेना. तो आप ा
घाबर े ा सै ा ा णतो, ‘‘ते आप ी रीरे मा कती ; पण ते आप ं
ातं िहरावून घेऊ कत नाहीत.’ ावेळी ाचा आ ा ा ासमोर ा
सै ा ा आ ा ी संवाद साधत असतो. ा ारे तो ि णाचा अभाव, ह ा
तीची ह ारं यामुळे िनमाण झा े ी भीती आिण सं य यां वर मात करतो. तो
जगाती सवात साम ा ी सै ा ा पराभूत कर ासाठी ां ाती चैत ा ा
चेतवत असतो.
नेटवक माक िटं गमधी य ी मुखां ना मानवी चैत ा ी संवाद
साध ासाठी िकंवा ा साम ात वाढ घडव ासाठी ि ण िद ं जातं.
ां ामागे येणा यां मधी मोठे पणा ा कर ाचं साम ां ात असतं. पुढे
जा ासाठी ते ेरणा दे तात. मानवी मयादां प ीकडे जा ाची, भय आिण
सं याप ीकडे पाहा ाची ेरणा दे ाची ी ां ात असते. जीवन बद ू न
टाकणा या ि णाचं हे साम आहे .
कधीकधी मा ाकडे पैसे नसत. आ िव वास कमी पडायचा आिण समोर ा
नां ची उ रं ही सापडायची नाहीत. ावेळी ीमंत डॅ ड सां गायचे, ‘‘आप ाम े
तीन माणसं असतात. एक ीमंत, दु सरा गरीब आिण ितसरा म मवग य.
कोण ावेळी कोणता माणूस बाहे र येतो, ते ोधून काढ ाचं काम आप ं आहे .
उ ोगधंदा आिण गुंतवणुकीचं जग दोन गो ींनी बन े ं आहे . ा आहे त ोभ आिण

******ebook converter DEMO Watermarks*******

भय. ब सं ोक ीमंत होत नाहीत, ते ोभामुळे नाही, तर भयामुळे. तु ा ा
ीमंत ायचं असे , तर भयावर मात कराय ाच हवी.’’ मा ा मते त: ा
आ ा ी संपक साधून भयावर मात करता येते आिण नेटवक माक िटं गमधी
ब तेकजण हे च करतात.
ि ण या ाचा अथ आहे ‘बाहे र आणणं’. पारं पा रक ि ण प ती ही
भया ा पायावर आधार े ी आहे आिण माझी तीच मुख अडचण आहे .
ि क ात ी आ ानं, चुकां मधून ि कणं याऐवजी ती अपय ा ा भयावर
अव ं बून आहे . पारं पा रक ि ण प ती आप ाती म मवग य ी ा बाहे र
आणते, ित ा कायम असुरि तता वाटते, नोकरीची गरज असते, वेळेत हातात
पडणारा पगाराचा चेक हवा असतो, चुकां ा भयात राहात असते आिण सवात
मह ाचं णजे आपण जर काही वेगळं के ं , तर बाकीचे काय णती , याचीही
ित ा भीती वाटत असते. नेटवक माक िटं ग कंप ां ा ि णाची रचना
तुम ाती ीमंत माणूस बाहे र आण ासाठी के े ी आहे . ामुळेच मी या
वसाया ा पािठं बा दे तो. मा ा या पु काचं नाव ‘द िबझनेस ू फॉर पीप
ाइक हे ंग पीप ’ हे ठे व ामागेही हे च कारण आहे .
‘एका वषात दहा ाख िकंवा ापे ा जा डॉ स कमावणारा,’ अ ी ीमंत
ीची ा ा फोबस या मािसकानं के ी आहे . जी ी वषा ा पंचवीस हजार
डॉ स आिण ापे ा कमी िमळवते, ती गरीब अ ीही ां ची ा ा आहे . आप ा
न तु ी आज िकती िमळवता हा नसून तुमची नोकरी तु ा ा वषा ा दहा ाख
डॉ स िमळव ाचं ि ण दे ते की नाही, हा आहे . दे त नसे , तर तु ी चां ग ं
ि ण घे ाची गरज आहे .

सारां
मी जे ा माझा नाय ॉन आिण वे ो पािकटाचा वसाय गमाव ा ते ा
ीमंत डॅ डनं माझं अिभनंदन के ं . ते णा े , ‘‘तू आ ाच ावधी डॉ सचं ि ण
घेत ं आहे स. तू खूप ीमंत हो ा ा मागावर आहे स. ब सं ोक ां ा आत
अस े ा ीमंत माणसाचा ोध घेऊ कत नाहीत; कारण चुका करणं हे वाईट
आहे , असा ां ात ा गरीब माणूस िवचार करत असतो.’’
मा ासाठी पारं पा रक ै िणक मू ं आिण जीवन बद वून टाकणारी
ै िणक मू ं यात हा फरक आहे . चुकां मधून ि क ाची मू ं, चुकां साठी ि ा

******ebook converter DEMO Watermarks*******

करणारी मू ं आिण मानवी चैत ा ा मू दे णं यात ा हा फरक आहे . हे चैत च
मानिसक, भाविनक आिण ारी रक कौ ां ा अभावावर मात करत असतं.

पुढी मू
माझे गरीब डॅ ड नोकरीती सुरि तते ा मह दे त, तर ीमंत डॅ ड आिथक
ातं ा ा. पुढ ा करणात आपण नोकरीची सुरि तता आिथक ातं ा ा
मू ात बद णा या ीिवषयी चचा करणार आहोत. ाची सु वात
चौफु ाती एका भागापासून होते. नोकरीती बद हा जीवन बद णारा नसतो,
हे ातून िदसे .

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 करण ५
मू ३ : िम जे तु ा ा वर ये ासाठी
मदत करतात. तु ा ा खा ी ढक त
नाहीत.
नेटवक माक िटं ग कंप ां ा ब तेक अ ासवगाम े ‘‘पण माझे िम काय
णती ? ां ना वाटे , की मी मूख िकंवा वेडपट आहे ,’’ हे वा कोणी ना कोणी
णतंच.
वसायाची संधी िदस ी, आिथक प र थतीत बद होऊ के , असं िच
िदस ं , तरी अनेक ोकां साठी ते कर ात ा मोठा अडथळा हाच असतो. नेटवक
माक िटं ग वसाय सु के ा, तर िम ां ना िकंवा इतर नातेवाईकां ना काय वाटे ,
याचीच ां ना िचंता वाटते.
एके िदव ी सं ाकाळी मी अ ाच एका वगा ा गे ो होतो. आ ी साधारण
तीसएक जण असू. एक पा क अस े ी एक ी ितचे अनुभव सां गत होती.
नेटवक माक िटं गमुळे ित ा काय फायदा झा ा, ित ा जीवनात काय बद घडून
आ ा, हे ती सां गत होती. ितचा नवरा ां ा चार मु ां ची जबाबदारी ित ावरच
टाकून िनघून गे ा होता. सो वे े अरचा आधार घे ाऐवजी या ूर त ण
आईनं नेटवक माक िटं ग ा ारं भ के ा आिण आम ा ी बो त होती, ावेळी ती
वषा ा ६० हजार डॉ स कमावत होती. ‘‘एवढे पैसे मी अधवेळ काम क न
कमावते. माझा बाकीचा सारा वेळ मु ां ना दे ते,’’ असंही ितनं सां िगत ं . या
वसायामुळे ित ा सुरि तता िद ी आिण सवात मह ाचं णजे मु ां साठी वेळ
िमळवून िद ा. बो णं संपता संपता ती णा ी, ‘‘अजून दहा वषानी मी ाधी
झा े े असेन. ा वेगानं हा वसाय वाढतोच आहे . मी पूव चीच नोकरी सु
ठे व ी असती, तर हे क क े नसते. या वसायात अस े ा इतरां ा
आधारामुळे मी हे क क े .’’
या वसायातून िमळणा या पै ां पे ा ित ा परत िमळा े ं आयु जा
मह ाचं होतं. आता ती ं पा कत होती. ाआधीची बरीच वष ितनं ती

******ebook converter DEMO Watermarks*******

पािह े ीच न ती. नो रां ा वेळी एका ना ा उ र दे ताना ती णा ी, ‘‘मी
आता मा ा मु ां ना महािव ा यीन ि ण दे ऊ केन. वय झा ानंतरही माझा
बोजा ां ावर पडणार नाही. मी ां ावर ओझं बनून न राहाणं, ही खरं च िद ासा
दे णारी गो आहे .’’
तो वग संप ा. ा ीनं म ा आमं ण िद ं होतं, ां चे मी आभार मान े .
बाहे र पडता पडता एका त णानं म ा िवचार ं , ‘‘कसं वाट ं तु ा ा?’’
‘‘हे खूप चां ग ं सादरीकरण होतं,’’ मी उ र िद ं .
‘‘हो, खूपच छान होतं ते. अगदी खरं न वाट ाएवढं छान,’’ आप ा बॅगेत
गाडी ा िक ा ोधता ोधता तो णा ा.
‘‘तू तुझा थोडा वेळ खच क न ात त आहे िकंवा नाही हे ोधून काढू
कतोस. तु ा जे हवं आहे , तेही हाती ागे कदािचत,’’ मी ट ो.
तो गेच णा ा, ‘‘नाही. मी ते क कत नाही. मी जर नेटवक
माक िटं गम े गे ो, तर अ◌ॉिफसमध े माझे िम नावं ठे वती . ते हसती म ा.
ोक कसे असतात, ते तु ा ाही माहीत आहे च.’’
‘‘हो, ोक कसे असतात, ते म ा मािहत आहे ,’’ मी णा ो आिण आ ी
आपाप ा िद ेनं िनघून गे ो.

सवात कठीण काम

मी १९७६म े नाय ॉन आिण वे ो पािकटां चा वसाय सु के ा. मी
मा ा दोन िम ां समवेत या वसायात उतर ो होतो. आ ी ाची सु वात
ू ातून के ी होती. मी या वसायात अधवेळ होतो. पूणवेळासाठी मी
झेरॉ म े काम करत होतो. म ा हे ही माहीत होतं, की मी झेरॉ म े फार काळ
रा कणार नाही. तोपयत आमचा वसाय वाढाय ा सु वात झा ी होती.
ासाठी जा ीत जा वेळ दे णं गरजेचं होतं. म ा अजून आठवतं,की ाबाबत मी
काहीजणां ना सां गायचो. म ा नोकरी सोडून वसायासाठी पूण वेळ ावा ागे , हे
मी जवळ ा काही जणां ना आधी सां िगत ं होतं.
माझा एक अितव र िव ी अिधकारी ावेळी णा ा होता, ‘‘तू मूख आहे स.
अपय ी ठर ी .’’
‘‘झेरॉ म े काम कर ाची अनेकां ची इ ा आहे . तू ाच झेरॉ म े
चां ग ा पदावर काम करतोस. तु ा या नोकरीचे चां ग े फायदे िमळतात, उ म
पगार आहे आिण बढतीची संधीही. तू इथे व थत काम करत रािह ास, तर एके

******ebook converter DEMO Watermarks*******

िदव ी से मॅनेजर हो ी . मग इतकी उ म नोकरी सोड ाची जोखीम तू क ी
काय घेतोस?’’ दु स याचा न होता.
आणखी एकजण णा ा, ‘‘तू परत ये ी . नोकरी सोडून वसायात पड े े
मी अनेकजण पािह े आहे त. ते बंदुकी ा गोळी ा आवे ात इथून जातात आिण
ितत ाच वेगात परत येतात. फ येताना ां नी ेपूट पायात घात े ं असतं.
अथात, तेही ि क अस ं तर...’’
ाची ही टीका सग ां समोर सु होती. ितथं आ ी सहा पु ष आिण दोन
मिह ा एवढे जण होतो. हे सारे मा ावर हस े आिण कंपनी आणत अस े ा न ा
मि नबाबत बो ू ाग े . ानंतर रा ी होणा या बेसबॉ ा मॅचबाबतही चचा
झा ी. कोण िजंके , कोण हरे , यावर बौ कं झा ी. म ा हे समजून चुक ं , की
मी माझा वसाय आिण माझी ं या गो ी चुकी ा ोकां ना सां गत होतो. मी
अ ां ना काहीतरी सां गू पाहात होतो, ते म ा एक पायरी वर चढाय ा मदत
कर ाऐवजी खा ी खेचत होते.
ानंतर बरीच वष उ ट ी आिण आज हा मु गा म ा सां गत होता, ‘‘नाही.
मी ते क कत नाही. मी जर नेटवक माक िटं गम े गे ो, तर अ◌ॉिफसमध े
माझे िम नावं ठे वती . ते हसती म ा. ोक कसे असतात, ते तु ा ाही माहीत
आहे च.’’ तो क ािवषयी बो त होता, ते म ा चां ग ं च माहीत होतं.
मा ापुढेही ते ा तीच अडचण होती. सुरि त अ ी नोकरी सोडून वसायात
उतर ानंतर कुटुं ब, िम , सहकमचारी यां ची िति या काय असे , ां ना काय
वाटे , ते काय णती , हे न मा ासमोरही होते.

बद ाय ा हवा क ा, नोकरी नाही

खा ी मी काही िवधानं दे तो. ती तु ी हजारो वेळा ऐक ी असती .

१. ‘‘म ा खरं च वाटतं, की आता नोकरी सोडावी.’’

२. ‘‘एक नोकरी सोडून दु सरी धर ाचा म ा आता कंटाळा आ ाय.’’
३. ‘‘म ा असं वाटतं, की आपण अजून पैसे कमवाय ा हवेत; पण मी ही नोकरी
सोडू कत नाही आिण दु सरा एखादा वसायही सु क कत नाही. पु ा
एकदा वेगळं काहीतरी ि कायची आता माझी तयारी नाही.’’
४. ‘‘ ेक वेळी पगार वाढ ा, की तो कर भर ातच जातो.’’
५. ‘‘मी खूप काम करतो; पण मा ा क ां मुळे कंपनीचे मा कच ीमंत होतात.’’

******ebook converter DEMO Watermarks*******

६. ‘‘मी खूप काम करतो; पण आिथक ा पुढे जात नाही. िनवृ ीनंतर काय,
याचा म ा आतापासूनच िवचार कराय ा हवा.’’
७. ‘‘तं ान िकंवा त ण कमचा यां मुळे मी मोडीत िनघेन.’’
८. ‘‘मी आता एवढं काम नाही क कत. मी ातारा होत चा ो आहे .’’
९. ‘‘मी दं तवै हो ासाठी ा कॉ े जात गे ो; पण म ा ते ायचंच नाही.’’
१०. ‘‘म ा काहीतरी वेगळं करायचं आहे . नवीन ोकां ना भेटायचं आहे . असा
फुकट वेळ घा वायचा म ा कंटाळा आ ा आहे . ां ना फार ी मह ाकां ा
नाही, जे आहे ती जागा सोडून ह णारही नाहीत, अ ा ोकां बरोबर
वावर ाचा, ां ाबरोबर वेळ घा व ाचा म ा कंटाळा आ ाय. आप ा ा
कोणी काही बो ू नये एवढं च काम करतात, अ ी माणसं आिण आ ी कंपनी
सोडून जाऊ नये एवढाच पगार दे णारी कंपनी या दो ीचाही म ा कंटाळा
आ ाय.’’
ही वा ं अनेकदा बो ी जातात. ही वा बो णा या ी कॅ ो
चौफु ा ा एका क ात अडक े ा आहे त. ा ोकां ना आप ा क ा
बद ायचा असतो, ते असं बो तात आिण दु दवानं ते क ा बद ाऐवजी नोकरी
बद तात.

कॅ ोचा चौफु ा णजे काय?

रच डॅ ड माि केत ं माझं दु सरं पु क आहे रच डॅ डचा कॅ ो चौफु ा.
अनेकां ना हे माझं सवात मह ाचं पु क वाटतं. िव ेषत: ां ना आप ा
आयु ात, एक नोकरी सोडून दु सरी नोकरी धर ापे ा खरा आिण मोठा बद
घडवायचा आहे , ां ना हे पु क त:साठी मह ाचं वाटतं.
खा ी िद े ी आकृती हा मा ा ीमंत डॅ डचा कॅ ो चौफु ा आहे .

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 याती ई णजे ए ॉयी : कमचारी
एस णजे से इ ॉइड िकंवा छोटा ावसाियक
बी णजे िबझनेस ओनर, ावसाियक
आय णजे इन े र, गुंतवणूकदार

तु ी कोण ा क ात आहात, हे कसं ओळखायचं?

तु ी कोण ा क ात आहात, हे तुमचा पै ाचा ओघ कोण ा क ातून
आहे , ाव न समजतं. उदाहरण दे तो. तुमचं उ नोकरी ारे येत असे आिण
तु ा ा कंपनीकडून िकंवा अ ा वसायाकडून, जो तुम ा मा कीचा नाही,
पगाराचा िनयिमत चेक िमळत असे , तर तुमचा कॅ ो ‘ई’ या क ात ा आहे .
तु ा ा जर तुमचा ब तां पैसा गुंतवणुकीतून िमळत असे , तर तु ी
गुंतवणूकदार आहात. तु ी ‘आय’ या क ात मोडता. तु ी छो ा उ ोगाचे
मा क िकंवा काही िवि सेवा दे णारे (उदा. डॉ र, विक ) िकंवा किम न घेणारे
(उदा. रअ इ े ट एजंट) असा , तर तु ी ‘एस’ या क ात येता. तु ी मो ा
उ ोगाचे मा क असा , तुम ाकडे पाच े िकंवा ापे ा जा कमचारी
असती , तर तु ी ‘बी’म े मोडता.

वेगळे क े, वेगळी मू ं
या वेगवेग ा भागां ना िकंवा क ां ना वेगवेगळी मू ं आहे त, असं म ा
ीमंत डॅ डनं सां िगत ं होतं, तेही ब याच वषापूव . आपण ‘ई’ क ात काम

******ebook converter DEMO Watermarks*******

करणा या दोन ींिवषयी िवचार क . ाती एक ी एका इमारतीची
दे खभा कर ाचं काम करते, तर दु सरी ी एखा ा कंपनीची अ आहे .
दोघंही नोकरदार. ते पगारामुळे वेगवेग ा रां वर अस े , तरी िवचार एकाच
कारचा करतात, ‘मी फाय ां सह सुरि त नोकरी करतो आहे िकंवा अ ा
नोकरी ा ोधात आहे .’ ‘ओ रटाइम के ावर िकती पैसे िमळती ?’
‘आप ा ा पगारी सुट् ा िकती?’ थोड ात सां गायचं, तर या क ात
असणा यां साठी मु मू असतं सुरि तता.

‘एस’ क ाची मू ं
‘एस’ भागात ा ोकां साठी सवात मह ाचं मू आहे ातं . ां ना कायम
ातं हवं असतं. जे हवं, तेच ां ना करायचं असतं. एखादी ी णते, की मी
नोकरी सोडून त:चं काहीतरी सु करणार आहे , ते ी ती ी ‘ई’ या
क ातून ‘एस’ या क ाकडे जात असते.
या क ाती ोक छो ा उ ोगाचे मा क छोटे दु कानदार, िव ेष िकंवा
स ागार असतात. माझा एक िम आहे . तो ीमंत ोकां ा घराम े मो ा
नचे टे ि जन, फोन िस म, सुरि तते ा िस म बसवून दे तो. ा ाकडे
ितघंजण काम करतात. फ ितघां चा बॉस असणंही ा ा आवडतं. तो त:ही
खूप क करणारा आिण पाया भ म अस े ा आहे . िव ीत किम न िमळवणारे
णजे रअ इ े ट, ेअर ोकस हे सारे या क ात येतात. डॉ र, वकी ,
अकाउं टंटही इथेच येतात. फ ते तं ॅ स करणारे असावेत. मो ा
फमम े नोकरी करणारे ‘ई’म ेच येती .
या क ाती मंडळी ां ा बो ातूनही सहज ओळखता येतात. ‘तु ा ा
एखादी गो यो प तीनं क न हवी असे , तर ती तु ी त: करा’ िकंवा
‘मा ाकडे उ म दजाची उ ादनं िमळती ,’ असं णतात. ‘एवढं चां ग ं कोणीच
क कणार नाही,’ हे ां चं पा ु पद असतं. आप ापे ा कोणीतरी जा चां ग ं
क के , यावर ां चा िव वास नसतो. ां ा ातं ामागे हा अिव वास
असतो.
या क ाती मंडळी किम न िकंवा कामा ा िद े ा वेळातून पैसा
कमावतात. एखादा सां गतो, की एकूण खरे दी ा सहा ट े किम न मी आकारतो
िकंवा एखादा सां गतो, मी तासा ा ंभर डॉ स आकारतो. एखा ाचं ु िकंमत
अिधक दहा ट े असतं. या क ाती ी ही वसायाती जॉन वेन असते.

******ebook converter DEMO Watermarks*******

‘आय िव डू इट अ◌ॉन माय ओन’, ‘मी हे त: करे न,’ हे आपण ां ाकडून ऐकू
कतो.

‘बी’ क ाची मू ं
जे कोणी हाती काहीही नसताना काम सु करतात आिण मोठा वसाय उभा
करतात, ते खूप मोठं ेय अस े े असतात. ां चा संघकायावर िव वास असतो.
जा ीत जा ोकां सोबत काम करायचं आिण जा ीत जा ोकां ना सेवा
ायची, हे ां ना आवडतं. पु कात याआधी मी थॉमस एिडसन, फोड मोटर
कंपनीचे सं थापक हे ी फोड आिण माय ोसॉ कंपनीचे सं थापक िब गेट्स
यां चा उ े ख के े ाच आहे .
‘एस’ भागाती ी ित ा े ात चां ग ं काम करत असते आिण ‘बी’
भागाती ी एखा ा िवषयात सवा म अस े ाचा ोध घेते. आपाप ा े ात
चां ग ी अस े ी माणसं ते िनवडतात आिण ां ना आप ाकडे काम दे तात. ेक
िठकाणी आपण सवा म असावं, असा ां चा आ ह नसतो. हे ी फोड यां नी अ ाच
ार माणसां ना कामावर ठे व ं होतं. ‘एस’ क ाती ावसाियक ी ही
ित ा छो ा टीममधी ार ी असते. डॉ र िकंवा स ागार यां चं
उदाहरण घेता येई .
‘बी’ भागाती ीनं त:चा वसाय सोड ा, तरी ां ना पैसे िमळू
कतात. याउ ट ‘एस’ भागाती ीनं काम करायचं थां बव ं , तर ां चं उ
थां बतं. ‘मी आज काम करायचं थां बव ं , तर म ा िकती काळ उ िमळत
राही ,’ हा न तु ी त: ाच िवचारा. सहा मिह ात तुमची आवक पूणपणे
थां ब ी, तर तु ी ‘ई’ िकंवा ‘एस’ क ात आहात. ‘बी’ िकंवा ‘आय’ भागात
अस े ी मंडळी िकतीही वष काम करणं बंद क न रा कतात. तरीही ां चं
उ थां बत नाही.

‘आय’ क ाची मू
हा क ा आिथक ातं ा ा मह दे तो. आप ापे ा आप ा पैसा काम
करतो आहे , ही क ना गुंतवणूकदारां ना आवडते.
ही मंडळी सो ाची नाणी, रअ इ े ट, वसाय िकंवा ेअस, बाँ ड्स आिण
ु ुअ फंडासार ा कागदी संप ीत पैसे गुंतवतात.

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 तुमचं उ हे वैय क गुंतवणुकीऐवजी कंपनी ा िकंवा सरकार ा िनवृ ी
वेतन योजनेतून येत असे , तर तो कॅ ो ‘ई’ भागात ाच आहे . णजे
िनवृ ीनंतरही कंपनी िकंवा सरकार तु ा ा पगार दे त असतात.
गुंतवणूकदार वेग ा भाषेत बो तात. ते णतात, ‘म ा मा ा संप ीवर २०
ट े परतावा िमळतो.’ िकंवा ‘कंपनीचा ताळे बंद दाखवा.’ िकंवा ‘ ॉपट चा मटेन
िकती आहे ?’

वेगळे क े, वेगळे गुंतवणूकदार

आज ा जगात आपण सा यां नीच गुंतवणूकदार असणं गरजेचं आहे . आप ी
पारं प रक ि ण प ती गुंतवणुकीिवषयी काहीच ि कवत नाही. काही
ावसाियक अ ास म ेअसची िनवड क ी करायची हे ि कवतात. मा ा मते
मा ती गुंतवणूक नाही. ेअस िनवडणं हा जुगार आहे . ती गुंतवणूक नाही.
ीमंत डॅ डनं म ा दाखवून िद ं होतं, की ब तेक कमचारी से ं अकाउं ट
आिण ु ुअ फंडात पैसे गुंतवतात. डॉ स हे सवात वाईट गुंतवणूकदार
असतात. तु ी ‘ई’, ‘एस’ िकंवा ‘बी’ या क ात खूप य ी आहात, याचा अथ
तु ी चां ग े गुंतवणूकदार असताच असं नाही.
वेगवेगळे क े गुंतवणुकीबाबत वेग ा त हे नं िवचार करतात, हे देखी ीमंत
डॅ डनं दाखवून िद ं होतं. आपण रअ इ े टचं उदाहरण घेऊ. ‘एस’ क ाती
ी णे , ‘मी काही रअ इ े टम े पैसा गुंतवणार नाही. म ा पैसे घा ू न
पु ा ाचा मटेन पाहायचं काम डो ावर ायचं नाही.’ ‘बी’ क ाती ी
तीच गुंतवणूक न ी करे आिण मटेन चं काम दु स या कोणा ातरी सोपवून
मोकळी होई .’ ा जागेचा िकंवा इमारती ा मटेन आपण त:च करायचा
आहे , असं ‘एस’ क ात ा गुंतवणूकदारा ा वाटे . ाउ ट हे काम दु स यावर
सोपवता येई , असा िवचार ‘बी’ क ात ा गुंतवणूकदार करे . थोड ात काय,
तर िभ क ात ा ोकां ची िवचार कर ाची प तही वेगळी असते. ां ची मू ं
वेगळी असतात.
वेगवेग ा क ां कडे वळणा या ोकां िवषयी अिधक जाणून ायचं असे ,
तर तु ा ा रच डॅ ड माि केत ं दु सरं पु क ‘ रच डॅ ड्स कॅ ो ॉडं ट’
वाचाय आवडे . ां ना आयु ात बद घडवून आणायचे असती , ां ासाठी
हे पु क खूप मह ाचं ठरे , असं ब याच जणां चं णणं आहे .

े ि ं ी े
******ebook converter DEMO Watermarks*******
नेटवक माक िटं ग हा ‘बी’ क ात ा वसाय आहे
ा कोणा ा ‘बी’ क ात वे करायचा आहे , अ ां साठी नेटवक माक िटं ग
हा वसाय उ म आहे . हा ‘बी’ क ात ा वसाय का? नेटवक माक िटं ग
वसाया ा प ती माणे तो पाच ेपे ा जा ोकां म े पसरतो. फ
आकडे वारीनं िकंवा ा ेनुसार िवचार के ा, तरी इथे पैसा कमाव ाची संधी
अमयाद आहे . ‘ई’ आिण ‘एस’ या क ां म े ही संधी नेहमीच मयािदत असते.
िकती मयािदत, तर तु ी काम क का इतकीच. या उ ट इथे नेटवक असतं
आिण जेवढं मोठं नेटवक, तेवढीच पैसे िमळव ाची मता जा .
नेटवक माक िटं गम े उ म वसाय के ानंतर पुढची पायरी आहे ‘बी’
क ातून ‘आय’ क ात थ ां तर करणं. ीमंत डॅ डनं म ा हे कराय ा सां िगत ं
होतं आिण मी ते के ं . मी झेरॉ कंपनी सोडून त:चा वसाय सु के ा, ते ा
बरोबरचे सारे म ा हसत होते. आज पािह ं त, तर ते अजूनही ितथंच आहे त. ां नी
ां चे िवचार, मू कधीच बद ी नाहीत. ामुळे ां नी ां चा क ाही कधी
बद ा नाही. आज ां ापैकी काहीजण नोकरी जाई की राही या िचंतेत
आहे त. काहीजणां कडे िनवृ ीसाठी पुरेसे पैसेही साठ े े नाहीत. ां नी ‘ई’ आिण
‘एस’ क ातच खूप वेळ घा व ा.

मोठं झा ानंतर पुढे काय ायचं आहे?

हान असताना म ा गरीब डॅ ड नेहमी सां गायचे, ‘‘ ाळे त जा. उ म गुण
िमळव. ामुळे तु ा चां ग ी आिण थर नोकरी िमळे .’’ ते म ा ‘ई’ क ात
जा ासाठी तयार करत होते.
आई सां गायची, ‘‘तु ा ीमंत ायचं असे , तर डॉ र िकंवा वकी हो.’’ ती
म ा ‘एस’ क ासाठी तयार करत होती.
ीमंत डॅ डनं सां िगत ं , ‘‘तु ा ीमंत ायचं असे , तर तु ा मा कीचा
वसाय असाय ा हवा.’’ माझा त:चा वसाय असावा आिण मी गुंतवणूकदारही
असावं, असं ां नी सां िगत ं .
एतनाममधून परत ानंतर आपण कोण ा डॅ डचा स ा ऐकायचा, हे म ा
ठरवायचं होतं. समोर ा कॅ ो चौरसाकडे पा न मी त: ा न िवचारत
होतो, ‘‘आिथक य िमळ ाची संधी कोण ा क ात आहे ?’’ आप ा ा काही
आयु भर नोकरी करायची नाही िकंवा एखा ा गावात डॉ र िकंवा वकी णून
ॅ सही करायची नाही, हे म ा प ं ठाऊक होतं. पैसे िमळव ाची अिधक संधी

******ebook converter DEMO Watermarks*******

‘बी’ आिण ‘आय’ याच क ां म े होती. म ा ाधी ायचं होतं. ते ाखो
डॉ स िमळव ासाठी आयु भर क ही उपसायचे न ते, की कोणाचे कूम
मानायचे न ते. मी कमी काम क नही खूप पैसे िमळवतो; कारण मी नेटवक ा
ीचा उपयोग करतो.

आता ‘तु ी’ या चौफु ाकडे पाहा. त: ा िवचारा, ‘यात ा कुठ ा क ा

िकंवा क े मा ासाठी सवा म आहे त?’’
अनेक ोक आयु ात अय ी होतात याचं कारण ते क े बद त नाहीत. ते
फ नोक या बद तात. णून तु ा ा नोक या बद णारी मंडळी भेटतात, िकंवा
ोक णतात, ‘म ा सवात यो नोकरी िमळा ी आहे .’ ां ना सवा म नोकरी
िमळा ी, तरी ते फारसे बद े े नसतात, कारण ां नी क ा बद े ा नसतो.

क ात ा बद णजे मू ं आिण िम ांत ा बद

नेटवक माक िटं गमध ा आणखी एक फायदा असा, की इथे िकतीतरी नवे चेहरे
भेटतात. ां ापैकी काहीजण तुमचे चां ग े िम होऊ कतात. झेरॉ कंपनी
सोडताना मा ासाठी हा भागही अवघड होता. माझे िम आिण कुटुं बीय ‘ई’
क ात होते. आता ां ची आिण माझी मू ं वेगळी होती. ां ना सुरि त नोकरी
आिण िनयिमत पगार या गो ी जा मो ा ा हो ा, तर म ा आिथक ातं
मह ाचं होतं.

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 तु ी जर क ा बद ायचा आिण ातही नेटवक माक िटं गम े यायचा िवचार
करत असा , तर तु ा ा मा ापे ाही मोठा फायदा िमळे . इथे तु ा ा
तुम ासारखाच िवचार करणारे ोक भेटती , इथ ा ोकां ची मू ं तुम ासारखी
णजे ‘बी’ क ासारखी असती . इथ ी मंडळी तुम ासाठी आधार गट
णूनही काम करतात. या थ ंतरासाठी साहा करतात. मा ामागे ीमंत डॅ ड
आिण ां चा मु गा एवढे च जण होते. बाकी सारे म ा हसत होते. ां ना मी वेडपट
वाटत होतो. कदािचत असेनही मी; पण झेरॉ मध ी नोकरीची सुरि तता आिण
िनयिमत िमळणारा पगाराचा चेक, या गो ी मा ासाठी पुरे ा न ा.
ावेळी अस े े झेरॉ मध े सहकारी आजही माझे चां ग े िम आहे त.
मा ा थ ंतरा ा ट ात ते होते. मा ासाठी तो पुढे जा ाचा काळ होता. हीच
वेळ आहे . आता तु ा ा एक पाऊ पुढे जाय ा हवं. ‘बी’ क ाकडे िनघाय ा
हवं. तु ा ा नेटवक माक िटं ग साद घा त असे , तरी हरकत नाही. ितथे तु ी
न ा िम ां ना भेटा .

तुमचे िम कोण ा क ात आहेत?

माझे िम चारही क ात अस े , तरी ात े मु ‘बी’ आिण ‘आय’
क ातच आहे त. संवाद साध ाम े म ा जाणवणारं आ ान हे आहे , की म ा
समोर ाचा क ा आिण ां ची मू ं माहीत असतात. म ा हे ही समजतं, की मी
वसाय िकंवा गुंतवणुकीिवषयी ‘ई’ क ात ा ीबरोबर बो तो, ते ा ित ा
ात ा काही गो ी समजत नाहीत. काहीवेळा ती ी माझं बो णं ऐकून
घाब नही जाते. मी समजा ‘ई’ क ात ा एखा ा ा ट ो, की म ा त:चा
वसाय सु कराय ा फार आवडतं, तर ते गेच िवचारती , ‘ते जोखमीचं नाही
का?’ म ा एवढं च सां गायचं आहे , की आपण एकमेकां ी आपाप ी मू ं ध न
बो त असतो. एखादा माणूस एखा ा गो ी ा घाबरतो, ा गो ी ा दु सरा एखादा
आनंद मानत असतो. अ ा ‘ई’ िकंवा ‘एस’ भागात ा मंडळीं ी मग मी हवा,
ीडा, टी ी वगैरे िवषयां वर बो तो.
नेटवक माक िटं ग ा वसायात अस े े बरे च ोक मा ा ीमंत डॅ ड ा
कॅ ो ाडं टचा उपयोग आप ा वसाय समजावून सां ग ासाठी करतात. मी
खा ी िद ा माणेच ते ाडं ट काढतात.

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 ा ी ा नेटवक माक िटं ग सु कर ात रस आहे , अ ां ना ते मु
मू ां मधी फरक समजावून सां गतात. ात ा ब याच जणां नी असं सां िगत ं
आहे , की अ ा प तीनं समजावून सां िगत ानंतर न ानं उ ोगात ि
पाहाणा या ा सग ा गो ी नीट समजावून ाय ा मदत होते. आपण आता मू
बद णार आहोत आिण एका बी– ू म ेच वे करतो आहोत, इथे आपण
मा क कसं ायचं हे ि कणार आहोत, याची जाणीव होते.
ात े सारे च जण वसायात उतरणार नस े , तरी ात ा ब तेकां ना या
चौरसाचं मह समजे . ते ा ा मू ां िवषयी तुम ा ी बो ती . नवीन
वसायात उतर ाऐवजी ते तुम ाकडे वेळ मागून घेती . तु ी या चौरसाचं नीट
िनरी ण के ं त, फाय ा–तो ाचा नीट िवचार करणार असा , तर तुम ा हे ही
ात येई , की क ा बद णं हे िवचार बद ापे ा अवघड आहे . हा
मू ात ाच बद आहे आिण ासाठी खरं च वेळ ागतो.

‘‘आप ा क ा बद णं णजे आप ी जग ाची मू

बद णं.’’

नेटवक माक िटं ग हा वसाय समजावून सां गाय ा अवघड आहे याचं कारण
‘बी’ भागात य ी झा े े ोक कमी आहे त, असं म ा वाटतं. ब सं ोक
आप ा ाळां मुळे आिण कौटुं िबक मू ां मुळे ‘ई’ िकंवा ‘एस’ क ां म ेच
असतात. मा ा अंदाजानुसार आप ा एकूण ोकसं ेचा ८५ ट े भाग ‘ई’

******ebook converter DEMO Watermarks*******

िकंवा ‘एस’ क ात आहे . १५ ट े ‘आय’म े, तर ५ ट ां पे ाही कमी ोक
खरोखर ‘बी’ भागात आहे त. दु स या ां त, या भूत ावर फारच थोडे थॉमस
एिडसन आिण िब गेट्स असतात. खूपसे िस सीईओ हे ‘इ’ क ात े ोक
असतात, ‘बी’ क ात े न े . जनर इ े कचा िवचार क . ाचे माजी
सीईओ जॅक वे हे सीईओ अस े , तरी ेवटी कंपनीचे कमचारीच होते. ते
बु मान होते. उ म नेतृ गुणां चा समु य ां ा अंगी होता, या सग ा गो ी
ंभर ट े मा अस ा, तरी ते ेवटी कमचारी होते, हे ही स च आहे . कंपनीचे
सं थापक मा क होते थॉमस एिडसन. ां नी अ ातूनच ाळा सोड ी होती. हाती
काहीही नसताना काहीतरी ोधायची, सु करायची आिण ाचं चंड मो ा
उ ोगात पां तर कर ाची ां ची धमक होती. ां ाकडे ती दू र ी होती.
ां ाकडे कामं कर ाची आिण करवून घे ाची जबरद ताकद होती.
मी आधी काय णा ो, ते पु ा पु ा सां गतो. आप ापैकी अगदी कमी ोक
‘बी’ क ाती ख या ीडसना भेट े े असतात. ामुळे नेटवक माक िटं ग
वसायाती अिधकारी जे ा ां ना हा वसाय िवषद क न सां गतात, ते ा
आप ापुढे िकती मोठी संधी आहे , हे ां ना जाणवतच नाही. आयु ाती ब तेक
काळ ां नी ‘ई’ िकंवा ‘एस’ ा अवतीभोवतीच काढ े ा अस ामुळे ां ना एवढा
मोठा िवचार कर ाची संधीही िमळा े ी नसते. ामुळे ात े अनेकजण ही संधी
चंड मोठी आहे , हे पाहा ातच अपय ी ठरतात. मा ा सुदैवानं मी हान
असतानाच ीमंत डॅ डनं या ‘बी’ क ाची ताकद मा ा मनावर प ी िबंबव ी
होती. णूनच मी आतापयत ा आयु ात फ चार वष नोकरी के ी आहे .
आपण मोठं झा ानंतर ‘ई’ िकंवा ‘एस’ क ात जावं, असा कोणताही िवचार
मा ा मनात चुकूनही आ ा नाही. आपण ‘बी’ आिण ‘आय’ क ां त राहाणार
आहोत, याची जाणीव ते ाच झा ी होती.
तु ी नेटवक माक िटं ग वसाय सु कर ाचं ठरव ं असे आिण आप ा
िम ां ी बो णार असा , तर ां ना आधी या क ां ची संक ना समजावून सां गा.
तु ी तुमचा क ा का बद त आहात, हे ही सां गा. नुसतं ‘आता मी एका नेटवक
माक िटं गचा िबिझनेस अधा वेळ करणार आहे ’ असं बडबड ाऐवजी तु ी ां ना हे
सारं नीट समजावून सां िगत ं , तर ां चा पािठं बा िमळे . ां ना वसायाब
काही सां गणं अवघड असतं; कारण मी आधी ट ं , तसं फारच कमी ोक ‘बी’
क ात ा कोणा ातरी ओळखत असतात. ब तेक सग ां चे िम , कुटुं बाती
सद हे ‘ई’ िकंवा ‘एस’ क ात े असतात. ते ा ां त राहा आिण या चौरसाचा
उपयोग क न ां ना तुम ा नवीन जगाचं द न घडवा. तु ी खरं च ां त रा न

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 ां ना तु ी ा बद ातून जात आहात, ते नीट समजावून सां िगत ं , तर ते तु ा ा
मदतही क ागती . कदािचत तुम ा वासात सहभागीही होती . ां ना एवढी
जाणीव न ी क न ा, की हा वास णजे एक कायप ती आहे . ती झटकन
ीमंत हो ाची गु िक ी नाही. हा वास अनेक वषही चा ू कतो. तु ी हे सारं
खरं च गां भीयानं घेणार असा , तर मी तु ा ा पाच वषा ा वासाची आखणी
कर ाची ि फारस करे न.

पंचवािषक योजना
म ा नेहमी या पंचवािषक योजनेचं कारण िवचार ं जातं. ाची कारणं अ ी :

कारण १. ारब ची उभारणी कर ासाठी काही वष ाग ी. मॅक

डोन ् स उभं राहाय ा बरीच वष ाग ी. करमणूक े ात घ पाय रोवाय ा
सोनी ाही बराच वेळ ाग ा होता. मो ा कंप ा आिण मोठे ावसाियक यां ना
आकार घे ासाठी वषानुवष ागतात. ब सं ोक आपण ीमंत हो ासाठी
िकती का ावधी ागे , याचा िवचारच करत नाहीत. ां ना पटकन ीमंत ायचं
असतं आिण ते ाच िवचारां त असतात. ामुळेच ‘बी’ क ात खूप थोडे ोक
असतात. ब सं ोकां ना पैसा हवा असतो; पण वेळेची गुंतवणूक करायची नसते.
पूव सां िगत ा माणे आप ं ि ण ही ारी रक कायप ती आहे . ित ा
मानिसक ि णापे ा थोडा जा वेळ ागतो. सायक चा वायचा िनणय
घेत ानंतर मानिसक ा आपण सायक ीवर बसाय ा तयार झा े ो असतो;
पण ात सायक वर बसेपयत वेळ जातो. यात ी चां ग ी गो अ ी, की एकदा
का आपण ती गो ि क ी, की ब तेकदा आयु भरासाठी ात राहाते.
कारण २. ि क े ं पुसणं हीदे खी एक ारी रक कायप तीच आहे .
‘ ाता या कु ा ा तु ी ि कवू कत नाही,’ असा वा चार तु ीही ऐक ा
असे . नि बानं आपण मानव आहोत, कु ी नाहीत. बाकीचं सोडून ा; पण या
वा चारात काही ना काही त न ीच आहे . आपण जसे वृ होत जातो, तसत ा
वषानुवष घोक े ा, ि क े ा गो ी िवसरणं, सोडून दे णं अवघड होत जातं.
ब सं ोकां ना ‘ई’ िकंवा ‘एस’म े राहाणं सुखाचं आिण सुरि त वाटतं, जा
आवडतं; कारण ां ना ितथं राहाणं सुखकारक आिण सुरि त वाटत असतं. काहीही
झा ं , तरी ितथंच कसं िटकून राहायचं, हे च ते वषानुवष ि कत असतात. अनेक
ोक ितकडे च परत जातात; कारण ते ां ना सुखकारक वाटतं, जरी ते सुख
ां ासाठी चां ग ं नस ं तरी.

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 आधी ि क े ं िवसर ासाठी आिण नवं काही ि क ासाठी वेळ ा.
चौफु ा ा डा ा बाजूकडून उज ा बाजूकडे जाताना बरे च बद करावे
ागतात. ात ी कठीण गो णजे ‘ई’ आिण ‘एस’ क ात ी मतं, मु े िवसरावे
ागतात. एकदा पाटी कोरी के ी, की पुढचे बद खूप सोपे आिण ज द गतीनं
होतात.
कारण ३. सुरवंटाचं फु पाखरात पां तर हो ाआधी कोष हा ट ा असतो.
ाइट ू हा माझा कोष होता. मी पदवीधर णून ितथे वे घेत ा होता.
बाहे र पड ो, ते ा एतनाम यु ावर जा ासाठी फुरफुरत अस े ा ढाऊ
वैमािनक होतो. मी एखा ा नागरी ाइट ू म े वे घेत ा असता, तर मी
वैमािनक झा ो असतो, पण यु ावर जा ासाठी तयार झा ो असतो की नाही यात
ंका आहे . राचे वैमािनक आिण नागरी वैमािनक यां ा ि णात फरक
आहे . कौ ं वेगळी आहे त, सखो ता वेगळी आहे . ि णानंतर आप ा ा
यु ावर जायचं आहे , हे स ही खूप मह ाचं आहे . ामुळे ि णाकडे
पाहा ाचा ि कोन बद तो. गो ी वेग ा प तीनं घडतात.
ो रडात ा ाइट ू मधून पाय ट टे िनंग पूण कर ासाठी म ा
जवळजवळ दोन वष ाग ी. ानंतर म ा ‘िवं ’ िमळा े . मी पाय ट झा ो
होतो. पुढ ा ि णासाठी मी ‘कॅ पड टॉन, कॅि फोिनया’ इथे गे ो. ितथे
आ ा ा ढ ाचं ि ण दे ात आ ं . मी तप ी दे त बसत नाही, तो तु ा ा
कंटाळवाणा होई कदािचत. पुढचं ि ण अिधकािधक खडतर होत गे ं , एवढं
मा सां गतो.
ाइट ू मधी ि ण संप ानंतर, आ ी पाय ट झा ानंतर
एतनाम ा जा ासाठी आम ाकडे एक वषाचा का ावधी होता. आ ी सतत
उ ाणं करत होतो. आमची मानिसक, ारी रक, भाविनक आिण आ ा क
तयारी होई , अ ा कारची ती खडतर उ ाणं होती. हे ि क ा ा िपरॅ िमडचे
चार िबंदूच होेते.
ा आठ मिह ां ा ि ण काय मादर ान मा ात अगदी आतून बद
घड ा. एका उ ाणावेळी मी यु ावर जा ासाठी तयार अस े ा पाय ट बन ो.
तोपयत मी जी काही उ ाणं के ी, ती मानिसक, भाविनक आिण ारी रक होती.
काहीजण ा ा यां ि क उ ाण णत. एका उ ाणा ा एका णी मी
आ ा करी ा बद ो. तो ण वेगळा आिण घाबरवून सोडणाराही होता. ा
णानंतर मा ा मनात े सारे सं य आिण भीती दू र झा े . माझा ताबा चैत ानं
घेत ा. उ ाण हा माझाच एक भाग झा ा. िवमानात बस ानंतर म ा घरी

******ebook converter DEMO Watermarks*******

अस ासारखंच ां त वाटू ाग ं . िवमान हाही माझाच एक भाग होता. आता मी
एतनाम ा जा ासाठी तयार झा ो होतो.
माझी भीतीच न झा ी होती का? न ीच नाही. मनात कुठे तरी भीती
दड े ी होतीच. ती भीती होती यु ावर जा ाची. मृ ूची आिण जायबंदी हो ाची.
अपंग ाची. आता फरक इतकाच पड ा होता, की मी आता यु ावर जा ासाठी
तयार झा ो होतो. या भीतीपे ा माझा आ िव वास जा खर होता. हे ि ण
जीवन बद ू न टाकणारं आहे आिण म ा ब याच नेटवक माक िटं ग कंप ां ा
ि णात ही ताकद आढळ ी.
ावसाियक आिण गुंतवणूकदार हो ाची कायप ती ही वैमािनक होऊन
ढाई ा जा ासारखीच आहे . म ा मा ात ं चैत अचानकच सापड ं . ा ाच
उ ोजकीय चैत असं ट ं जातं. ापूव मी वसायात अपय ी ठर ो होतो.
गो ी िकतीही अवघड होत गे ा, तरी हे चैत च म ा ‘बी’ आिण ‘आय’ या
क ां त ठे वतं. ‘ई’ आिण ‘एस‘ची सुरि तता आिण सुख यां ाकडे वळ ाऐवजी
मी ‘बी’ आिण ‘आय’म ेच थां बतो. या ‘बी’ क ातच आनंद वाट ासाठी जो
आ िव वास ागतो, तो िमळव ासाठी म ा पंधरा वष ाग ी.

मी अजूनही पंचवािषक योजना वापरतो

मी जे ा काही नवं ि कायचा िनणय घेतो, उदा. रअ इ े टम े गुंतवणूक
करणं, ावेळी मी त: ा पाच वषाचा का ावधी दे तो. हा काळ ते ि ण
घे ासाठी असतो. म ा जे ा ेअसम े गुंतवणूक कर ािवषयी ि कायचं होतं,
ते ाही मी त: ा पाच वष िद ी होती. अनेक ोक एकदा गुंतवणूक करतात.
ात थोडे डॉ स गमावतात, मग ते ाकडे पाठच िफरवतात. हे यो नाही.
पिह ाच चुकीनंतर गो सोडून िद ी, की पुढे काही ि कता येत नाही. ते ा
ि णात अपय ी ठरतात. ीमंत डॅ ड णत, ‘‘ख या िवजे ा ा हे माहीत असतं,
की अपय हा िजंक ा ा ि येत ा एक भाग आहे .’ िजंकणारा कधीच हरत
नाही, असा िवचार हरणारे च करतात. िजंक ाचीच ं पाहाणं आिण चूक होऊच
नये णून िततके य करणं, ही हरणा यां ची कायप ती आहे .
मी त: ा हा जो पाच वषाचा का ावधी दे तो, तो असतो ा सव
चुकां साठी. मी हे करतो; कारण म ा याची जाणीव आहे , की आपण जेव ा चुका
क , तेवढं च ातून ि कता येई . ा पाच वषात मी अिधक ार होईन. पाच

******ebook converter DEMO Watermarks*******

वषात मी चुकाच के ा नाहीत, तर ानंतर मी आधी होतो तेवढाच ार असेन.
माझं वय तेवढं वाढ े ं असे .

‘बी’ आिण ‘आय’मध ा वास संप े ा नाही

गत सां गायचं, तर माझा वास वषानुवष सु आहे , आिण अजूनही म ा
खूप ि कायचं आहे . ामुळे ब तेक मी आयु भर वासच करत राहीन. यात ी
चां ग ी गो ी एवढीच, की मी जेवढं अिधक ि कतो, तेवढं अिधक कमावतो आिण
तेवढं च कमी काम करतो. तु ा ा िकंवा तुम ा िम ां ना असं वाटत असे , की
आपण नेटवक माक िटं ग सु क आिण झटपट ीमंत होऊ, तर तु ी अजूनही
‘ई’ आिण ‘एस’ क ा माणे िवचार करत आहात. या क ाती ोकच झटपट
ीमंत हो ा ा योजना आिण घोटा ां म े खेच े जातात. तु ी जर वास सु
कर ािवषयी गां भीयानं िवचार करत असा , तर तु ी ि कणं, वाढणं, मू ां म े
बद करणं, न ा िम ां ना भेटणं अ ा गो ींसाठी पाच वष ा. म ा हे बद थोडे
जा पैसे िमळव ापे ा फार मह ाचे वाटतात.

सारां
थोड ात सां गायचं झा ं , तर नेटवक माक िटं गम े तु ा ा वसायाचं
ि ण िमळतं, एवढं च नाही, तर हा उ ोग तु ा ा तुम ाच िद ेनं जाणारे ,
तुम ासारखीच मू असणारे िम दे तो. मा ा ीनं अ ी मै ी अमो असते.
म ा याची जाणीव आहे , की या मागावर असताना चां ग े िम भेट े नसते, तर
मीदे खी काही क क ो नसतो.
तु ी जर इतरां ना ीकरण दे ताना कॅ ो ा चौरसाचा वापर करणार
असा , तर ाचं ेय मा ा ीमंत डॅ डना ा. ां नी पैसा, वसाय आिण चार
वेग ा भावगटाती ोक या सा याब समजावून सां ग ासाठी ही सोपी
प त ोध ी. ब याच वषापूव ीमंत डॅ ड ा या चौरसानं म ा अ ा एका जगाचा
माग सां िगत ा, ाचं अ च मा ा गरीब डॅ ड ा माहीत न तं. हा चौरस
तु ा ाही तो माग दाखवे ,अ ी म ा आ ा आहे .

तु ी, तुमचे िम , कु टुं बीय कोण ा क ात आहात?

पुढ ा करणाकडे वळ ापूव तुम ा जवळचे ोक आिण ां चा क ा
यां चा आढावा घे ात तु ा ा रस असे ...

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 आज तु ी कोण ा क ात आहात आिण पुढे कोण ा क ात जाऊ
इ ता?

हा बद तु ी कसा घडवणार आहात? ासाठीचं ि ण, अनुभव आिण

मू ात ा बद घडव ासाठी काय करणार आहात?

******ebook converter DEMO Watermarks*******

पुढचं मू
आप ा िम ां चं, जे पुढे ावसाियक होऊ कतात, अ ा िम ां चं नेटवक उभं
करणं.

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 करण ६
मू ४ : नेटवक ची ताक द
१९७४ सा ची ही गो . ावेळी मी हवाईत झेरॉ कॉपा रे नम े काम
करत होतो. आमचं एक उ ादन होतं, झेरॉ टे ि कॉिपअर. ते िवकणं म ा
अवघड जात होतं. ाचं कारण ते नवं होतं. मी कोणाकडे ािवषयी बो ाय ा गे ो,
की पिह ा न यायचा, ‘कोणी कोणी घेत ं य ते?’ िकंवा ‘हा कॉिपअर अजून कोणी
वापरतो का?’ थोड ात सां गायचं, तर दु स या कोणाकडे तरी टे ि कॉिपअर
अस ाि वाय ा ा अस ा ाच िकंमत न ती. णजे टे ि कॉिपअरचं नेटवक
हवं होतं. आज ब तेक कोणा ा कानाव न हे नाव गे ं नसे . फॅ म ीनब
मा सग ां नी ऐक े ं असे .
या न ा फॅ म ीनचा वापर सु झा ा आिण ाची िकंमत वाढत गे ी.
िव ी अिधक सोपी झा ी. ाआधी मी चार वष ही म ीन िवक ासाठी धडपडत
होतो. ही म ीन क ासाठी आहे त, ां चा उपयोग काय, वापर कसा करायचा, हे
सां ग ातच माझा ब तेक वेळ खच पडत होता. आज ेक वसाया ा
िठकाणी हे म ीन असतं. घरां म ेही वापरतात. आज ाचे फायदे समजावून
सां ग ाऐवजी ाची वेगवेगळी मॉडे दाखव ी जातात. िवकत घेणारे ही ासाठी
जा वेळ दे तात. म ीनचा वापर कसा करायचा, हे सां ग ाची गरज नसते. मु ा
हाच, की टे ि कॉिपअर िकंवा फॅ म ीनची िकंमत के ा वाढ ी? ां चं नेटवक
झा ानंतर. हे करण नेटवकची ताकद िकंवा ां ची िकंमत यां वर आहे .

मेटकाफ िनयम
इथरनेट ा िनिमतीमागे अस े ां पैकी एक मह ाचं नाव रॉबट मेटकाफ.
ां नी अ ीकडे ी कॉम कॉप या कंपनीची थापना के ी आहे . ां नी के े ी एक
ा ा ां ाच नावानं ओळख ी जाते. ती आहे मेटकाफचा िनयम. ती अ ी
नेटवकचं आिथक मू = (वापरणा यांची सं ा) २
सो ा भाषेत सां गायचं, तर एखा ा िवभागात एकच टे ि फोन असे , तर
नेटवक ा ि कोनातून ा ा फार ी िकंमत नसते. ितथे आणखी एक टे ि फोन

******ebook converter DEMO Watermarks*******

आ ा, की ा नेटवकची िकंमत वाढते. ती दोन होते. ितसरा फोन आ ा, की
नेटवकची िकंमत होते नऊ. नेटवकची आिथक िकंमत ही गिणत ेणीने न े , तर
भूिमती ेणीने वाढत जाते.

‘‘नेटवकची आिथक िकंमत गिणत ेणीने न े, तर

भूिमती ेणीने वाढत जाते.’’

जॉन वॅन उ ोजक

मा ा विड ां ा िपढीचा य ाचा आद होता जॉन वॅन. हा अिभनेता होता. तो
सुसं ृ त नस ा, तरी दणकट आिण दयाळू माणसा ा भूिमकेत असायचा. ‘मी
टारझन, तू जेन’ अ ी ाची बायकां ा बाबतीत वागायची प त होती. तो पूव ा
साचेब तेनंच वागायचा. ा काळात े टी ीवरचे काय मही ाच सा ात े
असायचे. ि इट टू बे र हा िस काय म. या काय मात वाड े र
(बे रचे वडी ) आिण बे र कामा ा जायचे. जून े र (बे रची आई) घरात
असायची. ती कत द प ी अस ामुळे घरचं काम, ता वगैरे करत
राहायची. ितचा नवरा दर मिह ा ा पगाराचा चेक घरी ायचा.
१९५० ा द कानंतर िसनेमा आिण टी ी काय मां त अनेक बद झा े ; पण
ा काळात ी सुरि ततेची ही भावना आजही कायम आहे . ‘मी त:चा वसाय
सु करणार आहे ,’ िकंवा ‘मी त:च क क न माझा वसाय उभा करे न’ ही
वा ं ा बे र ा वाग ाचीच आजची आवृ ी आहे . मी त:साठी िकंवा
मा कासाठी क कर ाऐवजी त:साठी करे न, अ ा िवचारां नी जे कोणी
वसायात येतात, ते ‘ई’ क ातून ‘एस’ क ात येत असतात. ती ‘बी’ क ात
येतच नाहीत. आज हा ‘एस’ क ा अ ा क ाळू आिण क ासाठी दणकट
अस े ां चं घर झा ाय. हे सारे जॉन वॅन आहे त.

ँ चायझी हे नेटवक आहे

१९५० ा द कात एक नवी वसाय णा ी उदया ा येऊ घात ी होती.
ितचं नाव ँ चायझी. मॅकडोन , वडीज ही ात ी िस नावं. हा वसाय आता
सव पसर े ा अस ा आिण िस अस ा, तरी ा काळी ा ाही िवरोध झा ा
होता. ावेळचे सारे जॉन वॅन या ा िवरोधच करत होते. काहींना तर हा कार

******ebook converter DEMO Watermarks*******

बेकायदे ीरही वाटत होता. आज मी जगभर िफरतो. म ा सगळीकडे
मॅकडोन ा ँ चायझी िदसतात. मग ते बीिजंग असो वा दि ण आि केती
एखादं हर. ँ चायझी ही णा ी आता जगानं ीकार ी आहे .
सा ा ां त सां गायचं, तर ँ चायझी ही ावसाियक नेटवकची एक रचना
आहे . हे नेटवक अनेक िठकाणी काम करणा या मा कां चं बन े ं असतं. ाची
ताकद चंड असते. एक उदाहरण घेऊ. समजा हरा ा एखा ा भागात एका
माणसाचा हॅ गर िवक ाचा ॉ आहे . अित य उ म दजाचे आिण चवीचे
हॅ गर तो िवकतो; पण ा ा जवळच मॅकडोन ची ँ चायझी सु झा ी तर?
तर काही काळातच ा ा गा ा गुंडाळावा ागे . आप ा ॉ बंद करावा
ागे .
ँ चायझी ादे खी मेटकाफचा िनयम ागू होतो. ा वसाया ा न ा
ँ चायझी िमळत नाहीत, तोपयत ां ची ताकद ू असते. मी पिह ां दा ‘मे
बॉ इ ेटा’ पािह ं , ते ा म ाही आ चय वाट ं होतं. ही कंपनी चा े की
नाही, याचीही ंका काहींना वाटत होती. मा , अगदी कमी का ावधीतच ां ची
चंड वाढ झा ी. ामागे ी होती ँ चायझी ा नेटवकची. ‘ ारब ’बाबत
हे च घड ं . या छो ा ा कॉफी कंपनीब मा ा कानावर येत होतं. गमती ीर
नाव अस े ी ही कंपनी िसएट म े कॉफी ा गा ा चा वत होती. आज मी
जाईन ितथे ारब िदसतं. ू यॉक ा ेक कोप यात ारब आहे . ही
अिव वसनीय वाढ कंपनी ा त: ा ोअसमुळे झा ी आहे . ँ चायझीमुळे
नाही. मेटकाफ ा िनयमाचं हे दु सरं उदाहरण.
मा ा ेजारीच एक पॅिकंग आिण े नरीचं छोटं दु कान होतं. बरीच वष ते
सु होतं. एक िदवस अचानक आम ाजवळ ा ॉिपंग सटरम े ‘मे बॉ
इ ेटा’ची ँ चायझी सु झा ी आिण अ ावधीतच या दु काना ा गा ा गुंडाळावा
ाग ा. हीच गो एका कॉफी ॉप ा बाबतीत घड ी. ारब मुळे ां ना आप ा
वसाय बंद करावा ाग ा. वा िवक या दु कानात ा कॉफीची चव उ म होती,
तरीही हे घड ं . पु ा एकदा एक यंभू ावसाियक नेटवक ा ताकदीसमोर
हर ा.

नेटवक वसायाचा दु सरा कार

स र ा द कात नेटवक वसायात ा दु सरा कार सु झा ा. हे पु क
खरं तर ाच वसायाब आहे . हा वसाय नेटवक माक िटं ग णून ओळख ा

******ebook converter DEMO Watermarks*******

जातो. या ा वैय क ँ चायझी असंही णता येई . या वसाया ा ोकि यता
िमळा ी, ाखो ोक यात सहभागी होऊ ाग े , ते ा ावरही खूप टीका झा ी.
अजूनही होते. तरीही अ ा टीके ा न जुमानता हा कार ँ चायझी िकंवा पारं पा रक
उ ोगधं ां पे ा वेगानं वाढतो आहे .
ां ा वाढीचा वेग ोकां ा ात येत नाही; कारण ती समोर िदसणारी
नाही. मॅकडोन िकंवा ारब ची वाढ आप ा ा ात िदसते. तसं इथे होत
नाही. या माक िटं गम े अस े े ोक घरातून िकंवा आप ा अ◌ॉिफसां तूनच काम
करत असतात. अ ा अनेक ोकां ा ां तपणे के े ा कामातून अ ा कंप ा या
इतर ँ चायझी िकंवा तं उ ोगां पे ा िकतीतरी जा पैसे िमळवतात.

मोठे वसाय नेटवक माक िटं गम े आहेत

या पु का ा सु वाती ाच नेटवक माक िटं ग ारे होणारे वसाय आिण
सेवां ची यादी िद ी आहे . या यादीत कायदे िवषयक सेवा, करसेवा, टे ि फोन,
कॉ ेिट , टािम , कपडे इ ादी गो ींचा समावे आहे . मी जे ा या
वसायाकडे डोळसपणे पाहाय ा ाग ो, ते ा म ा आ चयाचा ध ाच बस ा;
कारण एओए , िसटी बँक, टाइम वॉनर, बक ायर हॅ थवेसार ा ब ा कंप ाही
नेटवक माक िटं गचा उपयोग करत हो ा. एकदा सगळीकडे च बारकाईनं आिण
डोळसपणे पा ाग ानंतर हे ही समज ं , की या णा ीवर होणारी टीका ही
ाबाहे र अस े ा मंडळींकडूनच होते. मी जोपयत या णा ीकडे डोळसपणे
पाहात न तो, ां ा वाहात दाख झा ो न तो, तोपयत मी फ ां ावरची
टीकाच ऐक ी होती. जोपयत आपण ा वाहात येत नाही, तोपयत तो ि आडच
राहातो. ही साखळी वाढ ाचं कारण पु ा मेटकाफ ा िनयमात आहे .

मेटकाफ ा ीचा उपयोग

नेटवक माक िटं गचं एक वैि हे , की ते सामा ां ा आवा ात आहे .
ामुळे मेटकाफची ी आप ा सग ां ा पाठी ी उभी रा कते. अट
एकच, ा मू त ानुसार चा ाय ा हवं. ासाठी नेटवक माक िटं ग कंपनीसाठी
काम क ागणं ही चां ग ी सु वात आहे ; पण ितथंच थां बून चा त नाही. फ
तुम ाच घरी फोन असून उपयोग नाही. अजून चार िठकाणी फोन आ ा, की
ताकद वाढणार. तसंच तुम ाबरोबर तु ी दु स या ा या वाहात सामी क न
ा. ते दोघं अजून दोघां ना, दोघं चौघां ना असं नेटवक वाढत जाई .

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 ‘‘या वाहात तु ी दु स या ा सामी क न घेणं मह ाचं
आहे .’’

तु ी जसजसे इतरां ना यात सहभागी क न ा , तसत ी तुम ा नेटवकची

िकंमत वाढत जाई . सु वाती ा तु ी ू ावर असा . मग दोनवर जा , मग
नऊवर अ ी िकंमत वाढे . पुढे ितचा िव ार वाढे आिण ा ा दु पटीनं ताकदही
वाढे . तु ी आण े े दोघेजण जे ा ेकी आणखी दोघेजण आणू ागतात,
ते ा तुम ा नेटवकचं आिथक मू हे चं ाकडे सुसाट सुट े ा यानासारखं वर
जाताना िदसे . अंकगिणता माणे एकापुढे एक वाढ ाऐवजी नेटवक वाढ ानंतर
तुमची आिथक िकंमत घातां कानं वाढत जाई . नेटवक वसायाची हीच ी
आिण ताकद आहे .
काही काळानंतर अ ा य ी नेटवकरकडे डॉ र, वकी , अकाउं टंट
यां ापे ा जा कमाव ाची मता येते. यां त ा फरक आिण याची ी हे
मेटकाफ ा िनयमातून समजतं. हा िनयम नेटवक माक िटं गचं मह ाचं मू त
आहे .
माग ा करणात मी नवीन िम ां बाबत बो ो होतो. तु ी एखा ा
वसायाचं सादरीकरण करणार असा , तर अजून थोडा वेळ दे ऊन आधी कॅ
ोचा चौरस समजावून सां गा, ानंतर मेटकाफचा िनयम आिण ा ा
ताकदीब सां िगत ं त, तर तु ा ा चां ग ा ितसाद िमळे . आज नेटवक
माक िटं ग हा जगभरात ा सवात वेगानं वाढत अस े ा वसाय आहे . तो िदसत
नस ा, तरी आहे आिण वाढतो आहे . तु ा ा ाबाबतही िम ां ना समजावून सां गावं
ागे .
तुम ा नेटवकची उभारणी करणं णजे तुम ासोबत येऊ इ णा या
न ा–जु ा िम ां ना ोधणं आहे . एखा ा गिणता ा नाकडे आपण जसं पाहातो,
तसंच याकडे ही पाहा. तु ी जर या वसायात दहा नवीन ोक आण े , तर तुम ा
नेटवकची िकंमत दहाच नसून १०० आहे . ा दहां नी ेकी दहा ोक आण े , तर
तुम ा नेटवकची िकंमत ितत ाच पटीनं वाढे . मी याआधी या वसायाकडे
अ ा ीनं पाहात न तो. १९७०म े मी नेटवक माक िटं ग ा एका मीिटं ग ा गे ो
होतो. ावेळी माझं मन यासाठी खु ं न तं. पूव हदू िषत होतं. ामुळे समोर
अस े ा गो ीही मी पा क ो नाही. या वसाया ा ताकदीची जाणीव होत
न ती. आज मी तो का पाहातो आहे . ती ताकद म ा जाणवते आहे . आज म ा

******ebook converter DEMO Watermarks*******

पिह ापासून सु वात करायची झा ी, तर मी पूव ा प तीपे ा या नेटवक
माक िटं गचा उपयोग करे न.

वसायात ये ासाठी फार खिचक नस े ी चांग ी क ना

नेटवक माक िटं ग िबिझनेसऐवजी मी जु ा प तीनुसार वसाय उभा
कर ासाठी ावधी डॉ स खच के े आहे त. काहीवेळा ते गमाव े ही आहे त.
अथात, या ू ातून सारं काही िनमाण कर ाबाबत म ा वाईट वाटत नाही. म ा
नेटवक माक िटं गिवषयी माहीत असतं, तर मी ते के ं असतं हे न ी. आता मी
िव वासानं सां गू कतो, की अ ी जाणीव आता खूप ोकां ना झा ी आहे .
तुम ाकडे पारं पा रक प तीचा वसाय उभा कर ाची ताकद नसे , ावधी
डॉ स नसती िकंवा एखादी ँ चायझी िवकत घेऊ कत नसा , तर नेटवक
माक िटं गकडे वळा. या वसायात वे कर ासाठी ाथिमक खच कमी असतो
आिण उ दजाचं ि ण िमळतं. नेटवक माक िटं गचा िव ार जगभरात आहे ,
अजूनही होतो आहे . आता फ तु ी तुमचं मन खु ं कर ाची खोटी आहे . मग
तु ी इतरवेळी जे पा कत नाही, ते पा का . या वसायात ये ासाठी
मोठमो ा सोनेरी कमानी उभार े ा नाहीत िकंवा िबिझनेसम े आमंि त
करणा या सुंदर प याही नाहीत. डोळे उघड े , की हा र ा िदसतो आिण तीच
अडचण आहे . डोळे उघडे नस ामुळेच तर जगभर पसर े ं हे जाळं ब तेकां ना
िदसत नाही.

नेटविकगचं भिवत
नेटविकग वसाय आता मो ा माणात िव ार े ा अस ा, तरी वाढी ा
अजूनही भरपूर वाव आहे . ामुळे या वसायात ि र ाची हीच वेळ आहे . मी
असं णतो, ामागेही एक कारण आहे . औ ोिगक युग संप े ं आहे . आपण
अिधकृतपणे मािहती ा युगात वे करतो आहोत. जनर इ े क आिण फोड
मोटार कंपनी हे औ ोिगक युगात े वसाय होते. मॅकडोन सार ा ँ चायझी हे
थ ंतरात े वसाय आहे त. औ ोिगक युगातून मािहती ा युगात वे
करतानाचा हा थ ंतराचा काळ. ा काळात हे वसाय भरभराटी ा आ े .
नेटवक माक िटं ग वसाय हे ख या अथानं मािहती ा युगात े आहे त. नेटवक
माक िटं गमधी ब सं वसाय हे जमीन, कारखाने आिण कमचारी यां ाऐवजी
एक ा मािहती ा आधारावर चा व े जातात.

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 ‘ ाळे त जा, चां ग े गुण िमळव णजे तु ा उ म पगाराची, चां ग े फायदे
अस े ी नोकरी िमळे ,’ हे मा ा हानपणी आ ा सा या मु ां ना वारं वार
सां िगत ं जायचं. औ ोिगक युगाचं हे उ म उदाहरण आहे . माझे पा क
नोकरीती सुरि तता, पे न, मेिडक केअर आिण सरकारची सो िस ु रटी,
मेिडकेअर वगैरे गो ींवर ामािणकपणे िव वास ठे वत होते. या सा या औ ोिगक
युगात ा जु ा क ना आहे त. आज आपण सारे च हे जाणतो, की नोकरीची
सुरि तता हा एक िवनोद आहे . सवात मह ाचं णजे एकाच कंपनीम े िनवृ
होईपयत नोकरी करणं, हे ही स ा ा काळात पचनी पडणारं नाही. तु ी जोखीम
अस े े ेअस आिण ु ुअ फंडाती गुंतवणूकीवर चा णा या रटायरमट
ॅ नम े पैसे गुंतवता. खरं तर िनवृ ीनंतरची सुरि तता हाही एक िवनोदच आहे .
आज ोकां ना आिथक सुरि तता दे णारी नवी क ना आिण एखादी नवी प ती
यां ची गरज वाटते आहे . पूव ज ी सुरि तता वाटत होती, त ी आज हवी आहे .
नेटवक माक िटं ग हे या नावरचं उ र आहे . ोक जसजसे जागृत होती , तसतसा
ां ना स ा ा प र थतीत ा फो पणा समजे . ११ स बरचा दह तवादी ह ा,
ेअर माकट कोसळणं यां मुळे त ी जागृती झा े ीच आहे . या प र थतीवर
नेटवक माक िटं ग हे उ र आहे . यामुळे ावधी ोकां नी त:चं आयु आिण
आिथक प र थती यां वर ताबा िमळव ा आहे . णूनच जु ा जमा ाती ोकां ना
ही संक ना पटत नस ी, िदसत नस ी, तरी नेटवक माक िटं ग वाढतच राही .

सारां
आज फॅ म ीन नावानं ओळख े जाणारे पिह ा िपढीत े टे ि कॉिपअस
एकेकाळी मी िवकत होतो. ते ा मी त ण होतो, तरी ते िवकताना खूप अडचणी येत
हो ा. ास होत होता; कारण ते अगदी मोज ा ोकां कडे च होते. जसज ी
टे ि कॉिपअस वापरणा यां ची सं ा वाढ ी, तसत ी िव ी सोपी होत गे ी. िव ी
वाढ ी, त ी िकंमतही वाढत गे ी. मेटकाफ िनयमाची ही ताकद आहे .
नेटवक माक िटं ग ाही याच मां डवाखा ू न जावं ाग ं . सु वाती ा या
संक ने ा ोक हसत. अनेकां नी ाचा िवरोधी चारही के ा. अगदी मीदे खी ते
के ं . आजचं जग वेगळं आहे . अनेक बद घड े े आहे त, घडू पाहात आहे त. या
सा या बद ां मुळे नेटवक माक िटं ग वसायाचं भिवत अिधकािधक उ होत
आहे . ोकां ा अजूनही ते ात येत नस ं , तरी हा वसाय मु वाहात ा
झा ा आहे . तु ा ा, तुम ा िम मंडळींना हे िदसत नसे , तर मन खु ं करा.

******ebook converter DEMO Watermarks*******

एकदा मन खु ं झा ं , की मेटकाफ िनयमाची ताकद िदसे . नेटवकची ताकद
अनुभवता येई . ती तुम ासमोर आहे च. ही ताकद मा ामागेही उभी राहो, एवढी
इ ा कर ाचा अवका आहे .

पुढचं मू
पुढ ा करणात आपण पिह ा ावसाियक कौ ाबाबत बो णार
आहोत. वा िवक जगात य ी हो ासाठी हे कौ आव यक आहे . नेटवक
माक िटं गचं वैि हे च आहे , की अ ी कौ ं तु ा ा इथे ि कव ी जातात.
ां ा वापर पुढे आयु भर करता येतो.

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 करण ७
मू ५ : वसायासाठी अस े ं सवात
मह ाचं कौ वाढवणं
१९७४ हे वष मा ासाठी खूप मह ाचं आहे . ा वषातच मा ा आयु ा ा
वळण िमळा ं . ा वष मी यू.एस. म रन कॉपसमधून सेवामु होऊन बाहे र ा
जगात वे करणार होतो. ितथून मु झा ानंतर पुढे काय हा मा ापुढे न
होता. मा ासमोर दोन र े होते, गरीब डॅ ड ा जगात ा ‘ई’ क ात ा कमचारी
ायचं, की ीमंत डॅ ड ा जगात– ‘बी’ क ात जायचं.
पूव च सां िगत ा माणे मी उपजीिवकेसाठी दोन उ ोग क कत होतो. मी
ि िपंग उ ोगाकडे पु ा एकदा वळू न ँ डड अ◌ॉइ कंपनी ा ते वा
जहाजावरचा अिधकारी होऊ कत होतो िकंवा मा ा वगिम ां सारखा ापारी
िवमानां चा पाय ट होऊ कत होतो. मा ा बरोबर ां नी हे च के ं होतं. दो ी
वसाय भुरळ पाडणारे होते. फ ते ‘ई’ क ात े होते आिण आपण आयु भर
जहाजावरी अिधकारी िकंवा पाय ट राहाणार नाही, याची म ा प ी खा ी होती.
तसं वाट ाचे िदवस कधीच मागे पड े होते. खूप जोखीम होती, अय ी हो ाची
भीतीही होती, तरीदे खी मी ीमंत डॅ ड ा पाव ावर पाऊ टाक ाचं ठरव ं . मी
गरीब डॅ ड ा मागाव न जाणार न तो.
ा वषा ा सु वाती ा, म रन कॉपसमधून मु हो ा ा काही िदवस आधी
मी ीमंत डॅ डकडे गे ो. ‘बी’ क ा ा जगात वे कर ासाठी ां नी म ा
ि ण ावं, अ ी िवनंती के ी. म ा अजूनही ते सारं पणे आठवतंय. ते
ां ा अ◌ॉिफसम े होते. मी २६ वषाचा होतो आिण कमीत कमी ोक जातात
अ ा ‘बी’ क ात जा ासाठी म ा मागद न हवं होतं. ‘‘मी काय क ? कोण ा
िवषयाचं ि ण घेऊ?’’ मी ां ना िवचार ं .
ां नी वर पािह ं आिण णा े , ‘‘जा आिण िव े ता हो.’’
‘‘िव ी?’’ कु ा ा ाथ घात ावर ते जसं केकाटतं, तसा मी ओरड ो.
‘‘म ा ‘बी’ क ात जायचं आहे . िव े ता नाही ायचं,’’ मी णा ो.

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 ीमंत डॅ डनं ां चं काम थां बव ं . च ा काढ ा आिण मा ाकडे धारदार
नजरे नं पािह ं . ‘‘मी पुढे काय क , असा स ा तूच िवचार ास. तु ा तो मा
नसे , तर म ा वाटतं तू आता चा ू ागावंस,’’ ते रागाव े होते.
‘‘पण म ा एखा ा वसायाचा मा क ायचं आहे . िव े ता नाही,’’ मी माझी
बाजू मां ड ी.
‘‘तू जर माझा स ा िवचाराय ा आ ा अस ी , तर िमळा े ा स ा
ऐक ाचं सौज दाखव. िकती वेळा सां गायची ही गो तु ा? ऐकायचाच नसे , तर
स ा मागू नकोस. समज ं ?’’ ां चा राग तसाच होता.
‘‘िव ीच क ासाठी हे समज े ं नाही म ा. ते समजावून सां गा. िव ीक ा
ि कणं इतकं मह ाचं का आहे ?’’ मी आवाजात िततकी न ता आण ी होती.
माझे दो ी डॅ ड कडक होते आिण ां ाकडून काही ि कायचं असे , तर न
असणं मह ाचं होतं.

‘‘िव ी करता येणं हे धं ात ं थम मांकाचं कौ आहे .’’

‘‘उ ोगधं ात ी सवात मह ाची क ा आहे िव ीक ा. ‘बी’ क ासाठी ती

अ ाव यक आहे . तु ा ा जर िव ीच करता येत नसे , तर एखा ा वसायाचे
मा क हो ाचा िवचारही क नका,’’ ते आता समजावून सां गू ाग े .
‘‘हे पिह ा मां काचं कौ आहे .’’ मी णा ो.
‘‘हो. उ म िव ी करणारे च उ म नेते होऊ कतात. ेिसडट केनेडी
यां ाकडे पाहा. मी िजत ा ने ां चं भाषण ऐक ं आहे , ा सवात केनेडीच उ म
व े होते. ते बो ायचे ते ा ोकां ना ेरणा िमळायची. ते समोर ा चैत ा ी
चैत पानं बो ायचे. ां ात ती ी होती.’’ ते बो ू ाग े .
‘‘ णजे तु ी जे ा ासपीठाव न िकंवा टी ीव न बो त असता,
तीदे खी िव ीच असते?’’ मी िवचार ं .
‘‘अथातच. तु ी ि िहता, पर रां ी बो ता िकंवा तुम ा मु ा ी बो ता,
ां ना खेळणी उच ाय ा सां गता, या सा या गो ी िव ीतच येतात. तुम ा ाळा-
कॉ े जात े ि क दररोज िव ीच कर ाचा य करतात.’’
‘‘काहींनी ते काम चां ग ा कारे के े ं नाही,’’ मी ितरकसपणे णा ो.
‘‘ णूनच ते उ म ि क णून गण े गे े नसणार. आतापयतचे सगळे
उ म ि क िव ीक े त िनपुणच होते. आप ाकडची गो िकंवा आप ं मत

******ebook converter DEMO Watermarks*******

इतरां ना पटवून सां गणं, ही िव ीक ाच आहे . ि , महं मद, बु , महा ा गां धी,
मदर तेरेसा यां ाकडे पाहा. हे सारे उ दजाचे ि क होते. याचा अथ ते
िव ीक े त िनपुण होते.’’
‘‘ णजे, मी िव ीक े त जेवढा िनपुण होईन, तेवढाच जीवनात य ी होईन,
असंच ना?’’
‘‘दु स या बाजूनेही पाहा. जीवनात ां ना कमीत कमी य िमळतं िकंवा िमळत
नाही, ां ाकडे पाहा. कोणा ाही ां चं सां गणं ऐकायचं नसतं.’’
‘‘िव ीक ा कोणीही ि कू कतो?’’ मी िवचार ं .
‘‘हो. आपण सारे जण ज त:च ही क ा ि क े े असतो. एखा ा हान
बाळाचं उदाहरण घे. ा बाळा ा भूक ाग े ी असे आिण पािहजे ते िमळत
नसे , तर ते काय करतं?’’

‘‘आपण सारे ज जात िव े ते असतो.’’

‘‘ते रडाय ा ागतं. ा ारे ते संवाद साधतं. ते िव े ता होतं.’’ मी उ र िद ं .

‘‘अगदी बरोबर,‘‘ डॅ ड णा े , ‘‘मु ां ना एखादी गो हवी असे आिण आपण
ती िद ी नाही, तर ते काय करतात? वडी नाही णा े , तर ते आईकडे जातात.
आईनं ती गो िद ी नाही, तर ते आजी िकंवा आजोबां ना फोन क न ां ाकडे
मागणी करतात. ते आप ी मागणी सोडत नाहीत. हा गुण आपण जसजसे मोठे
होतो, तसतसा बाजू ा पडतो. सारखं मागू नये, त ारी क नये, ास दे ऊ नये असं
आप ा ा ि कव ं जातं आिण आपण हळू हळू िव ीक ा िवस न जातो.’’
‘‘ णजे आपण नंतर जे ि कतो, ते आप ा ा ज ापासूनच माहीत असतं,’’
मी ता य काढ ं .
ीमंत डॅ ड पुढे बो ू ाग े , ‘‘आयु ात जे काही हवं आहे , ते िमळव ासाठी
हे आव यक आहे . तीस वषाचा असताना मा ा ात आ ं , की आपण मागे पडतो
आहोत. मा ात काहीतरी उणीव होती. मी खूप क करत होतो; पण फळं िमळत
न ती. मा ा मनासारखं घडत न तं. मा ा ात येत गे ं , की फ क
क न, क ां म े वाढ क न काही सा होत नाही. आपण त:म े बद के े
नाहीत, तर काही खरं नाही, हे स मी ीकार ं . हळू हळू मा ा डो ात का
पडू ाग ा. म ा ोकां ी संवाद साधता येत न ता. माझे कमचारी माझं ऐकायचे
नाहीत. मी ां ना एखादी गो कराय ा सां िगत ी, की ते दु सरीच करत िकंवा

******ebook converter DEMO Watermarks*******

काहीच करत नसत. ाहक म ा समजावून घेत न ते. मी ां ना माझी उ ादनं
क ी आिण िकती चां ग ी आहे त हे घसा फोडून सां िगत ं , तरी ते दु सरीकडूनच ा
गो ी घेत. म ा अप रिचत ोकां ी बो ता येत न तं. चम ा रक वाटायचं. पाट
म ा नीरस आिण कंटाळवा ा वाटत. म ा जे बो ायचं असायचं, ते बो ता यायचं
नाही. ता य मा ाकडे संवादकौ न तं. उ ोगात य ी ायचं असे , तर
िव ीची क ा आ ी पािहजे, हे म ा समज ं . म ा संवाद साधता याय ा हवा, हे ही
जाणव ं . ासाठी त: ा कोषातून बाहे र येणं गरजेचं होतं. ोकां बाबत वाटणारी
भीती थां बवायची क ी, हे ि कणं गरजेचं होतं. हान असताना ा गो ी म ा
माहीत हो ा, ा पु ा ि क ाची आव यकता होती.’’ ते बो ायचे थां ब े . ते
भूतकाळात गे े होते. जरावेळानं मा ाकडे पाहात ां नी िवचरा ं , ‘‘तू आिण
माईक ाळे त जात असताना मी होनो ू ू ा जाऊन एका आठव ाचा िव ी
अ ास म के ा होता. तु ा आठवतं ते?’’
‘‘हो. ावेळी मा ा डॅ ड ा वाटत होतं, की अ ा एखादा अ ास म करणं हे
मूखपणाचं आहे ,’’ मी उ र िद ं .
‘‘ते काय णा े होते?’’
‘‘ते णा े , की िव ापीठाची मा ताच नस े ा अ ास म कर ासाठी
एखा ानं एवढे पैसे खच कर ाची काय आव यकता आहे ?’’
ते ऐकून ां ना जोरात हसू फुट ं . हसू थां बवत ते णा े , ‘‘ ा
अ ास मासाठी मी मा ाकडचे ेवटचे दोन े डॉ स खच के े . ातून
िमळा े ा ानामुळे म ा पुढे ाखो डॉ स िमळा े . तुझे डॅ ड मा िव ापीठा ा
मा तेचा िवचार करत होते.’’
‘‘हो. बरोबर आहे ,’’ मी िकंिचत कुरकुर ो, ‘‘ही वेगळी मू ं आहे त. मा ा
डॅ ड ा अिधकािधक पद ा ह ा आहे त आिण तु ा ा आिथक य .’’
मग ीमंत डॅ डनं एक कागद पुढे ओढ ा आिण ावर ि िह ं ,
िवकत ा/िवका
ा ां कडे िनद करत ीमंत डॅ ड णा े , ‘‘उ ोगधं ात हे दोन
फार मह ाचे आहे त. ेअर बाजार आिण रटे उ ोगात तर नेहमी खरे दी आिण
िव ी या दोनच गो ींवर बो ं जातं. वसाय आिण अथातच बाजार हे िव ी
करणारे आिण िवकत घेणारे यां ावरच चा तात. िवकत घेणारे च नसती , तर
माझा वसाय चा णार नाही. याचा अथ मी सतत िव ी करत राहाय ा हवं. मी
माझे कमचारी, माझे गुंतवणूकदार, टी ीवर ा जािहराती, वतमानप ं आिण माझे
अकाउं टंट, वकी यां ना सतत िव ीच करत राहावं ागतं. मा ा टीम ा सतत पुढे

******ebook converter DEMO Watermarks*******

जा ासाठी ो ाहन ावं ागतं. समाधानी ाहक मा ाकडे येऊन अिधक
समाधानानं बाहे र पडणं, हे मह ाचं असतं. ते पाहावं ागतं. कोणा ातरी
आप ा ा पैसे ाय ा ाव ाऐवजी िव ीत काहीतरी जा ीचं असतं.’’
‘‘हे समज ं म ा; पण िव ीचं ि ण घेणं इतकं मह ाचं का आहे ? ते बी
क ासाठीचं पिह ा मां काचं कौ का आहे ?’’ मी िवचार ं .
‘‘चां ग ा न आहे ,’’ ते णा े , ‘‘ब सं ोकां ना हे च समजत नाही, की
तु ी िजतकं जा िवका , िततकं जा खरे दी करा .’’
‘‘काय? मी जेवढं अिधक िवकेन, तेवढं अिधक खरे दी करे न?’’ म ा अिधक
ीकरण हवं होतं.

खरे दी करायची असे , तर पिह ांदा काहीतरी िवकावं ागे .

मी काय ऐकतो आहे , ते काय सां गू पाहात आहे त, याचा िवचार कर ासाठी
ीमंत डॅ डनं म ा थोडी ी उसंत िद ी. जरावेळानं ते बो ू ाग े , ‘‘हो. तु ी जेवढं
िवकू कता, तेवढं च खरे दी क कता. तु ा ा काही खरे दी करायची असे , तर
आधी काहीतरी िवकावं ागतं. णूनच हे िव ीचं साम पिह ा मां कावर येतं.
पु ा ात घे, काहीतरी खरे दी करायचं असे , तर काहीतरी िवकावंच ागे .’’
‘‘मी जर काही िवकू कणार नसेन, तर काही खरे दी क कत नाही?’’ मी
पु ा िवचार ं .
होकाराथ मान ह वत ीमंत डॅ ड म ा ही गो समजावून सां गू ाग े , ‘‘गरीब
हे गरीब असतात; कारण ते िवकू कत नाहीत िकंवा िवक ासाठी ां ाकडे
काही नसतं. हीच गो गरीब रा ां नाही ागू पडते. या रा ां कडे िवक ासाठी काही
नसतं िकंवा जे असतं ते ां ना िवकता येत नाही. हे च ोकां बाबतही खरं आहे .
अित य बु मान अनेकजण असतात, पण ते ां ची बु म ा िवकू कत नाहीत.
एखा ा ा िव ी करता येत नसे , तर ा ा आप ा वसाय बंद करावा ागे .
अगदी ा ाकडे िकतीही टन मा अस ा तरी. जे ा जे ा म ा एखादा आिथक
अडचणीत आ े ा वसाय िदसतो, ते ा ाचं कारण सहसा असतं, ते णजे
ा ा मा का ा िव ी करता येत नाही हे . िव ी न जम ामुळे वर ा पायरीवर
जाऊ न कणा या मध ा फळी ा िक ेक मॅनेजसना मी भेट ो आहे . आप ा
ाती ी ा ोधू न कणारे ही आप ा आजूबाजू ा असतात. कारण ते
संवाद साध ात अपय ी ठरतात.’’
‘‘ णजे, मी एखा ा मु ी ा डे टसाठी िवचारतो, ते ा ती िव ीच असते?’’

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 ‘‘हो. खूप मह ाची िव ी आहे ती. आप ा जगात अनेक एकाकी आिण
गरीब माणसं आहे त; कारण ां ना िवकावं कसं, संवाद कसा साधावा, नाकार ा
जा ा ा भीतीवर क ी मात करावी आिण नाकार ं गे ानंतरही पु ा उभं कसं
राहावं, हे ि कव ं च गे े ं नाही.’’
‘‘याचा अथ िव ीक ा आप ा जीवना ा ेक अंगावर प रणाम घडवून
आणते.’’ मी भर घात ी.
‘‘अगदी बरोबर. णूनच तु ी हान असताना मी मा ाकडचा ेवटचा
डॉ र मी ही क ा ि कवणा या अ ास मासाठी खच के ा. आज मा ाकडे
तु ा डॅ डपे ा िकतीतरी जा पैसा आहे ; कारण ां ाकडे कॉ े जात ा पद ा
आहे त आिण मा ाकडे िव ीची कौ ं आहे त. णूनच सां गतो, तु ा उ म
ावसाियक ायचं असे , तर जा आिण िव ी क ी करायची ते ीक. तु ात ं
िव ीचं साम सुधार ी , तेवढा तू ीमंत हो ी .’’
ीमंत डॅ ड समजावत रािह े . ां चे अकाउं टंट हे िनयिमत िमळणा या
पगारा ा चेकसाठी ां ची ावसाियक कौ िवकतात, असंही ां नी म ा
सां िगत ं . ते णा े , ‘‘जे ा एखादी ी नोकरीसाठी अज करते, ते ा ती
ा ा ावसाियक सेवा िवकत असते. ेकजण काही ना काही िवकत असतो. तू
घरी गे ानंतर नीट पाहा. घरात ी ेक गो , ो , रे ि जरे टर, सोफा, टी ी,
प ं ग हे सारं तु ा कोणीतरी िवक े ं आहे . िवक े ं नसे , तर ते तू चोर े ं
असे . ा व ू चोर े ा असती , तर मा ा अ◌ॉिफसातून बाहे र हो; कारण मी
िव ी करणा यां बरोबरच मी वहार करतो. चोरां बरोबर नाही.’’
‘‘िव ी ही वसायासाठी इतकी मह ाची आहे आिण ीमंत ायचं असे ,
तर िव ी क ी करावी हे ि कणं गरजेचं आहे , हे म ा माहीतच न तं,‘‘ मी कबु ी
िद ी.
‘‘ वसायातच नाही, तर जीवनात य ी ायचं असे , तर िव ी क ी
करावी हे ि कणं गरजेचं आहे . वा व जगाकडे पाहा. िनवडणुका िजंकणारे
राजकारणी हे िव े तेच असतात. सवात य ी असणारे धािमक नेतेही सवात मोठे
िव े ते असतात. आ ं ात?’’
‘‘ ात आ ं ; पण मी िव ी ा घाबरतो,’’ मी णा ो.
ते ऐकून ां नी मान ह व ी. ां नी थोडावेळ ां तपणे िवचार के ा आिण
णा े , ‘‘म ा तुझा ामािणकपणा आवड ा. ब सं ोक िव ी कराय ा
घाबरतात. ां ना नाकार ं जा ाची भीती वाटते आिण आप ी भीती मा

******ebook converter DEMO Watermarks*******

कर ाऐवजी ते िव े ां िवषयी वाईट बो त राहातात. ‘मी िव े ता नाही. मी
सुि ि त ावसाियक आहे ,’ हे ां चं नेहमीचं वा .
‘‘तु ा ा असं णायचं आहे का, की ते भीतीपोटी खोटं बो तात, की िव ी
करणं हे ां ा दजापे ा कमी आहे , असं दाखवायचा ते य करतात.’’
‘‘बरोबर. िव ी कर ाची भीती वाटणारे अनेकजण ाची कबु ी दे ऊ कत
नाहीत. णून मग ते िव ी करणा यां चा आिण िव ी ा वसायाचाच ितर ार
क ागतात. असे ोक नेहमी गरीब असतात. आयु ात एक िकंवा दोन
बाबींम े ते द र ी असतात. कधी ते वैय क य असतं, तर कधी ेम. जे िव ी
क कत नाहीत, ां ना ां ा ऐपतीपे ा खा ा दजावर राहावं ागतं, से
ाग ावरच खरे दी करावी ागते, कायम काटकसरीत राहावं ाग ं ; कारण ां ना
िव ीची भीती वाटत असते. ही भीती आिण ामुळे िनमाण झा े ा िव ी ा
कौ ाचा अभाव ां ना ग रबीत ठे वतो.
‘‘पण नाकार ं जा ाची भीती ब सं ां ना वाटते ना?’’ मी िवचार ं .

‘‘भीतीने आप ा आयु ाचा ताबा घे ाऐवजी ोक भीतीवर

मात कराय ा ि कतात.’’

‘‘हो, अथातच,’’ ां नी उ र िद ं , ‘‘ णूनच तर य ी ोक भीतीने आप ा

आयु ाचा ताबा घे ाऐवजी ा भीतीवर मात क ी करायची हे ि कतात.
ामुळेच तर मी मा ाकडे अस े े ेवटचे मोजके डॉ स खच क न िव ीचा
अ ास म पूण कर ासाठी होनो ू ू ा गे ो होतो. णूनच मी जो स ा
त: ा िद ा, तोच तु ा िद ाय. माझा स ा ऐक आिण जाऊन िव ीची क ा
ीक. मी पु ा पु ा तेच सां गतो, कोणी गरीब, अय ी िकंवा एकाकी असती ,
तर ामागे ते काहीतरी िवक ास अपय ी ठर े आहे त, हे च कारण असतं.
तु ा ा हवी अस े ी गो िमळवायची असे , तर तु ा ा आधी काहीतरी
िवकावंच ागे .’’
‘‘म ा हवं ते िवकत घेता येई ... जर म ा िवकता आ ं तर?,’’ मी पुन ार
के ा.
‘‘ णूनच तर िव ी हे तुमचं सवात मह ाचं कौ ठरतं. तु ी ते
ि काय ा तयार असाय ा हवं.’’ ीमंत डॅ ड णा े .

ि ी ंि ं
******ebook converter DEMO Watermarks*******
िव ीचं ि ण सु झा ं
या संभाषणानंतर मी ीमंत डॅ डचा स ा िवचारात घेऊन आयबीएम आिण
झेरॉ म े नोकरीसाठी अज के ा. मी ां ाकडे अज के ा, तो ां ा
पॅकेजमुळे नाही, तर िव ीक ा ि क ासाठी. अनेक नेटवक माक िटं ग कंप ाही
ां ा ोकां साठी उ ृ दजाचे ि ण काय म आयोिजत करत असतात.
नोकरी करताना मी िव ी क ी करावी, नाकार ं जा ा ा भीतीवर क ी मात
करावी, आप ा मु ा समोर ापयत नीट कसा पोहोचवावा हे ि क ो. हे ि ण
म ा तोपयत िमळा े ा ि णात सवा म होतं. िव ी क ी करावी, या ि णानं
माझं आयु आिण भिव बद ं .

तुम ात ा िवजेता बाहेर येऊ ा

‘िव ी क ी करावी’ या एका गो ीपे ाही काहीतरी अिधक या ि णातून
िमळतं. मी झेरॉ म े काम कराय ा सु वात के ी, ते ा अगदी ाजाळू होतो.
झेरॉ मध ं उ दजाचं ि ण िमळू नदे खी दु स याचं दार ठोठावणं िकंवा
फोन करणं म ा जमायचं नाही. मा ात ी भीती मधे यायची. आजही येते. फरक
एवढाच आहे , की ा भीतीवर मात कर ाचा आ िव वास मी िमळव ाय. मी
फोनवर न घाबरता बो ू कतो, दु स याचा दरवाजाही ठोठावू कतो. हे मी ि क ो
नसतो, तर मा ाम े जो हरणारा आहे , तो िजंक ा असता. ीमंत डॅ ड नेहमी
णत, ‘‘आप ाम े एक ीमंत असतो आिण एक गरीब असतो, तसंच एक
िजंकणारा असतो आिण एक हरणारा. आपण भया ा, ंकां ना आिण
आप ाब ा िवरोधी मतां ना पुढे येऊ िद ं , आप ावर ार होऊ िद ं , तर
हरणारा िजंकतो. िव ी क ी करायची हे ि कणं णजे आप ाती हरणा यावर
मात क ी करायची हे ि कणं. िव ीचं ि ण तुम ाती िजंकणा या ा बाहे र
आणतं.’’
नेटवक माक िटं गमध ी सुंदर गो कोणती, तर ते तुम ाती भीती ा तोंड
दे ाची, ा ा ी सामना कर ाची, ावर मात कर ाची आिण तुम ाती
िजंकणा या ा बाहे र काढ ाची संधी दे तं. आणखी एक मह ाची गो णजे तुमचं
ि ण सु असताना इथ ी नेते मंडळी ां त असतात. ां ाकडे ही वाट
पाहा ाची िचकाटी असते. बाहे र ा जगात तु ी तीन ते सहा मिह ां त ठर े ी
िव ी के ी नाही, तर तु ा ा नारळ दे ात येतो. झेरॉ याबाबत थोडी उदार
होती. ां नी म ा एक वष ि ण आिण एक वष उमेदवारीची संधी िद ी. ही दोन

******ebook converter DEMO Watermarks*******

वष िमळा ी नसती, तर म ा नारळ िमळा ा असता हे न ी. नारळ िमळ ाची
वेळ ये ा ा थोडा काळ आधी माझा आ िव वास वाढू ाग ा. िव ी सुधार ी
आिण दोनच वषानंतर मी िव ी ा बाबतीत सतत पिह ा िकंवा दु स या मां कावर
होतो. पगारात झा े ा वाढीपे ा मा ा आ िव वासात झा े ी वाढ जा
मह ाची होती. आ िव वास आिण आ स ान परत िमळणं हे अनमो होतं.
ां नीच म ा ावधी डॉ स कमाव ासाठी मदत के ी. झेरॉ कॉपा रे न
आिण मा ा सहका यां चा मी नेहमीच आभारी राहीन. ां नी म ा िव ी क ी
करायची हे ि कव ं च; पण ाहीपे ा मह ाचं णजे ां नी मा ाती भय आिण
ंका या दोन रा सां वर मात कराय ा ि कव ं . मी नेटवक माक िटं गची ि फारस
करतो; कारण हा उ ोग तु ा ा आ िव वास बळकट आिण मजबूत कर ाची
संधी दे तो, जी म ा झेरॉ कॉपा रे ननं िद ी होती.

याच ि णामुळे गवस ी मनात ी ‘ती’!

िव ीकौ आिण मह ाचं णजे आ िव वास नसता, तर मी मा ा
ात ा मु ी ा भेटू क ो असतो का, ित ा ी क क ो असतो का,
यािवषयी ंकाच आहे . मी मा ा प ी ा, िकम ा पिह ां दा भेट ो, ते ा मा ा
मते ती जगात ी सुंदर मु गी होती. आज म ा ती ाहीपे ा सुंदर भासते; कारण ती
ितचं बा प िजतकं सुंदर आहे िततकंच ितचं मनही सुंदर आहे , हे म ा िदसतं.
ित ा पिह ां दा पािह ं , ते ा मी िन: झा ो होतो. ती िजथं उभी होती,
ितथपयत चा त जा ाचीही म ा भीती वाटत होती. भीतीवर मात क ी करायची,
याचं ि ण आता कामी येणार होतं. ाआधी म ा एखादी मु गी आवडायची, मी
ित ाकडे आकिषक ायचो, ते ा आप ा टे ब ामागे दडायचो आिण ित ाकडे
चो न पाहात राहायचो. यावेळी मी ित ाकडे धीटपणे चा त गे ो आिण च
ित ा ‘हाय’ के ं . माझं िव ीचं ि ण खरं च उपयोगी पड ं होतं.
िकम वळ ी. सुंदर हस ी आिण मी ित ा ेमात पड ो. ती खूप ाघवी,
ां जळ आिण मोहक होती. आ ी कोण ाही िवषयावर बो ायचो. आमचं बरं च
जमतं असं म ा वाटू ाग ं . ती मा ा ात ी मु गी होती. एक िदवस मी ित ा
डे टसाठी िवचार ं . ती नाही णा ी. चां ग ा िव े ता अस ामुळे मी ित ा पु ा
पु ा िवचारायचो आिण ती नाहीच णायची. माझा आ िव वास डळमळीत होऊ
ाग ा होता, पु षी अहं कार िन ेज होत होता, तरीदे खी मी ित ा िवचारायचो
आिण ती ठर े ं उ र ायची. असं सहा मिहने सु होतं. सहाही मिहने ती नाही

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 णत होती. त: ा सा ंकतेवर क ी मात करायची हे मी ि क ो नसतो, तर
ित ा सहा मिहने िवचारत रािह ो नसतो. मी आतून दु :खी होतो. माझा अहं कार
दु खाव ा होता. तरीही मी िवचारत रािह ो आिण एके िदव ी ितनं होकार िद ा!
ानंतर आजपयत आ ी एक आहोत.
आमचं डे िटं ग चा ू असतानाही माझे िम णायचे, ‘‘ती तु ासोबत येते,
यावर आमचा अजूनही िव वास बसत नाही.’’ तुमचा जोडा ‘ ूटी अँड द बी ’
आहे , असे टोमणेही ां नी मार े . म ा मा ीमंत डॅ डचं सां गणं आठवत होतं,
‘िव ी हे वसायात ं सवात मह ाचं कौ आहे . तुम ा आयु ा ाही हाच
िनयम ागू होतो.’
‘ रटायर यंग अँड रटायर रच’ या पु कावर माझं आिण िकमचं छायािच
आहे . घो ावर बसून मनमोकळं हसतानाचं हे छायािच िफजीमध ा एका बेटावर
घेत ं आहे . आिथक ा तं झा ाचा िदवस आ ी ितथं साजरा के ा होता.
ावेळीही मा ा अंतमना ा सतत जाणवत होतं, की हे िकमि वाय सा झा ं
नसतं. ती मा ा ात ी मु गी होती आिण आहे . ित ामुळेच माझं आयु
पूण ा ा गे ं आहे . हे आमचं िववाहाचं २४ वं वष आहे .

नाकार ं जा ाब थोडं सं
एके िदव ी मी रे िडओवर एक जािहरात ऐक ी, ‘हा खूप मोठा वसाय आहे .
इथे िव ी करावी ागत नाही.’ म ा आ चयच वाट ं . मना ीच िवचार के ा, अ ा
नोकरीकडे कोण आकिषत होई ? िव ी नाही, तरीही वसाय? नंतर ात आ ं ,
की ब सं ोक िव ी नस े ा वसायाकडे , नोक यां कडे आकिषत होतात.
आपण सारे जण काही ना काही िवकत अस ो, तरी हे स आहे . ावर अिधक
िवचार के ानंतर मा ा ात आ ं , ोक िव ी ा िवरोधात नाहीत. ां ना
नाकार ं जाणं आवडत नाही. नाकार ं जा ाचा मीदे खी ितर ार करतो.
ब सं ां ना तो वाटतो. णूनच म ा नाकार ं जा ावर इथे एक वेगळा िवचार
मां डावासा वाटतो.
वीसएक वषापूव मी झेरॉ कॉपा रे नचा अजूनही अडखळत अस े ा एक
िव ी ितिनधी होतो. ा काळात मी ीमंत डॅ डकडे गे ो आिण ां ना सां िगत ं ,
की मी नाकार ं जा ाचा ितर ार करतो. मी णा ो, ‘‘या ितर ारापे ा मी
नाकार ं जा ा ा भीतीम े राहातो. नाकार ं जा ाची प र थती, संग मी
िततका टाळतो. काही वेळा म ा वाटतं, की नाकार ं जा ापे ा मरण परवड ं . मी

******ebook converter DEMO Watermarks*******

दार ठोठाव ं , की से े टरी उ र दे ते, ‘आम ाकडे कॉिपअर आहे .’ िकंवा
‘आ ा ा नवा कॉिपअर घे ात रस नाही, झेरॉ कडून तर नाहीच.’ िकंवा ‘साहे ब
से मन ी बो त नाहीत’ िकंवा ‘आ ा ा कॉिपअर ायचाय; पण आ ी तो
तुम ा धकाकडून–आयबीएमकडून घेणार आहोत’. अ ावेळी कुठे तरी जाऊन
जीव ावासा वाटतो. मी नाकार ं जा ाचा िजतका िवचार करतो, िततकं म ा
िव ीपासून पळू न जावंसं वाटतं. िजतकं पळू न जावंसं वाटतं, ितत ां दा
झेरॉ मध े व र म ा बो तात. समज दे ािवषयी सां गतात.

नाकार े जाणे = य
नाकार ं जा ाची भीती, कमी झा े ा आ स ान आिण आ िव वासाचा
अभाव हे माझं जीवन उद् करत होते. बाहे न मी चां ग ा धीट वाटत होतो
अगदी जॉन वॅन िकंवा यूएस म रनम े अस ासारखा; पण आतून मी भेदर े ा पी
वी हमन होतो. आयु ाती या वाईट काळात, व र ां कडून समज िमळ ाआधीच
ीमंत डॅ डनं म ा चार समजुती ा, हाणपणा ा गो ी सां िगत ा. ाच िदव ी
माझा झेरॉ मध ा ि ण काळ संपून उमेदवारीचा काळ सु झा ा होता.
ीमंत डॅ ड णा े , ‘‘जगात ा सवात य ी ी या जगात सवात जा
नाकार े ा आहे त.’’
‘‘काय?’’ मी चिकत होऊन िवचार ं . मी जणू चुकीचं ऐक ं होतं. सवात जा
ी या सवात जा नाकार े ा आहे त?
‘‘तू ऐकतो आहे स ते बरोबर आहे ,’’ ते सां गू ाग े , ‘‘हे ही ऐक, जे कमीत कमी
वेळा नाकार े जातात, ते कमीत कमी य ी होतात िकंवा झा े े आहे त.’’
‘‘याचा अथ आयु ात अिधक य ी ायचं असे , तर मी अिधकािधक
नाकार ा जाय ा हवा का?’’
‘‘हो. तु ा बरोबर समज ं य.’’
‘‘नाही. म ा नाही समज े ं . समजावून सां गा.’’
‘‘आप ा अ ां कडे पाहा. ां ा िवरोधात ४९ ट े ोकां नी मतदान के ं .
णजे ावधी ोकां नी ां ना नाकार ं आहे . तु ा असं ावधी ोकां नी कधी
नाकार ं य?’’
‘‘नाही,’’ मी उ र िद ं .
‘‘तू नाकार ा जा ी ते ा सु िस आिण य ी हो ी .’’
‘‘पण ां ना ावधी ोकां नी ीकार ं सु ा आहे च की.’’ मी णा ो.

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 ‘‘हे ही खरं आहे ,’’ ते मु ा क ाग े , ‘‘पण ां ना नाकार ं जा ाची
भीती वाटत असती, तर ते अमे रकेचे अ झा े नसते.’’
‘‘ ां ना फ नाकार ापे ा अिधक काही कर ाची इ ा असणारे ही अनेक
ोक आहे त. अ ां चा अनेकजण ितर ार करतात. ां ना ठार मार ाची इ ा
बाळगतात. ामुळेच तर अ ां साठी र क नेमावे ागतात. अ ा कारचा दबाव
मी नाही सहन क कणार.’’
‘‘आिण णूनच तू अ ा कारचं य िमळवू कणार नाहीस. तु ा हवं अस ं
आिण तू ासाठी स म अस ास, तरी ते नाही. मु ा एवढाच आहे , की
नाकार ं जाणं कोणा ाही आवडत नाही. आजचा धडा हाच, जे नाकार ं
जा ापासून पळ काढतात, ते कमीत कमी य ी होतात. याचा अथ असा नाही,
की ते चां ग े ोक नाहीत. याचा अथ एवढाच, जे खूप नाकार ा गे े ां पे ा
य ी नाहीत. य ी ोक नाकार े पणापासून पळत नाहीत.’’
‘‘याचा अथ, म ा य ी ायचं असे , तर अिधकािधक नाकार ं जा ाची
जोखीम मी ाय ा हवी,’’ मी णा ो.
‘‘हे बरोबर आहे . तू पोप यां चं उदाहरण घे. ते अगदी मोठे आहे त. खूप मोठे
धािमक नेतेही आहे त. तरीही ां ना नाकार ं जातं. ां चं णणं ावधी ोकां ना
आवडत नाही. ां चं ितिनिध काहींना मा नसतं, आवडत नाही.’’
‘‘ णजे मी मान खा ी घा ू न घरात बस ाऐवजी मॅनेजरनं म ा समज
दे ाऐवजी मी बाहे र पडून नाकार ं जा ास सु वात करावी,’’ मी णा ो.
‘‘अरे , तू नाका न ाय ा सु वात के ी नाहीस, तर तु ा समज दे ात
येई . मूखपणा क नकोस. बाहे र पळत जाऊन आयु ा ा िभंतीवर डोकंही
आपटू न घेऊ नकोस. नाकार ं जा ाची जोखीम तु ा ाय ाच हवी आिण ातून
ि काय ा हवं. णजे चुकां ची दु ी कराय ा हवी.’’
‘‘नाकार ं जाणं आिण चुकां ची दु ी?’’ म ा चटकन समज ं नाही.
ां नी होकाराथ मान ह व ी आिण कागदावर एक सू ि िह ं . हे सू ते ा
होनो ू ू ा अ ास मात ि क े होते. ते सू होतं
नाकार ं जाणं आिण दु ी=ि ण आिण गतीत वाढ
‘‘या सू ाचा वापर मी अनेक वष के ा आहे . मी जे ा जे ा नाकार ा गे ो,
ते ा ते ा त: ाच िवचार ं , ‘मी काय चूक के ी?’ ‘मी आणखी चां ग ं काय
क क ो असतो?’ म ा उ र सापड ं नाही, तर मी दु स या कोणा ीतरी
बो ायचो. ितथे न ी काय झा ं , याचा पु ा पडताळा ायचो. तो संग पु ा उभा
करायचो. मी िव े ता ायचो आिण एखादा िम िवकत घेणारा. ातून कारण

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 ोधायचा य करायचो. ा ीनं म ा नाकार ं , ित ा मी बो ावत नसे,
की त:िवषयी िनरथक बडबड करत नसे. त: ा सुधार ाची संधी िद ाब
मी ा ीचे मनोमन आभारच मानायचो. पुढ ा वेळी मी तीच प र थती अिधक
चां ग ा कारे हाताळे न, असं त: ाच आ वासन ायचो.’’
‘‘हे च तुमचं ि ण, जे जीवना ा गतीची वाढ करतं,’’ मी.
‘‘मा ा मते हे सू जीवनात ा कोण ाही गो ी ा ागू पडतं,’’ डॅ ड णा े .
‘‘मी जर नाकार ं जाणं टाळ ं , तर यो ा कामा ा सु वातच होत नाही,’’
मी ट ो.
ीमंत डॅ ड हस े आिण णा े , ‘‘तु ा समज ं आहे . णूनच जे नाकार ं
जाणं टाळतात, ते नाकार ं जा ा ा तोंड दे णा यां पे ा खूप कमी य ी होतात.
ब तेक ोक य ी होत नाहीत; कारण ते फारसे नाकार े जात नाहीत.’’

‘‘मी नाकार ं जा ाची जेवढी जोखीम घेईन, िततकाच मी

ीकार ा जा ाची ता जा असते.’’

‘‘आता समज ं म ा,’’ मी हसत णा ो. काही िदवसां नंतर मी एका धमादाय

सं थेसाठी ऐ क काम क ाग ो. पै ां ची मदत माग ासाठी अस े ा
टीमम े मी सहभागी झा ो. मी ते काम पैसे कमाव ासाठी करत न तो. माझे
दोन हे तू होते, एक णजे चां ग ा कामा ा आिथक मदत िमळवून ावी आिण
दु सरं होतं, नाकार ं जा ासाठी. मा ा ात आ ं होतं, की झेरॉ म े काम
करताना म ा िदवसातून अगदी कमी वेळा नाकार ं जात होतं. धमादाय सं थेसाठी
सं ाकाळनंतर फोन सु के ावर नाकार ं जा ाची ता जा होती. मी
िजत ा वेळा नाकार ा जाईन, ितत ा वेळा म ा दु ीसाठी संधी िमळे आिण
मी िजत ा वेळा त:म े दु ी करे न, िततकं जा ि ण िमळे , हे म ा
उमज ं होतं. मी झेरॉ मध ं काम संप ानंतर ा धमादाय सं थे ा
ऑिफसम े आठव ात े तीन िदवस काम करायचो. मी ां ासाठी एक वष
िवनामोबद ा काम के ं . पुढ ा दोन वषात झेरॉ म े समज िमळ ा ा
तेपासून ते पुढची दोन वष पिह ा मां काचा िव े ता हो ापयत मी मज
मार ी. झेरॉ म े य ी झा ानंतर मी राजीनामा दे ऊन मा ा वॉ े ट
वसायासाठी पूणवेळ काम क ाग ो. आता माझा ‘बी’ क ाकडचा वास

******ebook converter DEMO Watermarks*******

सु झा ा होता. मी नाकार ं जा ाची िजतकी जोखीम घेईन िततकी म ा
ीकार ं जा ाची ना वाढते, हे मी ि क ो होतो.

९८ % नकार
नाकार ं जा ा ा िवषयाव न पुढे जा ाआधी तु ा ा या िवषयाती एक
स प र थती सां गतो. मी एका िबझनेस ू म े काही काळ गे ो होतो. ावेळी
ितथ े ा ापक सां गत, ‘‘तु ा ा वसायात य ी ायचं असे , तर तु ी
िकमान ५१ ट े वेळा बरोबर असणं गरजेचं आहे .’’ मा ा मते ही मािहती िबनचूक
नाही. वा वात याहीपे ा खूप कमीवेळा बरोबर असूनही य ी होता येतं. होतात.
आपण डायरे मे या वसायाचं उदाहरण पा . ां नी समजा दहा ाख
मे पाठव ा आिण ा ा दोन ट े ितसाद िमळा ा, तरी ते आपण खूप
य ी झा ो असं मानतात. खरं तर ां ना ९८ ट े ोकां नी नाही ट े ं असतं.
नाकार े ं असतं. तरीही ते य ी असतात. णजे, ब सं मास माकट
मोिहमां त ९८ ट े ोकां नी नाकारणं हे मोठं समज ं जातं.
यात ा धडा कोणता? तर जीवनात अिधक य ी ायचं असे , तर
नाकार े जा आिण दु ी करा. नेटवक माक िटं ग वसायात े अ वयू तु ा ा
बाहे र जा ासाठी आिण नाकार ं जा ासाठी ो ाहन दे तात. केवढी मोठी संधी
आहे ही! तु ा ा जीवनात खरोखर य ी हो ाची इ ा असे , तर नेटवक
माक िटं गम े उतरा आिण नाकार ं जा ा ा भीतीवर मात कराय ा ि का. तु ी
पाच वष असं के ं त, तर तुमचं पुढचं आयु खूप चां ग ं आिण य ी असे यावर
मी पैज ावाय ा तयार आहे . मा ा बाबतीत तरी हे च घड ं आहे . मी अजूनही
नाकार ं जा ा ा संधी ीकारतो. ातूनच मी व ा झा ो, टी ीवर मािहती-
जािहराती दे ऊ ाग ो. आज जगभरात े अ ावधी ोक म ा नाकारत आहे त,
णून मी ीमंत होतो आहे .

ि कवणे िव िव ी करणे
नेटवक माक िटं ग, झेरॉ कंपनीने म ा िद े ा आ ानां पे ा अिधक
आ ानं दे ऊ करतं. झेरॉ म े म ा फ िव ीक ा ि कायची होती. इथे म ा
िव ीक े सोबत दु स यां ना कसं ि कवावं, हे ही ि कायचं असतं. तु ी िव ी क
कत असा ; पण इतरां ना ती क ा ि कवू कत नसा , तर नेटवक
माक िटं गम े तु ी य ी होऊ कत नाही. तु ा ा य ी ायचं असे , तर

******ebook converter DEMO Watermarks*******

तु ी उ म ि क असाय ा हवं, ही नेटवक माक िटं गमध ी उ म गो आहे .
तु ा ा ि कव ाची आवड असे , तर इथे चां ग ी गती करता येई .
: म ा िवचारा , तर िव ीपे ा ि ण दे णं जा समाधान दे तं.
नेटवक माक िटं ग तु ा ा फ उ म िव े ता ाय ा ि कवत नाही, तर ते
तु ा ा उ म ि क ाय ाही ि कवतं, हे मा ासाठी या वसायाचं
सौंदय थळ आहे . तु ा ा ि क ाची आिण ि कव ाची आवड असे , तर इथे
तु ा ा खूप संधी आहे . णूनच तर मी या पु काचं नाव ‘द िबझनेस ू फॉर
पीप ाइक हे ंग अदस’ असं ठे व ं य.

से मॅनेजर ि कवतात
मी ावेळी वेगवेग ा नेटवक माक िटं ग वसायां चा अ ास करत होतो,
ते ा म ा असं आढळ ं , की अनेकजण आप ा वसायासाठी खूप प र म घेत
होते, िव ीही करत होते; पण ते य ी होत न ते. ाचं कारण म ा सापड ं . ही
सारी मंडळी ां ासाठी िवकत होती की जे त: मा िवकू कत न ते.
उदाहरण दे तो. मी एका नेटवक माक िटं ग ा मीिटं ग ा गे ो होतो. मीिटं ग ा
यजमानानं आप ी िम मंडळी, कुटुं बीय सा यां ना बो ाव ं होतं. सादरीकरण झा ं .
मा ा असं ात आ ं , की ते सादरीकरण ा ी ा अप ाइन ॉ रनं
के ं होतं. णजे हा ा ा साखळीत गे ा होता, तोच बो ा. हा नवा माणूस
काहीच बो ा नाही.
मीिटं ग झा ावर मी ा ा िवचार ं , ‘‘तु ा ॉ रनं तु ा िव ीिवषयक
काही सां िगत ं की नाही? तु ा वेळ िद ा का?’’ ावर तो णा ा, ‘‘नाही. ॉ र
आ ा ाफ ोकां ना गोळा कराय ा सां गतो. िव ीचं काम तो एकटाच करतो;
कारण तो उ म िव े ता आहे .’’
ा नेटवक माक िटं ग कंपनी ा ि ण प तीत वैगु आहे , हे म ा गेच
जाणव ं . पिह ं णजे, ां चं ि ण हा िवनोदच होता. ते वाचनासाठी ा
पु कां ची एक यादीच ायचे आिण ां ापैकी कोणीही एकही पु क वाच े ं
नसायचं. दु सरी गो णजे साखळीत येणा यानं फ आप े िम आिण कुटुं बीय
जमवायचे होते. तसं झा ं , की ां ात े चां ग े िव े ते पुढे होत. ते िबझनेस ू
न तं, ते से ू होतं.
झेरॉ कॉपा रे नमध े आमचे से मॅनेजर चा रॉिब न हे मा ा
सवा ृ ि कां पैकी एक होते. मी वेळा ठरवायचो आिण चा मा ासोबत

******ebook converter DEMO Watermarks*******

कॉ साठी यायचे. मीिटं गम े ते अगदी कमी बो त. मीिटं गनंतर आ ी ां ा
केिबनम े जाऊन के े ा सादरीकरणावर बारकाईनं िवचार करायचो. ानंतर
मा ा चां ग ा आिण कमकुवत बाजूंची चचा करायचो. चुकां ा दु ां िवषयी
बो ू न झा ं , की ते माझं िव ी कौ सुधार ासाठी पाठच ायचे. मा ाकडून
ेक गो घोटू न ायचे. िव ेषत: नकाराचा ीकार. याच प तीतून मी उ म
िव े ता झा ो. मी चां ग ा िव े ता झा ो कारण म ा ि क चां ग ा िमळा ा. माझे
मॅनेजर चां ग े होते. ते त: उ म िव े ता होते; पण से मॅनेजर झा ानंतर ां नी
ि काची भूिमकाही अंिगकार ी. ते चां ग े ि क होते. णूनच ते मा ा
ब सं मीिटं म े ां त राहात. मधेमधे कधीतरी सूचना करत; पण ब तेकवेळा
ां त बसून राहात. म ा चुका क दे त. थोड ात मह ाचं सां गायचं, तर नेटवक
माक िटं गम े य ी हो ासाठी तु ा ा चा रॉिब न माणे असाय ा हवं.
उ दजाचे िव े ते आिण िततकेच उ दजाचे ि क. एकदा हे जम ं , की
वसायाचं पूण होतंच णून समजा.

से डॉ
‘ रच डॅ ड’चा स ागार, से डॉ या पु काचा े खक े अर िसंगर आिण
मा ा मै ी ा पंचवीसपे ा जा वष झा ी आहे त. आ ी बरीच वष िव ीम े
आहोत. आ ी किन िव ी ितिनधी णून हवाईम े एक च सु वात के ी होती.
मी झेरॉ कॉपा रे नम े जू झा ो आिण तो बरोज कॉपा रे नम े (आज ही
कंपनी युिनसीस या नावानं ओळख ी जाते.). आ ी कॉपा रेट जगा ा िव ी
ि ण काय मां त सहभाग घेत ा होता. नेटवक माक िटं ग वसायात े व र
िव ीचं ि ण घेऊनही अपय ी ठरतात; कारण ते चां ग े से मॅनेजर होत
नाहीत, हे आ ा दोघां चंही िनरी ण आहे . अमे रके ा कॉपा रेट जगतात से
मॅनेजर हे ि कही असतात. ते फ िव े ते नसतात.
से डॉ या पु कात े अरनं िव े ां ा िविवध कारां वर ि िह ं आहे .
हे कार कोण ाही कंपनीत िदसतात. ेक कारासाठी वेग ा ि णाची
गरज का आहे , हे ही ानं ात नमूद के ं आहे . े अर णतो, ‘‘नेटवक
माक िटं गम े िव ीचं ि ण मह ाचं आहे ; कारण तु ा ा इथे फ िव ी
करायची नसते, तर दु स या ा िव ी क ी करायची हे ही ि कवायचं असतं. तु ी ते
ि कवू क ा नाही, तर इथे य ी होऊ कत नाही.’’

ेि ं
******ebook converter DEMO Watermarks*******
 े िडट काडचं कज
ब सं ोक े िडट काडावर ा कजा ा िवळ ात आहे त; कारण ते िवकू
कत नाहीत. जे ा एखादी ी उधारीवर खरे दी करते, ते ा ती आप ा
भिव काळ िवकत असते. भिव ाती आप ी मेहनत िवकत असते. ब सं
वेळा े िडट काडचा वापर करताना, णजे ‘आज’ खरे दी करताना ‘उ ा’ िवक ा
जातो. असं ोक े िडट काडा ा िवळ ात असतात; कारण ां ना िवकत
ाय ा ि कव ं जातं, िवकाय ा नाही.
तुमचा ‘उ ा’ िवक ापे ा नेटवक माक िटं गम े येऊन िव ी क ी करायची
ते ि का, असं म ा तरी वाटतं. तु ी िव ी क ी करायची हे ि क ात आिण
य ी नेटवक माक िटं ग वसाय उभा के ात, तर तु ी हवं ते खरे दी
कर ासाठी े िडट काडाचा उपयोग क का . दर मिह ा ा ाचं िब ही
भ का . तुमचा ‘उ ा’ िवक ाऐवजी हे जा मह ाचं आहे , असं म ा वाटतं.
जे ा ‘उ ा’ िवक ा जातो, ते ा भिव ात फार काही राहात नाही, हे आपणा
सवानाच माहीत आहे .

सारां
िव ीचं साम हे ेकासाठी मह ाचं अस े ं जीवन कौ आहे . माझी
मां जरसु ा ात पारं गत आहे . खरं तर इतर अनेकजणां पे ा माझी मां जर
िव ी ाबाबतीत चां ग ी आहे . रोज सकाळी भूक ाग ानंतर मी ित ा खाय ा
िद ं नाही, तर ती ित ा काय हवं आहे , के ा हवं आहे याची म ा जाणीव क न
दे ते. आप ा ाच असं न वाग ाचं वेगळं ि ण िद ं जातं. नेटवक माक िटं ग
वसाय तु ा ा जीवनात जे हवं आहे ते िमळव ाची नैसिगक मता परत
िमळवून दे ई . तेही िव ी क ी करायची आिण दु स यां ना िव ी कराय ा कसं
ि कवायचं या ा ि णातून!

पुढचं मू
नेटवक माक िटं ग वसाय तुम ाती नेतृ गुण वाढवाय ा क ी मदत
करतो, हे आपण पुढ ा करणात पाहाणार आहोत. ीमंत डॅ ड ा ां त
सां गायचं, तर ‘बी’ क ाम े नेतृ गुण ऐ क नाहीत.

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 करण ८
मू ६ : नेतृ

माझे गरीब डॅ ड आिण ीमंत डॅ ड हे दोघंही उ म नेते होते. गरीब डॅ ड हवाई

रा ा ा ि ण िवभागाचे मुख होते. ते उ म व े होते. रा ाती मु ां ा
ै िणक गुणव ेत सुधारणा ावी, यासाठी ां नी खूप प र म घेत े . ीमंत डॅ डही
उ म नेते होते. ां नीही चंड प र म घेत े . आप े अ ोिगक सा ा उभं
कर ासाठी ां नी कामगारां ना कामां साठी आिण गुंतवणुकदारां ना गुंतवणूक
कर ास वृ के ं . मी एतनाम ा यु ा न परत ानंतर ां नी म ा
नेतृ गुणाचा ◌े िवकास कर ाची आठवण क न िद ी. ते णा े , ‘‘ब सं
ोक जे कराय ा घाबरतात, ती गो नेतेमंडळी सहजतेनं करतात.’’ ामुळेच या
‘बी’ क ात ावसाियक नेते खूप कमी आहे त. या करणात मी नेटवक माक िटं ग
वसायात एखा ा ीती नेतृ ाचं कौ कसं वाढतं याची चचा करणार
आहे .
मी म रन कॉपसम े सहभागी ावं, ानंतर एतनाम ाही जावं यासाठी
ीमंत डॅ डनं ो ाहन िद ं होतं. मा ात ा नेतृ ा ा संधी दे णं, ा ा आकार
दे णं हे ामागचं कारण. एतनामम ेच मा ा ात आ ं , की मोठे नेते हे
आरडाओरड करणारे , मारहाण करणारे नसतात. ा ढाई ा ती तेत म ा
जाणव ं , की मोठे नेते हे नेहमीच ां त, खंबीर आिण धैयवान असतात. ते
आम ा ी बो त, ते ा थेट आम ा आ ां ी संवाद साधत. नेटवक
माक िटं गम े ही कौ ं वाढव ावर भर िद े ा असतो, ही गो मह ाची आहे .

नेतृ गुण ऐ क नाही

ीमंत डॅ ड णत, ‘‘ ेक क ात नेते असतात. तु ा ा य ी ायचं
असे , तर तु ी नेतृ कराय ा हवं. मग तु ी कोण ाही क ात असा. बी क ा
मा अपवाद आहे . इथे नेतृ गुण असणं ऐ क नाही. आव यक आहे . चां ग ं
उ ादन िकंवा सेवा यां मुळेच उ ोगाकडे पैसा येतो, असं नाही. पैसा येतो तो उ
दजाचं नेतृ आिण उ दजा ा व थापकीय संघामुळे.

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 कॅ ो ा चौफु ाचा अ ास के ात, तर ेक क ात नेते आढळतात
हे ही तुम ा ात येई .

उदाहरणाथ, माझे गरीब डॅ ड हे ‘ई’ क ात े नेते होते, तर ीमंत डॅ ड ‘बी’

आिण ‘आय’ क ात े नेते होते. मी अगदी हान अस ापासूनच या दो ी डॅ डनं
मा ात ं नेतृ कौ वाढव ावर भर िद ा. मी ाउटम े सहभागी ावं,
खेळ खेळावेत आिण सै ात भरती ावं असं हे दोघंही सां गत. त ी ि फारस
करत. आज मी आिथक ा तं आिण य ी आहे . या य ात कोणाचा वाटा
मोठा असे असा िवचार मी करतो, ते ा असं जाणवतं की ाळे त मी जे िवषय
ि क ो, ाचा वाटा नग आहे . याउ ट ाउट आिण सै द ात जे ि ण
िमळा ं , ते यासाठी खूप मो ाचं ठर ं .
१९७४ सा ी मी म रन कॉपस आिण माझं सै द सोड ं . ानंतर मी
वसायात वे के ा. म ा आठवतंय, मी त: ा िवचार ं होतं, ‘‘माझे नेतृ गुण
पुरेसे आहे त का बरं ?’’ अथात, सै द ातून बाहे र पड ानंतर माझा वास कसा
होता, हे ां ना माहीत आहे , ां ना कळ ं च असे , की म ा ाउट, ीडा जगत
आिण सै द ात नेतृ गुण िवकिसत कर ाचं जे ि ण िमळा ं , ते ‘बी’
क ाती आ ानां साठी पुरेसं न तं. म ा अजूनही खूप ि कायचं होतं.
सै द ात ं ि ण ा ीनं अपुरं होतं; कारण िनयम, संदभ आिण
सभोवता ची प र थती ही सै द ा ा आिण वसाया ा जगात िभ असते.

******ebook converter DEMO Watermarks*******

यु ाची तयारी करताना आ ा ा हे समजत होतं, की आम ाती नेतृ गुण िकंवा
आमचे नेते ह ा दजाचे असती तर मरण िन चत आहे . वसाया ा जगात
तु ी ह ा दजाचे नेते असा , तर तुम ावर खट ा भर ा जातो िकंवा
युिनयनकडे त ार होते. सै द ात मृ ूची भीती, संघाचं मो आिण सोपव े ा
कामिगरीचं मह या ितहे री ताकदीनं काम कर ास वृ के ं जातं. वसाया ा
जगात ातं न े सुरि तता, कामिगरी न े तर पैसा, संघ न े तर ी आिण
नेतृ न े तर व थापन या गो ी ेरणा दे तात. मू ात ा या फरकामुळे म ा
ावसाियक जगात खूप कठीण काळ पाहावा ाग ा. अजूनही माझा झगडा सु च
आहे .
हां , एखादा कमचारी कंपनी ा काय मा ा िकंवा काय ाळे ा जातो, ते ा
ितथे कंपनीची कामिगरी, संघभावनेचं मह , उदा ेय यािवषयी चचा सु असते.
तरीही आज ब सं वसायात म ा आढळतं, की पैसा, फायदे आिण सुरि तता
हे च खरे िचकटू न राहा ासारखे गुण आहे त. नेटवक माक िटं ग वसायाचा अ ास
कराय ा सु वात के ावर म ा असं आढळ ं , की या कंप ां त ा ब सं
अिधका यां मध े नेतृ गुण हे सै द ात ा अिधका यां माणेच आहे त. ते िव ेष
कामिगरी, संघ आिण ातं यां ना मह दे तात. या वसायात े अनेक नेते, मग
ते त ण असो की वय , ेरणा दे णारे होते. त: ा नेते समजणा या कॉपा रेट
जगताती मॅनेजस माणे ते न ते.

व थापक नेते नसतात

नेटवक माक िटं ग वसायात ी मा ा ीनं सवात मह ाची गो कोणती
असं िवचारा , तर इथे तु ा ा नेतृ ाचं ि ण िमळतं. असं ि ण जे तु ा ा
व थत ि कवतं, तुम ात वेळेची गुंतवणूक करतं आिण सवात मोठं कौ
वाढव ाची संधी िमळवून दे तं. ‘बी’ क ात य ी हो ासाठी आव यक
अस े े नेतृ गुण हे ‘ई’ आिण ‘एस’ क ाम े आव यक अस े ा व थापन
कौ ां पे ा खूप वेगळे आहे त. थोडा गोंधळ होत असे , तर अजून समजावून
सां गतो. व थापन कौ मह ाचं असतंच; पण व थापन कौ आिण
नेतृ गुण यां ती फरक समजाय ा हवा. तु ी या दो ी गुणां चा िवकास के ा
असे , तर ाचा वापरही न ीच करत असा . माझे ीमंत डॅ ड णत,
‘ व थापक हे नेते असतात असं नाही आिण नेते हे व थापक असतात असंही
नाही.’

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 ‘बी’ क ात वे करताना अडचणी येत अस े ा ‘ई’ िकंवा ‘एस’
क ात ा ी ा मी जे ा जे ा भेटतो, ते ा म ा असं जाणवतं, की अ ा
ीकडे तां ि क िकंवा व थापकीय कौ ं असतात; पण नेतृ गुण तेवढे
चां ग े नसतात. उदाहरण दे तो. एकदा मा ा एका िम ाचा िम मा ाकडे आ ा.
ा ा त:चं रे ॉरं ट सु करायचं होतं आिण ासाठी पैसे उभारायचे होते. तो
अित य बु मान आिण ि ि त होता. ाची न ा रे ॉरं टसाठीची क ना
असामा णता येई , इतकी सुंदर होती. ाची क ना उ म होती, िबझनेस
ॅ न चां ग ा होता, रे ॉरं टची जागा उ म होती, न ा रे ॉरं टम े येणारे संभा
ाहक होते. आता फ ा ा या रे ॉरं टम े पाच ाख डॉ स गुंतवणारा हवा
होता.
ानं तो िबझनेस ॅ न क न पाच वष होऊन गे ी आहे त. तो ॅ न खरं च
चां ग ा आहे ; पण ानं ािवषयी मा ासह ा कोणा ा िवचार ं , ा सा यां नी
पैसे गुंतवाय ा नकार िद ा. तो आजही ाच रे ॉरं टम े काम करतो. तो उ म
ेफ आहे . आजही तो कोणीतरी पाच ाख डॉ स गुंतवे याची वाट पाहातो आहे .
इतरां नी ा ा का नकार िद ा ते माहीत नाही; पण मा ाकडे माझी कारणं आहे त.
ती अ ी :
कारण १ : तो अनुभवी होता. चटपटीत होता, तरीही ा ात नेतृ गुण िदसत
न ते. ां चा अभाव होता. ानं रे ॉरं ट सु के ं असतं, ते य ीरी ा
चा व ं ही असतं; पण ानं ाची साखळी सु के ी असती का, अ ी म ा ंका
आहे . ा ात ा आ िव वासाचं णणं होतं, ‘मी य ी होईन; पण आकारानं
हानच राहीन.’ ा ाकडे व थापनाचं कौ होतं; पण ॅन य ी
हो ासाठी नेतृ ाचे जे गुण ागतात, ते ा ाकडे न ते. तो दहा रे ॉरं ट
व थत चा वे , याम े म ा ंका नाही; पण ती दहा रे ॉरं ट् स उभी करणारा
वसाय कर ासाठीचं नेतृ कौ ा ाकडे नाही. ा ा ते गुण अस े ा
ावसाियक भािगदाराची गरज आहे . तो ‘ई’ मधून ‘एस’म े जाऊ पाहाणारा आहे ,
ामुळे ा ा भागीदार नको आहे . ा ा ा ा ात ा वसाय त:च उभा
करायचा आहे .
कारण २ : तु ी कॅ ोचा चौफु ा नीट पािह ात, तर असं ात येई
इथे फरक हा आकारमानात आहे . उदाहरणाथ, समजा एखा ा ा सहावा र ा
िकंवा वाइन ीट ा कोप यावर हॅ गर िव ीचा ॉ उभा करायचा असे , तर
तुम ा ात येई , की ती ी ‘एस’ क ात दीघकाळ अडकून पडणार आहे .
याच उ ट एखा ा ा जगात ा ेक मो ा हरात, मो ा र ावर हॅ गर

******ebook converter DEMO Watermarks*******

िव ीचा ॉ उभा करायचा आहे . मा ा वसाया ा मॅकडोन णती , असं
णणारी ी ‘बी’ क ाची असते. ितचा िबझनेस ॅ न बी क ाचा असतो.
वसाय तोच, फ क ा वेगळा. ीमंत डॅ ड णा े असते, ‘र ां ा
नावामध ा फरक हा नेतृ ात ा फरक आहे .’
णूनच मी ा ा वसायात गुंतवणूक के ी नाही. ती परत येई की नाही,
अ ी म ा ंका वाटत होती. तो वसायात य ी होई , की नाही अ ी ंका
मा ा मनात न ती. तो ा वसायात य ी झा ाही असता; पण खूप छो ा
रावर रािह ा असता. ानं पैसे परत के े असते, तरी ा ा खूप वेळ ाव ा
असता. ावसाियक गुंतवणूकदारां ना तुमचा वसाय िकंवा रे ॉरं ट िकती चां ग ं
आहे यापे ा ा रे ॉरं टची साखळी िकती मोठी होई , जे जाणून घे ात जा रस
असतो.
कारण ३ : तो जर आकारानं हानच राहाणार असे , तर मी गुंतवणूक का
करावी? तो मो ा माणावर वसाय करणार असता, तर म ा गुंतवणूक कर ात
रस होता. कदािचत ातूनच मा ा पाच ाख डॉ सम े पटींम े वाढ झा ी
असती. ‘एस’ मधून ‘बी’ क ात वसाय ने ासाठी आव यक अस े ा नेतृ
गुणा ा अभावाची ही िकंमत तो मोजतो आहे . ीमंत डॅ ड णा े होते, ‘चां ग ी
उ ादनं आिण सेवा अस े ा वसायाकडे पैसा जात नाही. तो चां ग ं नेतृ
आिण व थापकीय संघ अस े ां कडे जातो.’
कारण ४ : ा ाकडे गुंवतणूक न कर ाचं आणखी एक कारण णजे,
ा ा मते तो टीममध ा सवात ार सद होता. िकंब ना तो तसं असणं, ही
ा ा अहं काराची गरज होती. ीमंत डॅ ड णत, ‘‘तु ी जर टीमचे मुख असा
आिण सवात ार असा , तर टीम अडचणीत येई .’’ डॅ ड ा ण ानुसार
‘एस’ क ाती वसायाचा मुख हा नेहमीच ार असतो. तुम ा डॉ रचंच
उदाहरण ा. तु ी डॉ रकडे च जाता, रसे िन कडे नाही.
‘बी’ क ात ा वसायासाठी नेतृ गुण मह ाचे असतात. याचं साधं
कारण णजे या क ात ा ोकां ना इतरां ी ापारी संबंध ठे वायचे असतात.
आप ापे ा ार आिण काय म ोकां ी ां ना हे संबध राखायचे असतात.
ीमंत डॅ डनं औपचा रक ि ण घेत े ं न तं. ते कामािनिम आप े बँकर,
वकी , अकाउं टंट, गुंतवणूक स ागार यां ा ी संबंध ठे वून असत. ां ापैकी
ब तेकां कडे मा स, तर काहींकडे डॉ रे ट होती. ीमंत डॅ ड ा आप ं काम
यो री ा कर ासाठी आप ापे ा जा ि क े ा मंडळींना िद ा दे ाचं

******ebook converter DEMO Watermarks*******

काम करावं ागे. त: ा वसायासाठी पैसे उभार ाचं काम ां ना
आप ापे ा ीमंत ोकां ी वहार क न करावं ागे.

ार िव ाथ साधारण िव ा ासाठी काम करतात

अनेक केसेसम े ‘एस’ भागात ी ी ही फ ाहक आिण
तो ामो ा ा ीं ीच वहार करते. उदा. डॉ र, वकी ानंतर इतर ोक.
‘बी’ क ात थ ां तर कर ासाठी तां ि क कौ ां पे ा नेतृ गुणां म े झेप
असणं जा आव यक असतं. तु ी उ म नेते असा , तर वसाया ा वाढीसाठी
ा काही तां ि क गो ी ागतात िकंवा इतर कौ ं ागतात, ा मंडळींना
मोबद ा दे ऊन कामावर घेता येतं. वकी , अकाउं टंट, सीईओ, अ , उपा ,
इं िजिनअस आिण मॅनेजस या सा यां ची नेमणूक ासाठीच तर होत असते. मी
पूव ाही पु कात ट ा माणे, ार िव ाथ सवसाधारण िव ा ासाठी काम
करत असतात. ‘ए’ गटात े िव ाथ ‘सी’ गटात ा िव ा ासाठी काम करतात
आिण ‘बी’ गटात े िव ाथ सरकारसाठी काम करतात. तु ी ‘सी’ गटात े िव ाथ
असा , तर ाचा अथ आहे तु ी उ म क ुिनकेटर, अथात संवादक आहात.
तु ी उ म नेते असा , तर तु ी ‘ए’ गटात ा िव ा ाना, ां ाकडे उ म
तां ि क कौ ं असतात अ ां ना काम दे ऊ का .

नेतृ ऐ क नाही
एके िदव ी याच िम ानं म ा मी ा ा वसायात गुंतवणूक का के ी नाही,
असं िवचार ं . आपण ा चार कारणां िवषयी बो ो, तीच कारणं मी ा ा
सां िगत ी. तो दु खाव ा होता. म ा णा ा, ‘‘मी जगात ं सवा म ि ण घेत ं
आहे . जगात े सगळे ेफ ा टे िनंग ू म े ि ण घे ाचं पाहातात,
ितथं मी ि क ो आहे . म ा अनेक वषाचा कामाचा अनुभव आहे . फ
यंपाकघरात ाच नाही, तर रे ॉरं ट ा व थापनाचाही. तरीही तु ी णता,
मा ात नेतृ गुणां चा अभाव आहे . म ा समजतच नाही हे .’’

‘‘ वसाया ा वृ ीसाठी नेतृ गुण ही गरज आहे ’’

बरं च ीकरण िद ानंतर मी जे ा ा ा सां िगत ं , की पैसा, आ िव वास

आिण नेतृ या गो ी हातात हात घा ू न येतात, ते ा कुठे ा ा ात माझा मु ा

******ebook converter DEMO Watermarks*******

येऊ ाग ा होता. अथात तरीही ब याच गो ी ा ा ात आ े ा न ा.
ेवटी ानं िवचार ं , ‘‘म ा उ म ि ण िमळा ं आहे . ि वाय मा ा पाठी ी
अनेक वषाचा अनुभवही आहे . मग म ा नेतृ गुणां चं वेगळं ि ण घे ाची गरज
काय?’’ मी ा ा ावसाियक ि ण दे णा या आिण नेतृ गुण वाढिवणा या
नेटवक माक िटं ग वसायात सामी हो ाचा स ा िद ा. ावर तो रागाव ा. तो
णा ा, ‘‘मी रे ॉरं ट ा वसायात आहे . म ा ावसाियक ि णाची आिण
नेतृ गुण वाढिव ाची अिजबात गरज नाही.’’ मा ा हे ात आ ं , की
ावसाियक ि ण आिण नेतृ गुण या गो ी ा ासाठी ऐ क आहे त. ीमंत
डॅ डसाठी याच गो ी आव यक सदरात ा हो ा. ‘बी’ क ात ही कौ ं
अिजबातच ऐ क नाहीत.

जगाती सवा म ि ण
या पु का ा सु वाती ाच मी एक िवधान के ं होतं, की काही नेटवक
माक िटं ग कंप ां त म ा सवात मह ाची सू आढळू न आ ी आहे त, ती णजे
ां चं जीवन बद वून टाकणारं ि ण. म ा ात जगात उ ृ असे वसाय
आिण नेतृ वाढीचे काय म आढळ े . ा ोकां ना ‘ई’ िकंवा ‘एस’ क ातून
‘बी’ क ात जायचं आहे , ां ासाठी हे काय म अनमो आहे त.
मी सं ोधन सु के ापासून आिण पूव ह गळू न पड ापासून अनेक
य ी उ ोजकां ना भेट ो आहे . ां नी आप ं ावसाियक ि ण नेटवक
माक िटं ग वसायात घेत ं आहे . कॉ ुटर वसायातून ावधी डॉ स
कमाव े ा एका त णा ा मी नुकताच भेट ो. ानं म ा सां िगत ं , ‘‘बरीच वष मी
कॉ ुटर ो ामर णून काम करत होतो. एके िदव ी माझा एक िम म ा एका
मीिटं ग ा घेऊन गे ा. ानंतर मी नेटवक माक िटं गम े सहभागी झा ो. मी सहा
वष फ मीिटं ना उप थत रािह ो, काय मां ना गे ो, पु कं वाच ी, टे
ऐक ा. आज मा ाकडे ा िदवसात ा ेकडो टे आिण पु कां चा ढीग आहे .
ेवटी मी नेटवक माक िटं गम े य ी झा ो. एवढं च नाही, तर ातून पुरेसं उ
िमळाय ा ाग ानंतर मी नोकरी सोडून िद ी आिण त:चा कॉ ुटर वसाय
सु के ा. तीन वषापूव मी माझा वसाय प क ि िमटे ड के ा आिण करा ा
वजावटीनंतर ४८ द डॉ सचा फायदा िमळव ा. नेटवक माक िटं ग
वसायातून ि ण िमळा ं नसतं, तर मी हे क क ो नसतो. ते वसायाचं
आिण नेतृ गुणां ा िवकासाचं जगात ं सवा ृ ि ण होतं.

े े ी ं
******ebook converter DEMO Watermarks*******
नेते तुम ा आ ा ी संवाद साधतात
नेटवक माक िटं गिवषयीचं सं ोधन सु असताना मी अनेक मीिटं ना गे ो.
काय मां ना गे ो. या काय मां म े मी अनेक भाषणंही ऐक ी. ात े
िक ेकजण त:त ा मोठे पणा, त:चे गुण ोध ासाठी ेरणा दे त. हाती
काहीही नसताना सु वात के े ां ा आिण ातही येणार नाही, इतके ीमंत
झा े ां ा कथा मी अ ा काय मां त ऐक ा. ावेळी म ा जाणव ं , की ीमंत
डॅ डनं जे कराय ा सां िगत ं होतं, तेच हे करत आहे त. ते नेता हो ासाठी ो ाहन
दे त आहे त. ते पै ां बाबत खूप बो त असे , तरी ोकां ना ां ा कोषातून बाहे र
पड ासाठी ेरणा दे त आहे त. भयावर मात करा, पूण करा, ां मुळेच
आयु ा ा अथ येतो, असंच ते सां गतात. अथात ां ा भाषणाचा भाव पडतो,
ां ाकडे पुरेपूर नेतृ कौ असतात. नेतृ आव यक असतं कारण ं,
कुटुं बासाठी जा ीचा वेळ, ातं हे अनेक जण अनेकदा वापरत असतात;
पण ां चा अितरे क करणा या ा ावर िव वास ठे वून फारच थोडे ोक ां चे
अनुयायी होतात.

चैत ाचा ना
पु का ा सु वाती ा खा ी िद े ा आकृतीचा उपयोग जीवन बद णा या
ि णाचं मो दाखव ासाठी के ा होता. ा करणात तुम ा िवचारां वर
प रणाम कर ापे ाही जा बाबतीत ि णाची ताकद काय आहे , यावर आपण
चचा के ी होती. जीवन बद णा या ि णाचा आप ावर मानिसक, ारी रक,
भाविनक आिण आ ा क प रणाम होत असतो. खा ी िद े ा आकृतीत
कोणीतरी भावनेचा उपयोग क न ारी रक ीनं काम कर ास वृ करत
अस ाचं िदसे .
भावनांकडून भावनांकडे संवाद

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 मी खूप अ ास करावा आिण चां ग े गुण िमळवावेत, यासाठी ाळा काही
यु ा करत असे. मी भाविनक ा घाबरावं यासाठी ा ा मानिसक यु ा
असत. मोठं झा ानंतर मा ा ात आ ं , की तुम ाकडून काहीतरी काम
क न ायचं असे , तर ही मंडळी भाविनक दबाव आण ासाठी काही ना काही
यु ा करत राहातात.
आप ा बो ातून काहीतरी भाविनक खेळ के ा जातो. ही ाचीच काही
उदाहरणं.
१. तू जर चां ग ा वग िमळव ा नाहीस, तर तु ा चां ग ी नोकरी िमळणार नाही.
२. तू जर कामावर वेळेवर आ ा नाहीस, तर तु ा काढू न टाक ं जाई .
३. तु ी जर म ा िनवडून िद ं , तर तुमचे सो िस ु रटीचे फायदे िटकून
राहाती याची काळजी मी घेईन.
४. सुरि त खेळ. अनाव यक जोखीम घेऊ नकोस.
५. मा ा वसायात सामी हो. खूप पैसे कमाव ी .
६. झटपट ीमंत हो ाचा माग मी तु ा दाखवतो.
७. मी सां गतो तसं कर.

******ebook converter DEMO Watermarks*******

८. कंपनी कठीण प र थतीतून जाते आहे , ते तु ा ाही माहीत आहे . ामुळे
हका प ी नको असे , तर पगारवाढीिवषयी न िवचार े ं बरं .
९. तू सोडून जाऊ कत नाहीस. मा ाएवढे पैसे तु ा कोण दे ई ?
१०. िनवृ ीसाठी फ आठ वष रािह ी आहे त. फार म ीक नकोस.

मा ा मते अ ा कार ा संवादां त भय आिण ोभ यां चा वापर खूप मो ा

माणात के ा जातो. या दो ी भावना ेरणा दे णा या अस ा, तरी ा आप ाती
चैत ा ा मारतात.

खरे नेते चैत ा ा ेरणा दे तात

मी एतनामम े असताना आम ात खूप भाविनक संवाद होत. तरीसु ा
आमचे काही नेते खूप मोठे वाटायचे; कारण ते आम ात ा चैत ा ी संवाद
साधायचे. ते मृ ू ा भयाप ीकडे जाऊन बो त. ते आम ा आ ा ी,
आप ात ा अ य; पण सवात अपरािजत भागा ी ते थेट संवाद साधत.
अ ा मो ा ने ां ा संवादाती काही वा ं खा ी िद ी आहे त. ां चे
आप ा मनाती ंका आिण भीती यां ना भेदून पार जातात. ा आप ाती
चैत ा ी बो तात. खा ी िद े ी आकृती पाहा :
संवाद आ ाचा आ ा ी

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 जगाती मो ा ने ां ची इितहासात नोंदून ठे व े ी ही काही वा ं तु ा ाही
आठवत असती .
१. ही आप ी वेळ आहे . अमे रक तं आहे त की गु ाम हे ितनं आता
िन चत कराय ा हवं : जॉज वॉि ं टन
२. म ा ातं ा िकंवा मृ ू ा: पेिटक हे ी
३. आ ामोची आठवण ठे वा : टे ास यु ात ी घोषणा
४. ‘फोर ोअर अँड से न इयस अ◌ॅ गो’ आिण ‘मी जे ा ूंना िम बनवतो,
ते ा ां चा ना च करत नाही का?’ : अ ाहम ि ं कन
५. तु ा ा एखा ा ा खा ीच दाबून ठे वायचं असे , तर तु ा ाही ा सोबत
ितथेच राहावं ागतं.’ : बुकर टी वॉि ं टन
६. तुमचा दे तुम ासाठी काय करतो, असं िवचा नका... : जे.एफ.
के नेडी
७. माझं एक आहे ... : मािटन ुथर िकं ग
८. िजंकणं ही सवय आहे , दु दवानं हरणंसु ा : िव ोंबाड
९. ातं ावरी िव वासच आप ा ा तं ठे वे : ड् वाइट आयसेनहॉवर
१०. ाड माणूस कधी नैितक असू कत नाही : महा ा गांधी

******ebook converter DEMO Watermarks*******

११. िवन असू नका, तु ी तेवढे मोठे नाही : गो ा मेअर
१२. ा ी असणं हे ी अस ासारखंच आहे . तु ी आहात हे ोकां ना
समजावून सां गावं ाग ं , तर याचा अथ तु ी नाहीत : मागारे ट थॅचर
१३. तु ी जे क कता, ात तु ी जे क कत नाही ा ा ढवळाढवळ
क दे ऊ नका : जॉन वुडन
१४. मा ात ी उ म गो ओळखून बाहे र काढणारच माझा उ म िम असतो :
हे ी फोड
१५. य ी माणूस हो ाचा य कर ापे ा मू वान माणूस हो ाचा य
करा. : अ ट आइन ाइन
सारां : ने ांचे तीन कार
एक वेग ा कारचा नेता घडवणं हे नेटवक माक िटं गचं वैि . आप ा
दे ाचं संर ण कर ासाठी सैिनकां ना ेरणा दे णारा नेता सै द ं घडवतात.
आप ा धका ा पराभूत करणा या टीमची उभारणी करणारा नेता ावसाियक
जग घडवतं. त: मोठा ि क अस ानं इतरां वर इ त प रणाम घडवून
आणणारा, जीवनाती मू ं पूण कराय ा ि कवणारा आिण इतरां ना ं
पाहाय ा ि कवणारा नेता नेटवक माक िटं ग वसाय घडवतात. ूचा पराजय
करणं िकंवा कोणा ा धत पराभूत करणं याऐवजी कोणाचं नुकसान न करता हा
वसाय या जगात भरपूर उप असणा या आिथक संधी ोधाय ा आिण
ाय ा ि कवतो.
थोड ात, नेतृ ाचे हे ित ी कार मानवी चैत ा ी बो तात; पण
वेगवेग ा नेतृ ी ा ै ी वेगवेग ा कारचे नेते घडवतात. तु ा ा
ि कवून नेतृ करायचं असे , इतरां चा धत पराभव न करता ां ना आिथक
िवपु ता अस े ं त:चं जग ोध ासाठी ेरणा ायची आिण प रणाम घडवून
आणायचा असे , तर नेटवक माक िटं ग वसाय तुम ासाठी यो आहे .

पुढचं मू
पुढचं करण हे पैसा आिण संप ी यां ात ा मू ां त ा फरकािवषयी आहे .
दु दवानं ब सं ोकां ना पै ासाठी काम कर ाचं ि ण िद ं जातं. खरं तर
ां नी संप ी ा उभारणीसाठी काम कराय ा हवं. नेटवक माक िटं ग वसायात

******ebook converter DEMO Watermarks*******

अनेक ोक य ी होत नाहीत; याचं एक कारण णजे ते संप ी उभी कर ाची
संधी ोध ाऐवजी ते वसायात पै ा ा अिधक मह दे तात. ीमंत डॅ ड णा े
होते, ‘‘ ीमंत ोक पै ासाठी काम करत नाहीत. गरीब आिण म वग य ते
करतात.’’

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 करण ९
मू ७ : पै ांसाठी काम न करणे
२००२ म े एका रे िडओवर ा नो रां ा काय मात एकानं म ा हा न
िवचार ा होता.
‘‘मी इ े क इं िजिनअर आहे आिण स ा िसि कॉन ॅ ीत ा एका
मो ा कं पनीत काम करतो. स ाची प र थती तु ा ा माहीतच आहे . हा उ ोग
उतरणी ा ाग ा आहे . िव ेषत: इकडे कॅ ि फोिनयात तर अिधकच वाईट थती
आहे . म ा अजून कोणी नोटीस वगैरे िद े ी नाही; पण पगार कमी के ा आहे .
इथ ा बे ए रयाम े रअ इ े टचा भाव िकती आहे , हे ही तु ा ा माहीत असे .
मा ा गृहकजाचा ह ा हा कमी झा े ा पगाराएवढा आहे . म ा भीती वाटते, की
पगार अजून थोडा कमी झा ा, तर म ा ह ा भरणं अ होई आिण घर
सोडावं ागे . माझ रटायरमट ॅ न, ४०१ के जवळपास साफ झा ाच आहे . आता
मी काय क ?’’
मी िवचार ं , ‘‘तु ी तुमचं घर िवक ाचा य के ात?’’
‘‘हो के ा. ात अडचण ही आहे , की स ा घराची िकं मत खूप उतर ी आहे .
माझं दे णं ापे ा जा आहे . मी घर िवकाय ा गे ो, तर पैसे िमळ ाऐवजी वरचे
पैसे म ाच बँके त भरावे ागती . मा ा राहा ाचाही न िनमाण होई .
घरभाडीही खूप आहे त.’’ तो णा ा.
‘‘तुमची प ी काय करते?’’ मी िवचार ं .
‘‘ती चाइ के अर सटरम े काम करते. ां ापुढेही अडचणी आहे त;
कारण या भागातून अनेक कु टुं बं थ ांत रत झा ी आहे त. ितची नोकरी सुरि त
आहे ; पण पगार फारसा नाही.’’
‘‘मग ती जा पगार दे णारी नोकरी का ोधत नाही?’’
‘‘ित ाही ते आवड ं असतं; पण ितथे काम कर ाचा एक फायदा आहे .
आमची दो ी मु ं ितथे मोफत राहातात. ती दु सरीकडे काम क ाग ी आिण
आमची मु ं चाइ के अरम े ठे वावी ाग ी, तर अवघड होई ; कारण ित ा
पगाराएवढीच ांची फी असे .’’

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 ‘‘तु ी घरातून करता येई , अ ा एखा ा अधवेळ वसायाचा िवचार के
आहे का?’’
‘‘मी तु ा ा सां िगत ं आहे , की मा ाकडे आता पैसेच ि क उर े े
नाहीत. पै ांि वाय वसाय कसा सु क ?’’
‘‘तु ी आिण तुम ा प ीनं नेटवक माक िटं ग सु कर ाचा िवचार के ा
आहे ?’’
‘‘हो. आ ी तो िवचार के ा होता. सु ही के ं होतं; पण ते काहीच पैसे दे त
नाहीत. आ ी आधी दोन–तीन वष फ काम करावं,असं ांना वाटतं. आ ा ा
आ ा पै ांची गरज आहे . दोन–तीन वषानी िमळणा या पै ांचं आ ी काय क ?’’
ानं उ र िद ं .
मी उ र दे णार तेव ात ा मु ाखतकारानं वेळ संप ाचं सांगून काय म
थांबव ा. फोन करणा या ा आिण म ा संभाषण पूण कर ाची संधीच िमळा ी
नाही.
मी या मु ाखतीचा उ े ख कर ाचं कारण णजे, हा िक ा मु
मू ां मध ा फरक करतो. ा नक ा ा पै ां ची गरज आहे , हे पणे
िदसतं. ाब म ा सहानुभूतीही आहे . तुम ापैकी काहींना हे ठाऊक असे ,
की मी आिण माझी प ी पूण कफ क झा ो होतो. काही आठव ां साठी बेघरही
होतो. ामुळे पै ाची गरज असताना न ी काय वाटतं, ते म ा चां ग ं च माहीत
आहे .
अ ा प र थतीतूनही मी आिण िकम दहा वषा ा आत आिथक ा तं
झा ो. ाचं कारण आ ा ा पैसा आिण संप ी यामधी फरक माहीत होता. हाती
काहीही नसताना आ ी दहा वषा ा आतच आिथक ा तं कसे झा ो,
यािवषयी मािहती हवी असे , तर रच डॅ ड माि केती ‘ रच डॅ ड्स रटायर यंग,
रटायर रच’ हे पु क वाचा. ाम े सगळी कथा सां िगत ी आहे . ‘ रच डॅ ड्स
कॅ ो ाडं ट’ या पु काची सु वातच १९८५ म े मी आिण िकम बेघर
हो ापासून होते. ते आम ा आयु ात ं सवात वाईट वष होतं. कफ क होणं
णजे काय, हे म ा माहीत अस ाचं कारण नाही, असं वाटणा यां साठीच मी या
दो ी पु कां चा उ े ख के ा. दो ी पु कां त मी आम ा आिथक गोंधळा ा
प र थतीतून कसा बाहे र आ ो, हे सां िगत ं आहे . हाती काहीच नस ावर न ी
काय वाटतं, हे म ाही प ं माहीत आहे . णूनच आ ी ीमंत आिण
आिथक ा तं हो ा ा ाधा िद ं . जग ासाठी पुरेसे पैसे नस ाचा
अनुभव खूप भयानक होता. ानं आ ा ा पै ां पे ाही अिधक े ष िद े . ा

******ebook converter DEMO Watermarks*******

काळानं आमचं वैवािहक जीवन, आ िव वास आिण पत या सा याची कसोटी
पािह ी.

जग ाचे तीन माग

तो रे िडओवरचा काय म संप ानंतरही बराच काळ मा ा मनात ा त ण
िप ा ा फोनमुळे िनमाण झा े ा संवेदना ि क रािह ा. माग ा करणात
सां िगत ा माणे आपण सारे एकमेकां ा मना ी संवाद साधू कतो. या करणात
आम ा संवादाती हरी भीती ा हो ा. म ा ा ा मनाती भीतीची जाणीव
होत होती आिण ा जाणीवेमुळे खूप ासही होत होता.
या करणात मी संवेदन ी ता या मू ािवषयी बो णार आहे . आिथक
प र थती िबकट झा ी, की तीन भावना बळ होतात आिण ासह जग ाचेही
तीन कार आहे त. मी आिण िकम या ित ी कारां ना खूप जवळू न ओळखतो.
१. भय : आ ी जे ा बेघर होतो, कफ क होतो ते ा ही भयाची संवेदना
आ ा ा अिधक दु ब करणारी होती. ती इतकी ती होती, की आ ी अ र :
आ सून गे ो होतो. ा त ण िप ाचा फोन घेताना म ा हीच संवेदना अगदी
पणे जाणव ी. मी हान असतानाही मा ा कुटुं बात हीच संवेदना
असायची. माझे आई–बाबा गरीब होते. ‘आप ाकडे पैसे नाहीत,’ ही भावना
मा ा बा पणाचा जवळजवळ संपूण काळ आम ा मनाम े होती.
२. राग आिण वैफ : राग आिण वैफ यां सह राहाणं हा अ ा थतीत
जग ाचा दु सरा एक माग असतो. सकाळी उठणं आिण कामावर जाणं. तु ी
दु सरं काहीही करत असतानाही या भावना जागृत असतात. समजा एखा ा ा
चां ग ी नोकरी आहे . चां ग ा पगारही आहे ; पण ती ी नोकरी थां बवूच
कत नसे तर? तर वैफ येतं. आपण काम करायचं थां बव ं , की जग ाची
पातळी घसरणार हे ां ना प ं माहीत असतं. असे ोक सां गतात, ‘मी थां बू
कत नाही. मी थां ब ो, तर बँका येती आिण सारं काही घेऊन जाती .’
िकंवा ही मंडळी िनवृ ीसाठी रािह े ी वष मोजत राहातात.
३. आनंद, ांतता आिण समाधान : जग ाचा हाही एक माग आहे च.
आपण काम क िकंवा नाही, पैसे मा येत राहाती , या थती ा
पोहोच ानंतर अ ी ां तता अनुभवता येते. मी आिण िकमनं १९९४म े
आमचा वसाय िवक ा आिण िनवृ झा ो. ते ापासून आ ी या संवेदनेम े
जगत आहोत. ावेळी िकम होती ३७ वषाची आिण मी ४७ चा. मा ासाठी ही

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 संवेदना आिण जग ाचा हा माग िमळव ासाठी काम करणं मह ाचं आहे .
आ ी अजूनही खूप काम करतो; पण तरीही हे काम करणं आव यक नाही, ते
आपण कधीही सोडू कतो, ही संवेदना खूप मह ाची आहे . आपण िजवंत
असेपयत गरजेपे ा अिधक पैसे िमळत राहाणं, ही बाब खूप मोठी आहे .

पैसा आिण संप ीत ा फरक

रे िडओवरी मु ाखतीत म ा ा त ण िप ा ा सां गायचं होतं, की तो जर
पै ां साठी काम करत रािह ा, तर ाचे न सुटणार नाहीत. मी ा ा हे ही
सुचव ं , की ानं प ीसोबत दररोजचा काही वेळ नेटवक माक िटं ग ा ावा.
मिह ा ा येणा या पगारा ा चेकची वाट बघत राहा ाऐवजी ां नी संप ी
संपादना ा अिधक मह ावं, असं म ा वाटत होतं; पण तो णा ा, ‘‘ते काहीच
दे त नाहीत. आ ी आधी दोन– तीन वष काम करणं अपेि त आहे . ानंतर पैसे
िमळती .’’ ाची आताची प र थती िकंवा एकंदर जीवना ा िद ा दे ासाठी
ानं ा ा मू ात बद करणं आव यक होतं. तो आिण ाची प ी ेवटी
अिधक पैसे िमळवती , आता ा प र थतीतून बाहे र पडती , याबाबत मा ा
मनात काहीही ंका नाही. पण, ां नी जर ां ची मू ं बद ी नाहीत, तर ते
उर े ं आयु पयाय .२ ाच थतीत राहाती . ां चं जीवन राग आिण
वैफ ाचंच राही ; कारण ां नी संप ीऐवजी पै ां साठी काम कर ाची िनवड
के े ी असे .

संप ी णजे काय?

पूव ा पु कां तून आिण रच डॅ ड ा उ ादनां तून मी हे वारं वार सां गतो, की
संप ी पै ात मोज ी जात नाही. ती वेळेत मोज ी जाते. संप ीची आमची ा ा
ही अ ी आहे :
संप ी हे पुढी अमुक इतके िदवस तग ध न राहा ाचं साम आहे.
संप ी वेळे ा प रमाणात मोज ी जाते. उदाहरणाथ, मा ा बचत खा ात
एक हजार डॉ स ि क आहे त आिण मा ा जग ाचा खच िदवसा ा ंभर
डॉ स आहे , तर माझी संप ी झा ी दहा िदवस. मा ा जग ाचा खच िदवसा ा
प ास डॉ स असे , तर माझी संप ी होई वीस िदवस. संप ी ा ा े ा
ीकरणासाठी हे साधं उदाहरण आहे . संप ी वेळे ा प रणामात मोज ी जाते,
पै ां ा नाही. आरो आिण संप ी या दो ी गो ी सार ाच आहे त; कारण ा

******ebook converter DEMO Watermarks*******

वेळे ा प रमाणात मोज ा जातात. जे ा डॉ र एखा ा पे ंट ा सां गतात, की तो
आता सहा मिहनेच जगणार आहे , ते ा ते ाचं आरो कसं आहे , हे ा ा वेळे ा
प रमाणात सां गत असतात. मा ा मािहतीत ा एक माणूस आिथक ा इतका
िपछाडीवर आहे की तो आप ी संप ी, ‘मी उणे दोन मिहने ीमंत आहे .’ अ ी
सां गतो. याचा अथ तो उधार घेत े ा वेळात आिण पै ां वर जगत असतो.
सामा अमे रकन कुटुं ब हे आिथक अ र ापासून फ तीन पे चे (पगार)
पे ाही कमी अंतरावर असतं, असं ट ं जातं. पगाराचा सरासरी का ावधी दोन
आठवडे िकंवा चौदा िदवस मान ा, तर सामा अमे रकन कुटुं ब ४४ िदवसां चं
ीमंत असतं. नंतर ां चं जीवनमान घसरतं. संप ीऐवजी पै ां साठी काम
कर ामुळेच ही प र थती िनमाण होते.
पुढे जा ापूव तु ी त: ाही एक न िवचारा, ‘जर मी (आिण िववािहत
असा , तर तु ी आिण जोडीदार) काम करायचा थां ब ो, तर आिथक ा मी
िकती िदवस जगेन?’ जे उ र िमळे , ते असे तुमची आजची संप ी. यात ी
चां ग ी आिण मह ाची बाब ही, की संप ी मो ा माणात वाढू कते. अगदी
आज तु ी मो ा माणावर पैसे िमळवत नस ा तरीही.

नेटवक माक िटं ग तु ा ा संप ीसाठी काम कराय ा ि कवते

मी ा काळात नेटवक माक िटं ग या िवषयावर सं ोधन करत होतो, ावेळी
ही गो म ा जाणव ी. मी ां ा े सना उप थत राहायचो. ावेळी आ े ा
व ां ना हाच मु ा समजावून सां गाय ा अवघड वाटायचा. पै ां साठी काम करणं
आिण संप ीसाठी काम करणं, यात ा फरक ां ना दाखवून दे ता यायचा नाही.
अ ाच एका मीिटं गम े समोर बस े ा एकानं हात वर के ा आिण िवचार ं ,
‘‘मी िकती पैसे िमळवू केन?’’ दु दवानं मीिटं ग घेणा यानं ा ा वसाय उभा
करणं आिण नोकरी करणं, पैसा आिण संप ी यात ा फरकच समजावून सां िगत ा
नाही. म ा अ ी भीती वाटू ाग ी, की अ ा कार ा उ रां मुळे न िवचारणारी
मंडळी अिधकच को ात पड ी असती िकंवा वैफ झा ी असती .
ा व ानं उ र िद ं , ‘‘तुमचं उ अमयािदत असे .’’ आता इथेही एक
अडचण होती. मीिटं ग ा आ े ा ब सं ां ना ा अमयािदत उ ा ी काहीच
घेणंदेणं न तं. ां ा मनात दरमहा जा ीचे एक ते तीन हजार डॉ स कमावणं
एवढाच िवचार होता. ते अजूनही पै ां ा भाषेत िवचार करत होते, संप ी ा नाही.
पै ाचे दोन कार आहे त. एक मां तून येतो आिण एक मा म ेतून. तु ा ा

******ebook converter DEMO Watermarks*******

आयु भर कठोर प र मच करायचे असती , तर फ पै ां साठी काम करा.
ब सं ोक हे च करतात.
ा मीिटं गमध ा गोंधळाचा मु ा पुढे आ ा. तो व ा णा ा, ‘‘तु ा ा जर
दरमहा तीन हजार डॉ स हवे असती , तर ते तु ा ा उर े ा आयु भर िमळू
कती . मग तु ी काम करा िकंवा क नका... तु ी अ ी क ना तरी क
कता का?’’ आ े ां पैकी ब सं ां ना ही क ना अित य आकषक वाट ी. हे
आहे , असंही ां ना वाट ं असावं. ब सं ां ना दर मिह ा ा जा ीचे तीन
हजार डॉ र हवे होते, ही बाबही मा ा ात आ ी. काही वष काम करणं,
वसाय उभा करणं आिण नंतर कायम पैसा येत राहाणं, या ा ां ची पसंती न ती.
माझा अंदाज हा की ितथ े ब सं ोक अजूनही कमचारी िकंवा यंरोजगार
अस े े अस ा माणे, पै ां साठी काम करत अस े ां माणे िवचार करत होते;
मा म ेमधून येणा या संप ीसाठी काम करणा यां सारखे, उ ोगा ा मा कां सारखे
िकंवा गुंतवणूकदारां सारखे िवचार करत न ते.

पै ाचा वेगळा कार

ीमंत हे अिधक ीमंत होतात; कारण ते वेग ा कार ा पै ां साठी काम
करतात. पुढे िद े ी आकृती हा फरक समजावून सां गे .
तु ा ा ही आकृती ओळखीची नसे , तर तु ी ‘ रच डॅ ड पुअर डॅ ड’ हे
पु क वाचा िकंवा एखा ा िम ानं वाच े ं असे , तर ा ाकडून ही संक ना
समजावून ा. ही आकृती समजणं खूप मह ाचं आहे . ती मा ा ीमंत डॅ डनं
ि कव े ा अनेक गो ींम े क थानी होती. ीमंत डॅ ड नेहमी सां गायचे, ‘‘मा ा
बँकरनं मा ाकडे कधीच गतीपु क मािगत ं नाही. तो आिथक प कं मागतो.’’
ाळा–कॉ े जनंतर आिथक प कं हे च गतीपु क असतं. ही आिथक प कं तुमची
आिथक बु म ा मोजतात. ा ा आिथक ातं िकंवा संप ी िमळवायची आहे ,
ा ासाठी ही आकृती णूनच मह ाची आहे .

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 ि कोनात ा फरक
‘ई’ आिण ‘एस’ व ‘बी’ आिण ‘आय’ या क ां त ा फरक समजावून
सां ग ासाठी आिथक प कां चा उपयोग करणं हा चां ग ा माग आहे . ा चौरसा ा
डा ा आिण उज ा बाजूमधी फरक णजेच ि कोनात ा फरक. खा ी
आकृतीव न म ा काय णायचं आहे , ते चटकन समजे .
‘ई’ आिण ‘एस’ क ाती मंडळी इथे कि त करतात

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 ‘बी’ आिण ‘आय’ क ाती मंडळींचं इथे असतं

तु ी अजूनही पै ांसाठीच काम करता?

तुमचं उ प क दाखवतो तो ठळक फरक णजे ‘ई’ आिण ‘एस’
क ाती ोक पै ां साठी काम करतात. ‘बी’ आिण ‘आय’ क ाती ोक
पै ां पे ा मा म ा उभी करणं िकंवा संपादन करणं यावर कि त करतात.
णूनच या ोकां ची संप ी ‘ई’ िकंवा ‘एस’ क ाती ोकां पे ा जा असते.
‘बी’ िकंवा ‘आय’ ींनी काम करायचं थां बव ं , तरी ां ची मा म ा काम करत
राहाते. या ी काम थां बवूनही पैसे िमळवत राहातात.

मा म ेचे तीन कार

मा म े ा रका ात आढळणारे तीन मु कार हे आहे त :

******ebook converter DEMO Watermarks*******

आिथक ातं ासाठी साधी योजना
िकम आिण मी त णपणीच, ीमंत होऊन िनवृ हो ासाठी – रटायर यंग
अँड रटायर रच – एक साधी योजना आख ी होती. पिह ां दा वसाय उभा
करायचा, नंतर रअ इ े टम े गुंतवणूक करायची. ासाठी आ ा ा १९८५ ते
१९९४ एवढा काळ ाग ा. हाती काहीही नसताना आ ी सु वात के ी आिण
एकही ेअर िकंवा ु ुअ फंड नसताना आ ी आिथक ा तं
झा ानंतर िनवृ झा ो. आ ी अगदी साधी योजना आख ी होती आिण ाच
प तीनं काम के ं .
काहीजण म ा िवचारतात, की तु ी आधी वसाय का उभा के ात? या
नाची तीन उ रं आहे त. पिह ं उ र णजे, या वसायानंच आ ा ा खूप पैसा
िनमाण कर ाची संधी िद ी. या पु का ा सु वाती ाच मी, ीमंता ी करणे
वगैरे, ीमंत हो ाचे अकरा माग िद े आहे त. वसाय उभा करणं हा
आम ासाठी ीमंत हो ाचा माग होता. आ ी तो ीकार ा. दु सरं उ र णजे,
अमे रकेचे करिवषयक कायदे हे ‘बी’ क ातून उ िमळवणा या ोकां साठी
अनुकू आिण ‘ई’ क ातून उ िमळवणा या मंडळींना ितकू आहे त. ेवटी,
ितसरं उ र णजे वसाय उभारणं आिण रअ इ े टम े गुंतवणूक करणं हा
माग खरे ीमंत अनुसरतात.

े ि े ं ं े
******ebook converter DEMO Watermarks*******
 रअ इ े ट िवकत घेणं म ा कसं परवडे ?
ेअस आिण ु ुअ फंडाती गुंतवणूक जोखमीची आहे , हे ोकां ना २०००
सा ी ॉक माकट कोसळ ानंतर समज ं . ानंतर अनेकजण रअ इ े टीत
गुंतवणुकीचा िवचार क ाग े , पण अडचण अ ी होती की ावेळी अनेकां कडे
रअ इ े टम े गुंतव ासाठी पुरेसे पैसे न ते िकंवा ते अ ा िठकाणी राहात
होते, िजथे रअ इ े टचे भाव खूपच होते. ‘‘मा ाकडे भाडं दे ाएवढे च िकंवा
ापे ा कमी पैसे असताना मी रअ इ े टम े क ी गुंतवणूक क ?’’ हा न
म ा वारं वार िवचार ा जातो.
माझं उ र एकच असतं. मी ां ना सां गतो, ‘‘तु ी िदवसाची नोकरी सु ठे वा
आिण उर े ा वेळ वसायासाठी ा. तु ी ा वेळात वसाय उभा कराय ा
सु वात करा. वसायात पैसे िमळाय ा ाग े , तरी नोकरी सु च ठे वा आिण
वसायातून िमळणारे पैसे रअ इ े टम े गुंतवा. अ ा प तीनं तु ी दोन
वेग ा कार ा मा म ा उ ा कराय ा ागता.

बु म ेचे तीन कार

आिथक ाय ी हो ासाठी तीन कार ा ि णाची गरज असते. ते
णजे, पु की, ावसाियक आिण आिथक ि ण. ाच माणे ख या जगात
य ी हो ासाठी तीन कार ा बु म ेची गरज असते. ते तीन कार आहे त,
१. मानिसक बु म ा: सामा पणे ाळे त मोज ा जाणारा बु ंक.
२. भाविनक बु म ा : असं णतात, की भाविनक बु म ा ही मानिसक
बु म ेपे ा २५ पट अिधक ा ी असते. वादिववाद कर ाऐवजी ां त
राहाणं, णभंगूर गो ींना भु ाऐवजी आयु भरासाठीचा उ म जोडीदार
ोधणं, त ाळ समाधानाऐवजी दीघका ीन समाधान िमळवणं ही भाविनक
बु म ेची काही उदाहरणं.
३. आिथक बु म ा : ‘तुमची आिथक बु म ा ही उ प काव न
समजते,’ असं ीमंत डॅ ड सां गत. तु ी िकती पैसे िमळवता, िकती पैसे
साठवता, तुमचे पैसे तुम ासाठी िकती काम करतात आिण हे पैसे पुढ ा
िकती िप ां पयत तु ी पोचवू कता, याव न तुमची आिथक बु म ा
समजते.

ार माणसं ीमंत का होत नाहीत?

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 मा ा गरीब डॅ डसारखे अनेक ार ोक ीमंत हो ात अपय ी ठरतात.
ां चा बु ंक खूप चां ग ा असतो, ां ची ै िणक गतीही उ म असते तरीही
असं होतं; कारण ां चा आिथक ाय ी हो ासाठी आिण संप ीचा संचय
कर ासाठी आव यक असणारा भाविनक बु ंक कमी असतो. आिथक बु ंक
कमी अस ाची चार णं अ ी :
१. ीमंत हो ासाठी ांना खूपच वेळ ागतो; कारण ते पै ाचा खेळ
खूपच सावधिगरीनं खेळतात. ते ‘ई’ क ात े नोकरदार अस ानं
उ ाती खूप जा भाग कर दे तात. ारीनं पैसे गुंतव ात अपय ी
ठरतात. पैसे बँकेत ठे वतात आिण कमी ाज िमळवतात. ाजापोटी ते जे
काही िमळवतात, ावरही कर भरतात.
२. झटपट ीमंत हो ाचा य करतात. अ ा ींम े िचकाटी आिण
भाविनक बु म ा नसते. अ ी ी सतत नोक या बद त राहाते. िकंवा या
‘म ’ क नेकडून ा ‘म ’ क नेकडे फे या मारते. ते काहीतरी सु
करतात, कंटाळतात आिण सोडून दे तात.
३. बळ इ े माणे खच करतात. या ींचा ायामाचा आवडता कार
णजे खरे दी ा जाणं! ते पैसे संपेपयत खरे दी करत राहातात. ां ावळ पैसे
आ े , की ते हरी माणे खच करत राहातात. ‘माझा हात मोकळा आहे ,’ हे
ां चं आवडतं वा .
४. एखादी मौ वान गो आप ा मा कीची आहे , हे च ांना सहन होत
नाही. दु स या ात सां गतो. या ी अ ा एखा ा गो ीचे मा क
असतात िकंवा अ ा एखा ा गो ीसाठी काम करतात, ामुळे गरीब होतात.
उदाहरण दे तो. मी अ ा अनेकां ना भेट ो आहे , ां नी रअ इ े टम े
गुंतवणूक के ी आहे ; पण हे ोक ा णी ा गो ीचे मा क होतात, ा
णी िकंवा िकंमत थोडी वाढ ी, तरी ती गो िवकून टाकतात. ातून आ े ा
पै ां तून े िडट काडचे पैसे िकंवा ै िणक कज फेडतात िकंवा नवी बोट
घेतात िकंवा सुटीवर जातात. ा गो ीची िकंमत कमी आहे ित ा हे िचकटू न
बसतात आिण अिधक मू वान अस े ी गो िवकून टाकतात.
अ ा ोकां पैकी अनेकां ना त:चा वसाय उभा कर ाऐवजी दु स या
कोणासाठीतरी काम करणं जा सोयीचं वाटतं. मग ते जी गो आप ा मा कीची
होणार नाही, ित ासाठी काम करत राहातात. ां ाती भयाची भावना इतकी

******ebook converter DEMO Watermarks*******

ती असते, की ते ातं ासाठी काम कर ाऐवजी सुरि ततेसाठी काम करत
राहातात.

आिथक बु म ेसाठी भाविनक बु म ा अ ाव यक आहे

या करणाची सु वात मा ा रे िडओवरी मु ाखतीनं झा ी. तसं कर ाचं
एक कारण होतं. हा त ण भाविनक संयमना ा बाहे र गे ा होता. तो मानिसक
ीनं अगदी तेज ी होता; पण ा ा भावना असमंजसपणे िवचार कराय ा ावत
हो ा. म ा हे च उदाहरण तुम ापुढे ठे वायचं होतं. तु ी जर भाविनकरी ा संयम
ठे वू कत नसा , तर आिथक न सोडिव ा ा संधी कमी होतात.
सा ा ां त सां गायचं, तर वा व जगात ीमंत ायचं असे , तर मानिसक
बु म ेपे ा भाविनक बु म ा मह ाची आहे . उ आिथक बु ंकासाठी उ
भाविनक बु ंक असणं आव यक आहे . अमे रकेती सवात ीमंत गुंतवणूकदार
वॉरन बफे णतात, ‘जर एखा ा ी ा आप ा भावना ता ात ठे वता येत
नसती ,तर ते पैसेही ता ात ठे वू कत नाहीत.’
त णपणी मीही असाच होतो. माझी भाविनक वाढ पूण झा े ी न ती. ेक
गो ‘आज’म ेच होती. आपण काय करायचं आहे , हे माहीत असूनही मी वया ा
स ेचाळीसा ा वषापयत आिथक ातं िमळवू क ो नाही, ामागे हे च कारण
आहे . ाआधी मी जे काही करत होतो ते गेच ीमंत हो ासाठी िकंवा क न
सोडून दे ासाठी. ातही म ा वैफ आ ं च होतं. ीमंत डॅ ड सां गायचे, ‘तू जे ा
मोठा हो ी , ते ा ये. मग मी तु ा ीमंत कसं ायचं ते सां गतो.’

भाविनक बु ंक सुधारायचा आहे?

माझा भाविनक बु ंक जेवढा वर गे ा, तेवढं माझं आयु चां ग ं होत गे ं ,
असा माझा वैय क अनुभव आहे . मी म रन कॉपसम े अस ामुळे मना ा
ऊम माणे वागणारा, भावना ी अस ाबरोबर तापटही होतो. एतनाममधून
परत ानंतर म ा ीमंत डॅ ड णा े होते, ‘‘तापट भाव आिण चटकन येणा या
िति ि या यां मुळे तू यु ात िजवंत रािह ा अस ी ; पण या भावना
ावसाियक जगात उपयोगा ा नाहीत. ा तु ा खाऊन टाकती .’’ म ा जर
आिथक बु ंक सुधारायचा असे , तर भाविनक बु ंक सुधाराय ाच हवा, अ ी
सूचना ीमंत डॅ डनं के ी. माझा मा ा भावनां वरी ताबा जसजसा सुधारत गे ा,
तसत ी मा ा वैवािहक जीवनात, ावसाियक कौ ां त आिण गुंतवणुकी ा

******ebook converter DEMO Watermarks*******

कौ ां तही सुधारणा झा ी. रागावर ताबा िमळव ामुळे आरो ही सुधार ं .
अजूनही कधीतरी तापट भाव डोकं वर काढतो; पण तेवढं चा ायचंच. भाविनक
बु ंक सुधार ाची पिह ी पायरी कोणती? तर म ा तो सुधार ाची गरज आहे हे
त: ीच मा करणं.
थोडी जा भाविनक प रप तेचा उपयोग क कत असा , तर नेटवक
माक िटं ग वसाय हे यािवषयीचं उ म ि ण क होऊ कतं. नेटवक माक िटं ग
वसाय हा तुमचा भाविनक बु ंक वाढवाय ा मदत करतो, हे मा ासाठी सवात
जा मह ाचं आहे . तु ी ां ा ी वहार करता ते ातून बाहे र पडतात िकंवा
कोणीतरी खोटं बो तं िकंवा तु ी िनरा होता, वैफ येतं, भीतीवर मात करता,
उ म ावसाियक िकंवा चां ग ी ी हो ासाठी उतावीळ होता, अ ा ेक
संगातून तुमचा भाविनक बु ंक उं चावत जातो. या वसायात तु ी त: ा
अिधक चां ग ा प तीनं जाणून घेऊ कता आिण त: ा सुधा कता, हे
मह ाचं आहे .
त: ा िवचारा, ‘मा ा भावभावना मा ा जीवनात कसा अडथळा आणत
आहे त?’ िकंवा ‘मा ा भावना म ा कसा बनवत आहे त?’ आिण खा ी िद े ा
उ रां त तु ी कुठे बसता ते पाहा :
१. खूपच बुजरा
२. नाकार ं जा ाची भीती वाटणारा
३. सुरि ततेची गरज असणारा
४. खूपच उतावीळ
५. खूपच तापट
६. एखा ा गो ीचं सन अस े ा
७. णैक ऊम माणे वागणारा
८. सदा िचड े ा
९. बद हळू हळू ीकारणारा
१०. आळ ी
११. ............... (तुमची िनवड)
नेटवक माक िटं गमध ी चां ग ी गो कोणती, तर ते तुम ा भाविनक
बु म ेची कसोटी घेत राहातं. अनेक उदाहरणां म े ात मो ा माणात
सुधारणाही झा ी आहे . एकदा का तु ी तुमचा भाविनक बु ंक सुधाराय ा
सु वात के ीत, की तुम ा जीवनाती इतरही गो ी सुधाराय ा सु वात होई .
तु ा ा असं िदसून येई , की आता ोकां ी बो णं सहज होतं आहे . संवाद

******ebook converter DEMO Watermarks*******

अिधक तेनं होतो आहे . ोकां ा भावना अिधक प रणामकारकतेनं हाताळता
येत आहे त. हे सारं तु ी िजत ा प रणामकतेनं करा , ितत ा वेगानं तुमचा
वसाय वाढे . तुम ात उ म िचकाटी असे , तर गुंतवणूकदार ा . भाविनक
बु म ा वाढ ानं तुमचं झा ं असे िकंवा होऊ घात ं असे तर – वैवािहक
जीवन सुधारे . हा िवषय िकती भाविनक असू कतो, याची आप ा ा
क ना असतेच. तु ी चां ग े पा क होऊ का . तुमची मु ं अिधक चां ग ी
घडवू का . मी तर असंही णेन, की नेटवक माक िटं गचा वसाय उभा
कर ासाठी गुंतव े ी वष ही ासोबत जीवना ा इतर बाबींम ेही उ म परतावा
दे तात; कारण जीवन हाच भाविनक िवषय आहे .

अिधक चांग ं वैवािहक जीवन

आ ी आिथक ा तं होणं ही बाब िकम आिण मा ा वैवािहक
जीवनासाठी खूप मह ाची होती. हाती काहीही नसताना आ ी आख े ा
योजनेनुसार एक काम क क ो. वसाय उभा करताना समोर आ े ा चढ–
उतारां मुळेही आम ा वैवािहक जीवनासमोर अनेक आ ानं उभी रािह ी. ातूनच
आमचं वैवािहक जीवन अिधकािधक सुंदर आिण बळकट होत गे ं . आ ी एक
जोखीम घेत ी, एक तोटे सोस े आिण िमळव े ा फायदा िकंवा िवजयही एक च
साजरा के ा.
आधीच सां िगत ा माणे आमची योजना साधी होती. आ ी आम ा
वसाया ा उभारणी ा १९८५ म े सु वात के ी. ावेळी आम ा हाती काहीच
न तं. उ ोग चां ग ा भरपूर फाय ात चा ू ाग ानंतर १९९१ म े पिह ां दा
आ ी रअ इ े टम े गुंतवणूक के ी. १९९४ म े आ ी आमचा वसाय
िवक ा, अिधक रअ इ े ट खरे दी के ा आिण आिथक ा तं होत िनवृ
झा ो. ही एक साधी–सरळ योजना होती. ा योजनेनं आमचं जीवनही साधं आिण
आनंदी बनव ं . वैवािहक जीवनात पैसा हा वादाचा मु िवषय असू कतो, हे ही
आप ापैकी बरे च जण जाणत असती . आज आमचं वैवािहक जीवन आनंदाचं
आहे , ते हाती पैसा आहे णून नाही, तर आ ी आमचा वसाय िमळू न उभा के ा
णून. वेगवेगळं मोठं हो ापे ा आ ी एक मोठे झा ो. भाविनक ा प रप
झा ो. ‘ओह! मी मा ा नव यासोबत कधीच काम क कणार नाही. एवढा वेळ
एक असणंच म ा सहन होणार नाही,’ असंही अनेकदा ट ं जातं. माझं णणं
ापे ा वेगळं आहे . मी िकमि वाय एवढा य ी होऊ क ो नसतो आिण आ ी

******ebook converter DEMO Watermarks*******

वेगवेग ा कंप ां म े वेगवेग ा नोक या के ा अस ा, तर आमचं वैवािहक
जीवनही इतकं चां ग ं नसतं, हे मी ामािणकपणे सां गू इ तो. आ ी वेग ा
नोक या के ा अस ा तर आ ी वेगळे झा ो असतो. दोघां नी िमळू न के े ी
वसाय उभारणी, दोघां नी िमळू न के े ी गुंतवणूक यां मुळे आमचं वैवािहक जीवन
अिधक बळकट झा ं . आ ा ा आम ाती मतभेद दू र कर ासाठी खूप वेळ
िमळा ा. आ ी अगदी एकि तपणे मोठे झा ो. एकमेकां ना अिधक समजावून घेऊ
ाग ो. एकमेकां चा आदर क ाग ो. भाविनक ीनंही एकदमच प रप
झा ो. ामुळे ेवटी एकमेकां सोबतच अिधक आनंदी झा ो. मा ासाठी हे अमू
आहे . आम ात मतभेद आहे त. ते असतातच; पण आ ा ा हे माहीत आहे , की
आम ाती ेम हे ा मतभेदां पे ा मोठं आहे . आमचं सुखी वैवािहक जीवन हे
िन चतपणे भाविनक बु ंकामुळे आहे . उ म नोक या आिण भरपूर पैसा
असणा यां पे ा आमचं वैवािहक जीवन अिधक सुखी आहे .

य ी नेटवक माकटसही अपय ी का होतात?

नेटवक माक िटं गमधून चंड संप ी जमव े ा अनेकां ना मी भेट ो आहे . मी
अ ाही काही जणां ना भेट ो, ां नी उ म वसाय उभा के ा आिण सारा
गमाव ा. असं का झा ं असे ? याचं उ र भाविनक बु म ेत सापडतं.
रे नावा ा एका नेटवकरचं उदाहरण दे तो. हा चंड य ी होऊन नंतर
अपय ी ठर ा. हा रे दि ण कॅि फोिनयात राहातो. महािव ा यीन ि ण
संप ानंतर तो गेचच एका हे फुड ा साखळी दु कानात कामा ा ाग ा.
वकरच मॅनेजरही झा ा. रे नं बायोकेिम ीम े पदवी िमळव ानं ा ा
आरो ाम े खूपच रस होता. एके िदव ी ा ाकडे एकजण आ ा, आिण ानं
रे ा ा ाकडे अस े ी आरो िवषयक नवी उ ादनं दाखव ी. रे नं ां ची
चाचणी घेत ी. ावेळी ा ा जाणव ं , की ही उ ादनं खरं च उ दजाची आहे त.
तो गेचच आप ा मा कां कडे गे ा आिण ती उ ादनं आप ा ोअसम ेही
ठे व ाची ि फारस के ी. मा कां नी नकार िद ा. रे चा भाव उतावीळ अस ानं
ा ा तो नकार पचवता आ ा नाही आिण ानं ती नोकरीच सोड ी. तो या
िनिम ानं नेटवक माक िटं गम े उतर ा.
तीन वष तो वसायाचा अ ास करत होता. ानं ाचं व थत ि ण
घेत ं . काही वष आिथक ा झगड ानंतर अखेर ा ा का िदस ा. तो ‘ई’
क ातून ‘बी’ क ात गे ा. ाचा वसाय चंड िव ार ा. ा ा ा

******ebook converter DEMO Watermarks*******

नोकरीतून वषा ा िजतके पैसे िमळत होते, ापे ा जा तो आता आठव ात
िमळवत होता.
रे आता या वसायात येणा या न ा ोकां ी बो ायचा. तो ा वसायात ा
िहरो होता. दु :ख हे होतं, की हे ारडम आिण पातळी ा ा डो ात गे ी. तो
म ूर झा ा. तो इतरां ी वाद घा ू ाग ा. हे भाविनक बु ंक कमी अस ाचं
ण आहे . ां नी ा ा या वसायात ा काही गो ी ि कव ा िकंवा ाची
ओळख क न िद ी, ां ा ीही तो असाच वागू ाग ा. तो आता त: ा
इतरां पे ा अिधक ार समजू ाग ा होता. ा ाकडे आता चां ग ा गा ा, घरं
होती. हाती खेळता पैसा होता आिण याच गो ी ा ा डो ात ि र ा हो ा.
ाचवेळी एक नवा नेटवक माक िटं ग वसाय सु होत होता. ां ाकडे ही
अ दजाची आरो िवषयक उ ादनं होती. तेही रे सार ा िफतूर होऊन
ां ा ी हातिमळवणी क कणा या ार ा ोधात होते. ां ना रे सापड ा.
मग ां नी रे ा ा ा वसायातून ओढू न आप ाकडे आण ं . ासाठी ां ना
फारसा वेळही ाग ा नाही; कारण आता रे ाही अिधक वेगानं मोठं ायचं होतं.
रे नं आप ा टीममधी अनेकजण सोबत आण े .
तीन वषानंतर रे कफ क झा ा. का? म ा दोन कारणं आढळ ी. पिह ं
कारण णजे न ा कंपनीचे मा क रे सारखेच होते. ां नाही झटकन ीमंत ायचं
होतं. दु सरं कारण णजे हे मा क रे माणेच पै ाचं व थापन कर ात कमी
पड े . ते आपमत बी होते, ते पै ा ा ख खाटा ा भु णारे आिण बा ळ
बडबडणारे होते. वसायात पुनगुतवणूक कर ाऐवजी, रअ इ े टम े पैसा
गुंतव ाऐवजी, खरी संप ी संपादन कर ाऐवजी ां नी संप ी िनद क गो ी
िवकत घेत ा. मी या करणा ा सु वाती ाच ट ं होतं, की ग रबां ना ख या
िकमती व ू समजतच नाहीत. रे आिण ा ा न ा कंपनीचे सं थापक याच
वगात े असावेत. णूनच ते खरी संप ी जमा क क े नाहीत. ाऐवजी ां ना
उ मो म गा ा आिण चैनी ा व ू घे ावर जोर िद ा आिण वकरच वसाय
बंद क न िदवाळखोरी ा ाया यात गे े .
आजही हा रे एका नेटवक माक िटं ग वसायातून दु सरीकडे उ ा मारत
आहे . मी ा ा जे ा जे ा भेटतो, ते ा ते ा तो म ा न ा वसायाती संधी
आिण उ ादनां िवषयी सां गतो. तो नेटवक माक िटं ग वसाय कसा उभा करायचा हे
ि क ा; पण वसायात य ी हो ात अपय ी ठर ा. तो अपय ी झा ा;
कारण ा ा भावनां नी िवचार कराय ा सु वात के ी होती.

े ो
******ebook converter DEMO Watermarks*******
बेडूक होऊ नका
नेटवक माक िटं ग ा कंप ा बद णं चुकीचं आहे , असं म ा सां गायचं नाही.
हे असं घडतं, हे ही म ा माहीत आहे . म ा एवढं च सां गायचं आहे , की रे सारखे
अनेकजण उ ृ वसाय, उ ृ उ ादनं आिण सहज पैसा ोध ासाठी एका
कंपनीतून दु स या कंपनीत जातात. अनेक ोक असं करतात; कारण ते भाविनक
बु म ा वाढव ात अपय ी ठरतात. सतत उ ा मार ामागे मा ा मते हे च
कारण असतं. एखादा वसाय सोडणं हे ठीक आहे ; पण ते चां ग ा कारणां साठी
ावं. फ भाविनक कारणां साठी नको. ि ी ा एका ताट ाव न दु स या
ताट ावर उडी मारणं हे बेडकां साठी चां ग ं असे , वसाया ा मा कां साठी
नाही. माझा एक िम णा ा होता, ‘‘बेडूक असणं णजे फ िदवसभर
िक ां चा पाठ ाग करणं एवढं च नाही, तर ते िकडे खाणंदेखी येतं...’’ यात ा
संदे इतकाच, तु ा ा यो वाटणारा, तु ी ासोबत रा कता असा नेटवक
माक िटं ग वसाय सापड ा, की ासोबत काही काळ घा वा. तु ी एकमेकां ना
वेळ ा आिण बरोबर मोठे ा. उगाच िक ामागे धावणा या बेडकासारखं वागू
नका.

य ी नेटवक माकटस अिधक य ी का होतात?

मी अित य य ी झा े ा नेटवक माकटसनाही भेट ो. ते संग खूप
आनंद दे णारे होते. ाती काहीजण मा ापे ाही खूप य ी होते, तर काहीजण
ीमंत डॅ डपे ाही! नेटवक माक िटं ग वसायात य ी हो ासाठी ां नी तेच सू
वापर ं होतं, जे मा ा ीमंत डॅ डनं म ा ि कव ं होतं. मा ासाठी ती खूप
आनंदाची गो होती. ते सू असं :
१. वसाय उभा करा : वसाय उभा राहा ास साधारणपणे पाच वष
ागतात. काहीवेळा कमीही ागती आिण काहीवेळा जा ही ागती .
सरासरी पाच वष धरा. वसाय हा हान मु ासारखा असतो. तो वाढ ासाठी
वेळ घेतो.
२. वसायात पुनगुतवणूक करा : ही पुनगुतवणूक मह ाची आहे . हे च
पाऊ रे आिण ासार ा इतरां ना उच ाय ा आवडत नाही. ही मंडळी
पुनगुतवणूक कर ाऐवजी िमळा े े पैसे खचच करतात. गेचच ते े िडट
काडाचा वापर सु करतात. चां ग ा गा ा, चां ग ी घरं , चां ग े कपडे आिण
मौजे ा सह ींम े पैसे घा वतात. आप ा ा वसाय पी मु ा ा

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 वाढी ा मदत कर ाऐवजी ा ा खाऊचे पैसे इकडे वापरतात आिण
मु ा ा उपासमारी ा सु वात होते.
दु दवानं रे सार ा ोकां ा कथा ेक वसायात आहे त. अमे रकेत
अनेकजण खूप पैसा कमावत अस े , तरी ीमंतां ची सं ा खूप कमी अस ामागे
हे च कारण आहे . हे सारे ोक मु ां ा खाऊचे पैसे खेळ ां वर खच करतात आिण
त:चा अहं कार सुखावतात.

वसायात पुनगुतवणूक क ी करतात?

आ ी रचडॅ ड डॉट कॉम ही वेबसाइट अप ेड कर ासाठी, ाइ वेब गे
तयार कर ासाठी, कॅ ो १०१ आिण कॅ ो फॉर िकड् स िनमाण
कर ासाठी, आमचे खेळ आिण अ ास म ाळां ना मोफत दे ासाठी ावधी
डॉ स खच करतो. वसायात पुनगुतवणूक कर ाचा आमचा हा एक माग आहे .
हे आम ा बाबतीत ं उदाहरण झा ं . दु सरं उदाहरण असे , गोदाम बां धणं,
टक ा तां ात न ा टकची भर घा णं िकंवा रा ीय रावरी जािहरातींसाठी
खच करणं.
नेटवक माक िटं ग वसायात पुनगुतवणुकीचा अथ आहे तुमचा वसाय १०
ोकां व न २० ोकां पयत वाढवणं. तुमची डाउन ाइन अिधक खो वर, ां ब नेणं
असाही ाचा अथ असू कतो. नेटवक माक िटं ग वसायात ी ही गंमत आहे , इथे
पुनगुतवणूकीसाठी तु ा ा जा पैसा ओतावा ागत नाही.
ेवटचा मु ा. खरा ावसाियक आप ा वसायात गुंतवणूक आिण
पुनगुतवणूक करणं कधीच थां बवत नाही. अनेक ोक वसायातून मोठी संप ी
संपादन कर ात अपय ी ठरतात; कारण ते पुनगुतवणुकीत अपय ी असतात.
३. रअ इ े टम े गुंतवणूक करा : रअ इ े टच का? दोन कारणं. एक
आहे करिवषयक कायदे (िकंवा ात ा पळवाटा) हे रअ इ े टम े
गुंतवणूक करणा यां ा बाजूचे आहे त. माझे करस ागार िडएन केनेडी यां नी
रअ इ े ट आिण नेटवक माक िटं ग वसाय हे एकमेकां ना पूरक कसे
आहे त, याची चचा पुढे प रि ात के ी आहे . दु सरं कारण असं, की रअ
इ े टसाठी कज ाय ा बँका उ ुक असतात. तु ी ु ुअ फंड आिण
ेअस घे ासाठी ६.५ ाजदरानं कज मागा. तो बँकर हसत सुटे .
एक सावधिगरीची सूचना : मी सवात आधी वसाय उभा कर ास सुचवतो;
कारण रअ इ े टम े गुंतवणूक कर ास वेळ, ि ण, पैसा आिण अनुभव

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 ागतो. तु ा ा अिधक उ िमळत नसे आिण ‘बी’ क ात े करिवषयक
फायदे िमळत नसती , तर रअ इ े ट धीमी आिण जोखमीची आहे . जोखमीची
एव ासाठी, की इथे झा े ा चुका, िव ेषत: ॉपट मॅनेजमट ा चुका खूप
महागात पडू कतात. अनेकजण रअ इ े टमुळे ीमंत होऊ कत नाहीत
िकंवा झा े तरी खूप धी ा गतीनं होतात; कारण ावयाियकां कडे असणारं खेळतं
भां डव ां ाकडे नसतं. ात रअ इ े ट वहार खूप महागडे असतात.
तुम ाकडे पैसा नसताना जे रअ इ े टचे वहार समोर येतात, ते पैसा
अस े ां नी टाळ े े असतात. म ाही काहीही गुंतवणूक नस े े रअ इ े ट
वहार ोधणारे भेटत असतात. तु ा ा रअ इ े टीत ा गुंतवणुकीचं ि ण
िमळा े ं नसे , अनुभव नसे , हाती पैसाही नसे , तर असे वहार महागात पडू
कतात. णूनच आधी वसाय उभा करा, वसायात पुनगुतवणूक करा आिण
मग रअ इ े ट िवकत ा.

‘‘ णूनच आधी वसाय उभा करा, वसायात पुनगुतवणूक

करा आिण मग रअ इ े ट िवकत ा.’’

४. चैनी ा व ूंची खरे दी : आम ा वैवािहक जीवनात ा मोठा काळ

आ ी मो ा घरात राहात न तो. आम ाकडे चां ग ा कार न ा. अनेक
वष आ ी एका छो ा घरात राहात होतो. ाचा ह ा होता दरमहा ४००
डॉ स. आ ी वसाय उभा करत असताना या छो ा घरात राहात होतो
आिण सा ा गा ा चा वत होतो. ावेळी आ ी रअ इ े टम ेही
गुंतवणूक करत होतो. आज आ ी खूप मो ा घरात राहातो. आ ा दोघां त
िमळू न सहा गा ा आहे त. पण... आमचा वसाय आिण रअ इ े टीत ा
गुंतवणुकीतून येणारा िकतीतरी पैसादे खी आहे . ‘ वसाय उभा करा. ात
पुनगुतवणूक करा, णजे तो वाढतो. ाती फाय ातून रअ इ े टम े
गुंतवणूक करा. नंतर तुमचा वसाय आिण रअ इ े ट तुम ासाठी चैनी ा
व ू खरे दी करतात,’ हा ीमंत डॅ डचा साधा िनयम होता. वसायाची उभारणी
आिण मा म ा िवकत घे ासाठी काम करायचं आिण नंतर ही गुंतवणूक
तुम ासाठी चैनी ा व ू खरे दी करते, हे सू आहे .
आज िकम आिण माझं मोठं घर आिण सहा गा ा अस ा, तरी आ ी पुढे
काम करणं थां बवू कतो. याचं कारण आ ी नोक या करत नाही. आम ाकडे

******ebook converter DEMO Watermarks*******

मा म ा आहे . आजही आ ी काम करतो; कारण आ ा ा ते आवडतं. ती आमची
गरज नाही. ातून आ ी ीमंतच होत आहोत; कारण आ ी खरी संप ी आिण
सतत वाढणा या संप ीसाठी अस े ं ीमंत डॅ डचं चार पाय यां चं सू अनुसरतो.
आ ी वसाय उभे करतो, पुनगुतवणूक करतो आिण रअ इ े टम े गुंतवतो.
नंतर आम ा मा म ा चैनी ा व ू खरे दी करतात.

ब सं ोक ीमंत का होत नाहीत?

मी सां िगत े ा माग अगदी साधा अस ा, तरी ब सं ोक तो अनुसरत
नाहीत. ां ा भाविनक बु ंकात याचं उ र सापडतं. हा माग अनुसर ासाठी
ागणारा संयम, ि आिण ता ाि क फाय ां कडे िकंवा आनंदाकडे डोळे झाक
कर ाची वृ ी या गुणां चा अभाव असतो. ब सं ोक पैसे िमळवतात आिण खच
करतात. न मानिसक िकंवा आिथक बु ंकाचा नाही, तो भाविनक बु ंकाचा
आहे . ाळे त गती न करणारे ही ीमंत का असतात, या नाचं उ र इथे सापडतं.
मा ा मते आिथक बु ंकासाठी भाविनक बु ंक मह ाचा आहे . ां ना या
बु म ेचा िवकास करायचा आहे , ां ना नेटवक माक िटं ग वसाय मदत करतो.

कागदी मा म ा कधी िवकत ावी?

‘तु ी ेअस, बाँ ड आिण ु ुअ फंडासार ा कागदी मा म ा कधी
िवकत घेता,’ हा नही म ा अनेकदा िवचार ा जातो. मी ां ना उ र दे तो. ते उ र
माझं नाही, तर ीमंत डॅ डचं आहे . अनेक वषापूव ीमंत डॅ ड णा े होते, ‘‘सवात
चां ग ी मा म ा ही वसाय आहे . मी ती पिह ा मां कावर ठे वतो; कारण
मा कीची असावी अ ी ती सवा म गो आहे . अथात, तु ी पुरेसे ार असा
तर. दु स या मां कावर येते रअ इ े ट आिण ितस यावर कागदी मा म ा.
कागदी मा म ा ेवट ा मां कावर आहे ; कारण ती िवकत घेणं सोपं अस ं , तरी
जोखीम िततकीच जा असते. तुमचा यावर िव वास बसत नसे , तर कागदी
मा म ा िवकत घे ासाठी बँकेकडून कज मागून बघा.’’
माझं उ र डॅ डसारखंच िकंवा ां चंच आहे . कागदी मा म ा ेवटी अस ाचं
कारण आहे , ा िवकत ाय ा सो ा अस ा, तरी जोखमी ा असतात. आणखी
एक कारण आहे . अचानक उद् भवणा या नुकसानीसाठी मी वसाय आिण रअ
इ े टचा िवमा उतरवू कतो. ेअसचा िवमा कसा उतरवतात हे अगदी थो ा

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 ोकां ना माहीत आहे . ु ुअ फंडासाठीही असा िवमा आहे का, हे म ातरी
माहीत नाही. कदािचत असूही के .

ोक कामा ा िठकाणी सुखी का नसतात?

माझा एक िम ि ि त आिण अनुभवी मानिसक आरो कमचारी आहे . तो
म ा एकदा सां गत होता, ‘‘मी समाधानी अस ाचं मह ाचं कारण णजे िनयं ण.
जेवढं तुम ा हातात िनयं ण, तेवढे तु ी समाधानी. याची दु सरी बाजू णजे जर
तुमचं िनयं ण नसे , िकंवा तु ीच िनयं णाबाहे र गे ात, तर सहसा तु ी दु :खी
ा , असमाधानीच राहा .’’ ानं एक उदाहरण िद ं . तो णा ा, एकदा एक
माणूस िवमानतळाकडे घाईघाईत चा ा होता. ातच तो अचानक मै भर
ां बी ा वाहतूक कोंडीत अडक ा. बारे पडाय ा कोणताही माग न ता. असंच
चा ू रािह ं , तर आप ं िवमान चुकणार हे ही ा ा ात आ ं आिण ावेळी
आनंदी असणारा तो दु :खी झा ा. तो दु :खी झा ा; कारण ा वाहतुकी ा
खोळं ावर ा ाकडे उ र न तं. ती प र थती ा ा हातात ी न ती. सारां
काय, तर प र थतीवरचा ताबा आिण समाधान यां चं नातं आहे .
करणा ा सु वाती ा उ े ख के े ा ा फोनक ाकडे वळू न
पािह ावर मी असं सां गेन, की तो समाधानी न ता. तो असमाधानी होता; कारण
ाचा काही गो ींवर ताबा रािह े ा न ता. ा ा मते ाची नोकरी सुरि त
अस ी, तरी आिथक गो ींवर ाचा ताबा न ता. ेअर बाजार आिण ु ुअ
फंडा ा गुंतवणुकीवरचा ाचा ताबा नाहीसा झा ा होता. आज ा जगात, िव ेषत:
ेअर बाजाराचं कोसळणं, कमकुवत होत चा े ी अथ व था, ११ स बरचा
दह तवादी ह ा यां मुळे ोकां ना आप ाच आयु ावरचा ताबा सुट ासारखं
वाटतं. ातून असमाधान िनमाण होतं. नेटवक माक िटं ग वसाय उभा करणं आिण
नंतर रअ इ े टीत गुंतवणूक करणं या दोन गो ींमुळे तु ा ा तुम ा
आयु ावरचा ताबा परत िमळे . तुमचा िजत ा गो ीवर ताबा राहातो, िततके तु ी
समाधानी होता आिण समाधान हीच तुम ा आयु ाती सवात मो ाची भावना
आहे .

सारां
आता न हा आहे , की तु ी पै ां साठी काम करता, की संप ीसाठी?
संप ीसाठी काम कर ाची ही वेळ असे , तर मी दोन सूचना दे ऊ इ तो. खा ी

******ebook converter DEMO Watermarks*******

िद े ा या कॅ ो ा चौफु ाकडे पाहा.

पुढची तीन ते पाच वष फाव ा वेळात हे के ं , तर तुमचं आिथक भिव

उ असे , असा माझा िव वास आहे . नोकरी ा िचकटू न राहाणं, ु ुअ
फंडात पैसे गुंतवणं असंच, णजे इतरां सारखंच वागत रािह ात, तर तुमचं भिव
िततकं उ म न ीच नसे . आप ं आिथक जीवन इतरां ा हाती सोपवणारी
कोणतीही ी समाधानी राही ? काही वषात तु ी जर ‘बी’ आिण ‘आय’
क ां त य ी झा ात, तर तु ी संप ीसाठी काम करत असा , पै ां साठी नाही.

पुढचं मू
पुढ ा करणात आपण तुमचं ात येणा या मू ािवषयी बो णार
आहोत. ां नी कॅ ो १०१ हा खेळ खेळ ा असे , ां ना हे माहीत आहे , की
खेळ सु कर ापूव ची पायरी आहे , िनवडणं. ीमंत डॅ ड नेहमी णत,
‘‘तुम ा ां नी सु वात करा आिण ानुसार काम करा.’’ मी सवा म गो ेवटी
ठे व ी आहे ; कारण आता आपण खूप संप ी संपादन क कू याची जाणीव
तु ा ा झा े ी असे आिण ामुळे कदािचत मोठी ंही पाहायची असती !

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 करण १०.
मू ८: स ात उतरवणं
‘‘अनेक ोकां कडे च नसतात,’’ ीमंत डॅ ड णा े .
‘‘का?’’ मी िवचार ं .
‘‘ ासाठी पैसे पडतात,’’ ते णा े .

जागृत करणं
मी आिण माझी प ी िकम एका काय मा ा गे ो होतो. तो काय म एका
नेटवक माक िटं ग कंपनी ा उ ादकाकडे होता. ा दां प ानं आ ा सा यां ना
ां चं ते १७००० चौरस फुटां चं भ ं मोठं घर िहं डून दाखव ं . ाि वाय आठ
गा ां साठी गॅरेज, ाती आठ गा ा, ां ची ि मोिझन आिण इतर अनेक गो ी
थ करणा या हो ा. या सा या गो ी छाप पाडणा या अस ा, तरी मा ावर
वेग ाच गो ीची छाप पड ी. ती णजे हे घर ा र ा ा होतं, ा र ा ाही
ां चंच नाव होतं. ‘हे कसं झा ं ,’ असा न मी ां ना िवचार ा. ावर ते
णा े , ‘‘मी नवी ाथिमक ाळा आिण ंथा य बां ध ासाठी दे णगी िद ी. हे
के ावर या र ा ा आमचं नाव दे ाची या हरानं परवानगी िद ी.’’ ते ा
मा ा एक गो चटकन ात आ ी, ती णजे ां चं मा ापे ा खूप मोठं
होतं. एखा ा र ा ा माझं नाव िद ं जाई िकंवा मी ाळा अथवा ाय री
बां ध ाएवढी मोठी दे णगी दे ईन, असं मी पािह े ं न तं. ा रा ी ां ा
घरातून बाहे र पडताना म ा जाणव ं , की आप ा ां चा आवाका वाढिव ाची
हीच वेळ आहे .
चां ग ा नेटवक माक िटं ग कंपनीम े म ा सवात मह ाचं हे च मू
आढळ ं . या कंप ा पाहाणं आिण ती पूण करणं या ा खूप मह दे तात.
आ ी ां ा घरी गे ो होतो, तेही केवळ दाखवाय ा िकंवा आप ी ीमंत
िनद नास आणायची णून ां चं घर आिण घरात ा गो ी दाखवत न ते. ते
आता ा जीवन ै ीपयत पोहोच े आहे त, ापासून आ ी सा यां नी ेरणा ावी,
ं पाहावीत आिण ती जगावीत यािवषयी े रत करत होते. आप ं घर, ाती

******ebook converter DEMO Watermarks*******

व ू, गा ा या क ा आिण िकती िकमती आहे त वगैरे िवषयच आम ा बो ात
होते. ती दोघं फ ां िवषयी बो त होती.

मारणं
‘‘म ा हे परवडणार नाही,’’ असं माझे गरीब डॅ ड णायचे. ‘ रच डॅ ड पुअर
डॅ ड’ पु कात मी ािवषयी ि िह ं आहे . ात मी असंही ि िह ं होतं, की ीमंत
डॅ डनं ां ा मु ा ा आिण म ा हे उ ाराय ा बंदी घात ी होती. ाऐवजी
ते ‘‘हे म ा कसं परवडे ,’’ असं णाय ा सां गत. ही दो ी िवधानं िजतकी साधी,
सोपी िततकाच ां ात ा फरक सोपा आिण मह ाचा होता. ीमंत डॅ ड सां गायचे,
‘‘हे म ा कसं परवडे ,’’ असं ट ं , की तु ी आणखी मोटमोठी ं पा
ागता.
तुमची ं मारणा यां पासून सावध राहा, असंही ते कायम सां गायचे. आप ाच
एखा ा िम ानं िकंवा िजव गानं आप ी ं मारणं यासारखी वाईट गो नाही.
कधीकधी ते खूप िन ापतेनं िकंवा कधी ठरवून णतात :
१. तू हे क कत नाहीस.
२. हे खूप जोखमीचं आहे . िकती जण अपय ी झा े त, मािहती आहे ना तु ा...
३. मूखपणा क नकोस. तु ाच अ ा क ना क ा सुचतात दे व जाणे.
४. तुझी क ना एवढी चां ग ी असे , तर ती आधी कोणा ा क ी सुच ी नाही?
५. मी हे क न पािह ं य. ाचा काहीही उपयोग होत नाही, हा माझा अनुभव
आहे .
मा ा ात आ ं आहे की जे इतर ोकां ची ं मारतात, ां नी त:ची
ं कधीच सोडून िद े ी असतात.

ं मह ाची का असतात?
ीमंत डॅ डनं पाहा ाचं मह आम ा मनावर ठसव ं होतं. ते णा े
होते, ‘‘ ीमंत असणं िकंवा मोठं घर िवकत घे ाची ताकद असणं हे फार मह ाचं
नाही. ते घर िवकत घे ासाठी य ां ची पराका ा करणं, तसं कराय ा ि कणं,
आप ी ी वाढव ाचा य करणं हे मह ाचं आहे . ते मोठं घर घे ा ा
ि येत तु ी जे काही बनता, ते मह ाचं आहे . एक ात घे, जे हान
पाहातात, ते हानच राहातात.’’

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 ‘‘जे हान पाहातात, ते हानच राहातात.’’

ीमंत डॅ ड णा े होते, घर मह ाचं न तं. ामागचं मह ाचं होतं.

िकम आिण मी दोन मो ा घरां चे मा क रािह ो आहोत. तरीही घर िकंवा घराचा
आकार िकंवा ीमंत होणं हे मह ाचं नाही, या िवधाना ी मीदे खी सहमत आहे .
घरा ा आकारापे ा आम ा ां चा आकार मह ाचा आहे . िकम आिण मी
कफ क असताना समोर एक ेय ठे व ं होतं, की आप ाकडे दहा ाख डॉ स
जम े , की आ ी मोठं घर घेऊ. आ ी आमचं पिह ं मोठं घर िवकत घेत ं आिण
का ां तरानं िवक ं ही. आ ी ते िवक ं ; कारण आ ा ा न ा ाची पूतता
करायची होती. दु स या ात सां गतो, घर आिण ाखो डॉ स कमावणं हे आमचं
न तं, तर घर आिण पैसे हे ात आ ाचं िच होतं. आज पु ा
एकदा आ ी एका मो ा घराचे मा क आहोत. आमचं पु ा ात
आ ाचं ते तीक आहे . फ मो ा घराचं मह ाचं नाही, ते िमळवताना
आ ी कुठपयत पोहोच ो, हे मह ाचं आहे .
ीमंत डॅ ड णा े होते, ‘‘मो ा ोकां ची ं मोठी असतात आिण
हानां ची हान. तु ी जे आहात ात बद घडवायचा असे , तर आधी तुम ा
ां त बद घडवा. ां चा आकार वाढवा.’’ मी कफ क झा ो होतो, ावेळी
ीमंत डॅ ड णा े होते, ‘‘या ता ुर ा आिथक िपछे हाटीमुळे तु ा ां चा
आकार कमी होऊ दे ऊ नकोस. तु ा ां ची िद ीच तु ा या वाईट काळातून
बाहे र काढे . कफ क असणं ही ता ुरती घटना आहे . गरीबी मा कायमची
असते. ीमंत हो ाचं पाहाय ा पैसे पडत नाहीत. अनेक गरीब हे गरीबच
राहातात; कारण ां नी पाहाणं सोडून िद े ं असतं.’’

पाहाणा यांचे कार

ाळे त असताना ीमंत डॅ डनं म ा पाहाणा यां चे पाच कार सां िगत े
होते. ते असे :
१. भूतकाळाची पाहाणं : अनेक ोकां चे परा म आिण चां ग े िदवस
भूतकाळात जमा झा े आहे त. मॅ रड िवथ िच न नावाची एक टी ी माि का
आहे . ात ा नायक अ बंडी हा एक ौढ माणूस आहे , जो अजून मनाने
हाय ू ाच िदवसां म े आहे . ते ा तो एका साम ात चार गो मारणारा
फुटबॉ िसतारा होता. भूतकाळात रमणा यां चं हे एक उ ृ उदाहरण आहे .

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 रच डॅ ड णायचे, ‘‘ ा काळाती ं पाहाणा या ीचं जीवन संपु ातच
आ े ं असतं. वतमानात जग ासाठी आिण काहीतरी िमळव ासाठी
भिव ाती ं पाहाणं गरजेचं असतं.’’
फ माजी फुटबॉ ास भूतकाळात रमतात, असं अिजबात नाही.
काहीजण आपण ाळे त ार होतो िकंवा फार िति त महािव ा यात होतो
िकंवा सै ात होतो हे च सां गत राहातात. याचा सरळ अथ हा, की ां चे चां ग े
िदवस ते ाच संप े . ां ा आधारावर ते पुढचे िदवस ढक त आहे त.
२. छोटीच पाहाणं : आपण जी गो पूण क कू िकंवा िमळवू कू
असं वाटतं, तेवढं च पाहाणारे ही काही महाभाग असतात. ातही एक
गंमत आहे . आपण ही गो सा क कतो हे माहीत असूनही, तसं
पा नही ते, ते कधीच पूण क कत नाहीत.
म ा बराच काळ ही गो समजत न ती. एके िदव ी एका उदाहरणामुळे
म ा हा कार समज ा. ते उदाहरणच सां गतो. म ा एक माणूस भेट ा.
मी ा ा िवचार ं , ‘‘समजा तु ा जगात ा सगळा पैसा िमळा ा, तर तू
वासासाठी कुठे जा ी ?’’
तो णा ा, ‘‘मी मा ा बिहणी ा भेटाय ा कॅि फोिनया ा जाईन. तेही
िवमानानं. गे ा चौदा वषात आ ी भेट े ो नाही. ित ा भेटाय ा म ा
आवडे . ितची मु ं अजून मोठी हो ाआधी तरी ही भेट घडाय ा हवी. मा ा
ात ी सुटी हीच आहे .’’
‘‘पण यासाठी तु ा ा फ पाच े डॉ स ागती . मग तु ी हे आजच का
करत नाही?’’ मी िवचार ं .
‘हो. मी ते करणार आहे ; पण आज नाही. स ा म ा खूप काम आहे ,’’ ते
उ र े . ां ना भेट ानंतर मा ा ात आ ं , की अ ा कारचं
पाहाणारे म ा वाटत होते ापे ा जा आहे त. असे ोक ते सा क
कती अ ीच पाहातात; पण ती कधीच पूण क कत नाहीत िकंवा
करत नाहीत. वय वाढ ानंतर िकंवा ेवटी ेवटी ते एकच गो णत
राहातात, ‘‘मी ही गो फार पूव च कराय ा हवी होती; पण जम ं च नाही
कराय ा...’’
अ ा ोकां बाबत ीमंत डॅ ड सां गत, ‘‘ही मंडळी खूप धोकादायक असतात. ते
कासवा माणे राहातात. त: ा खो ीत अंग चो न बसतात. तु ी ां ा

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 कवचावर फटका मा न आत पािह ं त, तर मा कडकडून चावा घेतात.’’
अ ा ोकां ची ं कधीच पूण होत नाहीत. आपण जसं पाहातो, तसं
घडतो, हे मह ाचं.
३. ं सा के ी; पण नवी पािह ी नाहीत : माझा एक िम एकदा
सां गत होता, ‘‘वीस वषापूव मी डॉ र हो ाचं पािह ं होतं. ानुसार मी
डॉ र झा ोही; पण आजका म ा जीवन नीरस वाटू ाग ं आहे . मी डॉ र
झा ोय याचा आनंद आहे . ा कामातूनही आनंद िमळतो; पण काहीतरी कमी
आहे ...’’
आप ं य ीपणे सा के ं ; पण ातच रम ाचं हे उ म उदाहरण.
आता नवीन पाहाय ा हवं, याचं िच णजे नीरस वाटणं! ीमंत डॅ ड
णत, ‘‘ ाळे त असताना आपण ाचं पािह ं , ाच वसायात अनेक
ोक असतात. ां ची अडचण हीच, की ाळा सोडूनही बरीच वष झा ीत
आिण ते पा नही. आता नवं पाहाय ा हवं, हे ां ा ात येत
नाही. नवं पाहाणं आिण नवं साहस करणं याची हीच वेळ असते.’’
४. ं मोठी; पण पूततेसाठी आराखडा नसणं : हा कार आप ा
ब यापैकी ओळखीचा आहे . अ ी माणसं आप ा आजूबाजू ा असतात.
‘‘थां ब, तु ा माझा ॅ न सां गतो,’’ ‘‘यावेळी खूप वेग ा गो ी घडती बघ...’’,
‘‘मी आता काहीतरी नवीन करणार आहे ’’, ‘‘मी आता खूप प र म करे न, िब े
दे ईन, गुंतवणूक करे न’’ िकंवा ‘‘मी असं ऐक ं य की गावात नवी कंपनी येणार
आहे . ते मा ासारखीच यो ता अस े ा ी ा ोधात आहे त णे.
कदािचत ही मा ासाठी वेगळी आिण मोठी सु वात असे ..’’ ही वा ं
आपणही अनेकदा ऐकतो.
ीमंत डॅ ड णायचे, ‘‘अगदी थोडे ोक मदतीि वाय आप ी ं सा
करतात. काहीजण एक ानंच खूप काही सा कर ा ा य ात असतात.
अ ां नी मोठी ं पाहा ाबरोबरच ती पूण कर ासाठी आराखडा आखणं,
ा ा पूततेसाठी यो ती टीम ोधणं जा मह ाचं ठरतं.’’
५. ं सा के ावर पु ा मोठी ं पाहाणे : आप ापैकी ब सं
ोकां ना अ ा कारची ी ाय ा न ीच आवडे . म ाही आवडे .
काही नेटवक माक िटं ग कंप ां ची चौक ी करत असताना ही गो घड ाचं
मा ा ात आ ं . ां ा ी बो ता बो ता, ां ना जाणून घेता घेता मीही
मोठी ं पा ाग ो होतो. हा वसाय ोकां ना मोठी ं पाहाय ा आिण

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 ती सा कराय ा ि कवतो. काही पारं प रक वसाय गत मोठी ं
पा दे त नाहीत.
मी ब याचदा अ ा ोकां ना भेट ो आहे , ां चे िम िकंवा वसाय ां ची ं
अगदी स ीयतेनं मारतात. नेटवक माक िटं गम े मा ोकां नी अ ी ं
पाहावीत, अ ीच इ ा के ी जाते. अ ी ं पाहाणा यां ना हे वसाय
आराखडा क न दे तात, ि ण दे तात, ि ावतात आिण पुढे जात ती
पूण कर ा ा स ीय पाठींबाही दे तात.

सारां :
तु ा ा मोठी ं पडत असती आिण तु ा ा इतरां ना मदत कराय ा,
ां ना आधार ाय ा आवडत असे , तर नेटवक माक िटं ग वसाय हा
िन चतपणे तुम ाचसाठी आहे . आधी तु ी अधवेळ वसाय सु करा. तो
जसजसा वाढत जाई , तसतसं तु ी इतरां ना तो सु कर ासाठी मदत करा.
इतरां ना ां ची ं ात आण ासाठी मदत करणारे वसाय आिण ी
खूप मो ा ा असतात. आप ं तेच मू आहे .

तुमची मोठी ं कोणती आहेत?

आता णभर थां बा, िवचार करा, पाहा आिण ि न काढा. खा ी
मोकळी जागा ाचसाठी आहे . तु ी तुम ाच अंतरं गात डोकावा आिण तुमचं
इथे ि न काढा.

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 ि न काढ ं , की पुढचं काम. आता आप ा ा अ ी ी हवी आहे , की
िज ा ी तु ी यािवषयी चचा क कता. ही ी तु ा ा मानिसक आधार
दे ऊ के . कदािचत तु ा ा हे पु क ा ीनं िद ं , ती ीही असू
के .

थोडं सं अजून
नेटवक माक िटं ग वसायात आढळणा या आठ मू ां िवषयी मी आतापयत
बो ो. म ा जे काही णायचं होतं, ते आतापयत सां गून झा ं आहे . यानंतर ा
प रि ात अजून दोन मू ं आहे त. मा ा जीवनात ा दोन मह ा ा यां नी ती
सां िगत ी आहे त. ां ा मते ती वसाया ा उभारणीसाठी मह ाची आहे त.
पिह ी ी आहे माझी प ी िकम. ितनं िववाह आिण वसाय यािवषयी
ि िह ं आहे .
दु सरी ी आहे , माझी करिवषयक स ागार िडएन केनेडी. ितनं
कायदे ीर करां ा पळवाटां बाबत ि िह ं आहे . अधवेळ नेटवक माक िटं ग
वसायामुळे या गो ी िमळू कतात. कर हा आप ासाठी खूप मोठा खच असतो,

******ebook converter DEMO Watermarks*******

हे आप ा सग ां नाच माहीत आहे . आपण जर कर वाचू क ो, तर आप ाकडे
वसायासाठी, गुंतवणुकीसाठी अिधक पैसा ि क राही . ती ािवषयीच
बो णार आहे .

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 मू ९ : िववाह आिण वसाय
िकम िकयोसाकी
रॉबट आिण मी पिह ां दा डे टवर गे ो ते वष होतं १९८४ आिण थळ होतं,
होनो ू ू . ा सं ाकाळी ानं म ा िवचार ं , ‘‘तु ा पुढे काय करायचं आहे ?’’ मी
उ र िद ं , ‘‘म ा त:चा वसाय उभारायचा आहे .’’ ावेळी मी होनो ू ू म े
एका मािसकात व थापक णून काम करत होते. रॉबट णा ा, ‘‘तु ा हवं तर
या िवषयी म ा जे काही माहीत आहे आिण ीमंत डॅ डनं जे काही सां िगत ं आहे , ते
सारं मी तु ा ि कवेन.’’ ानंतर मिहनाभरात आ ी दोघां नी िमळू न नवा वसाय
(माझा पिह ा) सु के ा.
आ ी एक सुंदर ोगो तयार के ा, ट आिण जॅकेट् सवर ए ॉयडरी के ी
आिण आमचं उ ादन िवक ासाठी दे भर दौरा के ा. आमचा या
वसायामागचा हे तू होता. आ ा ा दे भर होणारे वसायिवषयक
मह ाचे अ ास म पूण करायचे होते. काय ाळा, मीिटं गा आिण प रषदां ना
उप थत राहायचं होतं. ासाठी ागणारा पैसा आ ी या वसायातून कमावणार
होतो. ही सारी पुढ ा वसायाची तयारी होती. एका वषात आमचं ेय पूण झा ं
आिण आ ी तो ट व जॅकेट् सचा वसाय बंद के ा.
१९८४ ा िडसबरम े आ ी हवाईती सारं काही िवकून पुढचा वसाय
उभार ासाठी दि ण कॅि फोिनयात थ ां त रत झा ो. दोनच मिह ात आमची
बचत संप ी. आ ी कफ क झा ो. एके रा ी आ ी एका िम ाचा दरवाजा
ठोठाव ा आिण च ा ा घरी रा काढ ी. ानंतर आ ी समु िकनारी
झोप ो, काही वेळा आम ा उधारीवर घेत े ा आिण खूप आवाज करणा या
जु ा गाडीतही रािह ो. मा ा घर ां ना आ ी मूख आिण वेडपट वाटत होतो,
िम ां नाही तसंच वाटायचं आिण काही वेळा आ ा ाही तेच वाटत होतं.
मनापासून सां गायचं, तर आ ी दोघं एक नसतो तर य ी झा ो असतो की
नाही, ते नाही माहीत. काही रा ी आ ी एकमेकां ना घ पकडून बसत असू. मी
घाबरत होते, मी अिन चत होते, काहीवेळा म ा अपय ाची भीतीही वाटायची; पण
तरीही आ ी पुढेच जायचा िन चय के ा होता.
आमचा त:चा वसाय उभा कर ाचा िन चयच आ ा ा पुढे नेत होता.
आ ा ा पु ा नोकरीकडे वळायचं न तं. ते सोपं अस ं , तरी आम ासाठी चार

******ebook converter DEMO Watermarks*******

पाव ं मागे जाणं होतं. आ ा ा जे हवं होतं, ितथे जा ा ा मागाबाबत खा ी
न ती (ही गो आजपयत होत आ ी आहे ) तरीदे खी आ ी चा त रािह ो.
आ ा ा आता नोकरी करायचीच न ती.
आ ी मागे िफर ो नाही, हे च स आहे . आ ी आम ा ां ी ामािणक
रािह ो. आ ी आमचा वसाय उभा के ा. जगाती सात दे ां त सु अस े ा
आं तररा ीय ि ण वसाय सु के ा आ ी. १९९४म े तो वसाय िवक ा
आिण आज आ ी गुंतवणुकीत आिण ‘ रच डॅ ड’म े आहोत.

म ा काय हवं होतं?

पिह ा डे टवर असताना मी रॉबट ा म ा त:चा वसाय करायचा आहे , हे
सां िगत ं होतं; पण एक गो सां िगत ी न ती. म ा मा ा ा वसायात माझा
पतीच भागीदार णून हवा होता. वसाय उभा करताना सव ओतावं ागतं.
म ा जोडीदाराबरोबरच मोठं ायचं होतं. आमची एकमेकां ी भेटच होत नाहीये,
आमचं वेगवेग ा िठकाणी आहे , िकंवा आ ी दोन िद ां ना जातोय आिण मग
आ ी वाढतो, पण सुटे सुटे, असं म ा नको होतं. मी रे ॉरं टम े ां तपणे बसून
अस े ी अनेक िववािहत जोडपी पािह े ी आहे त. ते ां त बस े े असतात;
कारण ां ाकडे बो ासारखं काहीच नसतं. म ा अ ा ां त जोड ां सारखं
ायचं न तं. रॉबट आिण मा ात ा ग ा या आनंिदत करणा या, कधी
वैफ करणा या, कधी ेमळ असतात तर कधी भां डणंही होतात; पण
आम ाकडे बो ासारखं नेहमीच खूप असतं. ाचा आ ा ा फायदाच होतो.
वसाय वाढत जातो, तसा अनुभव वाढतो आिण आ ी तो रोज एकमेकां ी ेअर
करतो.

वैय क वाढ
मी जे ा आम ा आयु ाकडे वळू न पाहाते, ते ा आम ा वसायाचं पिह ं
वष हे आम ा आयु ात ं सवात वाईट वष होतं, असं णते. ावेळी आम ावर
पराकोटीचा दबाव होता. माझा आ स ान दु खाव ा होता. आमचे पर रसंबंधही
ां ततापूण नसायचे. तरीही तो काळ खूप काही ि कवणारा होता. आज आ ी जे
काही आहोत, ती ा काळाचीच दे णगी आहे , असं णाय ा हरकत नाही. ाच
काळाचा प रणाम णून असे ; रॉबट आिण मी आज खूप बळकट आहोत, खंबीर

******ebook converter DEMO Watermarks*******

आहोत आिण जे काही ि क ो ामुळे अिधक ारही झा ो आहोत. ाखेरीज
ेम, आदर आिण िववाहाचा आनंद मा ा ां प ीकडचा आहे .

एक काम करणं
नेटवक माक िटं ग वसायात अनेक जोडपी एक काम करताना िदसतात.
ा जोड ां ना एक काम करायचं आहे , ां ासाठी हा उ म वसाय आहे असं
म ा वाटतं. ाची कारणं अ ी :

१. हा वसाय तु ी दोघंही अधवेळ क कता.

२. तुम ा वेळाप का माणे कामाचे तास ठरवू कता.
३. हा उ ोग एक वसाय कर ासाठी आधार दे तो.
४. या उ ोगाती ब सं य ी झा े ा जो ाच आहे त.
५. अनेक नेटवक माक िटं ग कंप ां चं ि ण हे एक ि ण आिण एक
गती ा उ ेजन दे णारं असतं.

जोड ानं एक वसाय करावा अ ा मताची मी अस े , तरी एक गो

ामािणकपणे सां गते, पती िकंवा प ीसोबत वसाय करणं ही कोण ाही अथानं
जगात ी सोपी गो नाही. रॉबट आिण मा ातही असे ण अनेकदा आ े ; पण ा
कठीण णां नी िततकाच उ म मोबद ाही िद ा. आ ी अनेक उ ोग एकि तपणे
उभे के े . आप ा ेकाचा वेगवेगळा उ ोग असावा, असं आ ा ा काही वषापूव
वाट ं ही होतं; पण आ ी जे ा ावर सखो िवचार के ा, ते ा आ ी एक च
काम करणार आहोत, वेगवेगळे नाही हे स अगदी िटकासारखं झळाळू न
समोर आ ं .
रॉबट आिण माझी मू ं, ेय आिण जीिवतकाय एकच आहे , हे मा ासाठी
मह ाचं आहे . आ ी नेहमी एक ि कतो आिण एक च मोठे होतो. आम ापैकी
एखादा जर एखा ा ि ण काय मा ा िकंवा प रषदे ा जाणार अस ा, तरी
आ ी दोघंही ितथं जातो. एक राहाणं, ितथे झा े ा गो ींिवषयी चचा करणं
आ ा ा आनंद दे तं. आप ा वसायािवषयी बो णं, वसाय अिधक चां ग ा
हो ाचे माग ोधणं, नवीन ोकां ना भेटणं, न ा क नां चा ोध घेणं आ ा ा
आवडतं.

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 अथात, आप ा जोडीदारासोबत काम करणं हे ेका ा सा होई असं
नाही. तरीही मा ासाठी तेच यो होतं. इतर कोणताही माग मा ासाठी न ता.

ुभे ा,
िकम िकयोसाकी

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 मू 9० : कौटुं िबक वसाय
ेरॉन े चर
‘द िबझनेस ू ’ ा वाचकां साठी नेटवक माक िटं ग वसाया ा फाय ां ची
मी आिण रॉबटनं िमळू न एक यादीच के ी आहे . ती अ ी :
१. नेटवक माक िटं गचा वसाय सु कर ासाठी अ भां डव ागतं.
२. या वसायाती ब सं कंप ां ची िवि ि ण िकंवा पदवीची अट नसते.
३. हा वसाय सग ां साठीच खु ा आहे . तुमचं वय, ि ं ग व वं यां चा तो िवचार
करत नाही.
४. कंप ा थरता दे तात. आधीच य ी अस े ा कंप ां चा फायदा तुमचा
वसाय उभार ासाठी होतो.
५. तु ी य ी ावं, यासाठी अनेक कंप ा तु ा ा चां ग ं ि ण– ि ण
दे तात.
६. तुम ा वासात साहा कर ासाठी या वसायात य ी झा े े अनुभवी
स ागार त र असतात.
७. तुमची नोकरी सां भाळू नही हा वसाय अधवेळासाठी करता येतो.
८. सवात मह ाचं णजे एखा ा वसाया ा मा का ा कर वाचव ासाठी
संधी िमळतात. तसे फायदे असतात, ते कमचा यां ना िमळत नाहीत.
नेटवक माक िटं ग वसायाचा आणखी एक मह ाचा फायदा आहे . तो तुम ा
कुटुं बासाठी खूप मो ाचा आहे . मा ा वैय क अनुभवां मुळे तो फायदा मी
तु ा ा सां गावा, अ ी रॉबटची इ ा आहे .

माझं कु टुं ब
मा ासाठी सवात मह ाची गो णजे माझं कुटुं ब. माझे पती मायक
आिण आमची तीन मु ं िफि प, ेरी व रक हे मा ा आयु ा ा क थानी
आहे त. सु वाती ा काळात मी आिण मायक वसायात अिधकािधक य ी
होत गे ो आिण मु ां सोबतचा वेळ कमी कमी होत गे ा. आ ा दोघां नाही जे
जाणव ं ; पण ाचबरोबर आ ा ा जा ीत जा काम कर ाची सवय ाग ी

******ebook converter DEMO Watermarks*******

होती. सनच णा ना! तरीही यातून काहीतरी माग काढाय ा हवा, हे आ ा
दोघां नाही जाणव ं .
मायक ा अ◌ॉिफस सोडणं न तं. ामुळे मी घरी रा न काम
कर ाचा माग ोध ा. ामुळे मी मु ां ना जा ीत जा वेळ दे ऊ कत होते. मी
माझा वसाय आिण कुटुं ब एक आण े . उदाहरण दे ते, मु ं हान असताना
ां ना फारसं वाचाय ा आवडत नाही, हे मा ा ात आ ं . ां ची वाचनाब ची
नावड आवडीम े बद ावी यासाठी मी मा ा एका िम ासोबत काम क ाग े .
ानं मु ां साठी बो की पु कं तयार के ी होती.
आमचा मु गा कॉ े जम े जाऊ ाग ा आिण पिह ाच वष े िडट
काडा ा कजा ा िवळ ात अडक ा. या गो ीमुळे मी खूप िचंितत झा े . मी
त: सीपीए अस ामुळे आप ा मु ां ना पै ां िवषयीची मािहती िद ी होती.
ि ण िद ं होतं. मी जे काही के ं , ते पुरेसं न तं, हे मा ाच मु ा ा
उदाहरणाव न समज ं . मग मी ा े य ि णाम ेच आिथक ि णाचा अंतभाव
कर ावर क ीत के ं .
मी घ न काम क ाग ामुळे मु ां ना माझा सहवास िमळू ाग ा; पण
अजूनही ां चे वडी िततका वेळ दे ऊ कत न ते. ा ाही ा ा कुटुं बाचा
सहवास िमळत न ता. दोघां नाही सहवासाची गरज होती आिण तो िमळत न ता,
अ ी िविच प र थती होती. आ ी खूप य ी होतो. ढींचा िवचार के ा, तर
ीमंतही होतो. ासाठी आ ी कुटुं बा ा वेळ न दे ाची िकंमत मोजत होतो. आ ी
एक सह ी ा गे ो आहोत, हे फारच िचत घडायचं. आमचे अनेक िम ,
ओळखीचे याच प र थतीतून जात होते. ां ना िजतकं ावसाियक य िमळत गे ं ,
िततका ां चा कुटुं बासाठीचा वेळ कमी होत गे ा. सवसामा कौटुं िबक जीवन हे
असंच असतं, असंही आ ा ा वाटू ाग ं .
ही प र थती सुमारे तीन वष होती. ानंतर मायक नं माझी ओळख रॉबट ी
क न िद ी आिण आमचं जगच बद ं .

रच डॅ ड आिण आ ी े चर
रॉबटसोबत काम करताना, ‘ रच डॅ ड’ पु कं, खेळ आिण इतर सािह ां चा
िवकास करताना ात मु ां नाही गुंतव ाची संधी म ा आिण मायक ा िमळा ी.
असं एक काम करता करता ां ची आयु ही ना पूण रीतीनं बद ी आहे त,
हे ही आ ी अनुभव ं . ां नी ‘ रच डॅ ड’ फ वाच ं च नाही, तर ते अनुभव ं . ाही

******ebook converter DEMO Watermarks*******

प ीकडे जाऊन म ा असं सां गावंसं वाटतं, की या एक काम करता करता आिण
ातून ि कता ि कता आमचे कौटुं िबक बंधही बळकट होत गे े . आमचा िफि प
हा ‘ रच डॅ ड’ ा चमुचा मह ाचा घटक आहे , हे सां गताना म ा आई णून खूप
अिभमान वाटतो. िफि पसोबत काम करणं आिण आम ा कंपनीत ाची होणारी
वाढ पाहाणं हे खरं च आनंददायी आहे . आम ा क ां चा तो मोबद ाच आहे . ‘ रच
डॅ ड’नं ा ा धडा िद ा, की ि क ासाठी काम करा पै ां साठी नाही. िफि पनं
ाच मागावर वाटचा सु ठे व ी. आप ं ान, अनुभव तो अिधकािधक बळकट
करत गे ा. ामुळे कंपनीचीदे खी वाढ होत गे ी. हे सारं अस ं , तरी अ ा कारे
सग ां नी एक काम कर ामुळे एकमेकां ी घ बां ध ो गे ो, ही गो सवात
जा मह ाची वाटते. सा यां नी िमळू न एका समान ेयाकडे वाटचा कर ातून
हे घडत गे ं .
‘ रच डॅ ड’चे धडे आप ा मु ां म े िझरपताना पाहाणं, ां नी ते सारं
आ सात करणं आिण त ीच वाटचा करणं, हे खरं च अिव वसनीय आहे .

कौटुं िबक वसाय सु करा

मी हे जे सारं काही सां गते आहे , ाचा आिण नेटवक माक िटं ग वसायाचा
संबंध काय, असं तु ा ा वाटे . तसं वाटू न घेऊ नका. मी नेटवक माक िटं गम े
अस े ा अनेक ी आिण कुटुं बां ना पाहाते आहे . म ा या वसायामुळे
ां ात िझरप े े अनेक गुण िदस े . वानगी णून खा ी िद े ी यादीच पाहा :
१. या सवा ाक थानी ां चं कुटुं ब आहे .
२. काम, कामातून िमळणारं य यापे ाही ते आप ा ा िमळा े ा वेळ
कुटुं बासमवेत घा व ा ा जा मह दे तात.
३. नेटवक माक िटं ग वसाय कसा करावा, ाचे फायदे कोणते अ ा गो ींचं
ि ण घरात ा मु ां ना आप ा पा कां सोबत काम करता करताच िमळतं.
४. कौटुं िबक सह ी आिण कुटुं बासह ावसाियक सह ींना ते आम ापे ा
जा वेळा जातात.
५. अि याि उ आिण आिथक ि णाचे धडे मु ां ना अगदी वकर िमळू
ागतात.
६. वसायात उतर ाचा िनणय मु ं त:च घेतात.

******ebook converter DEMO Watermarks*******

७. अनेकजण कुटुं बाचं ेय एक बसून ठरवतात आिण सारे िमळू न ा
ेयाकडे वाटचा करतात.
८. या वसायात अस े ा ब सं कुटुं बाती एक जण आप ी नोकरी सु
ठे वतो, तर दु सरी ी नेटवक माक िटं ग वसाय उभा करते.
९. कुटुं बाची एकतानता आिण ऐ या ा या वसाय सतत ो ाहन दे तो.

खरी संप ी वेळे ा प रमाणात मोज ी जाते. पै ां ा नाही.

मु ं मोठी होत असताना मी ां ना पुरेसा वेळ दे ऊ कत न ते. आता ती
मोठी झा ी आहे त. नेटवक माक िटं ग वसायात अस े ा ोकां चा कुटुं ब हा
क िबंदू अस े ा मी पाहाते, ते ा म ा ाचं मह अिधक खो वर जाणवतं.
कोणीतरी एक ानं आप ा कुटुं बासाठी वसाय उभा कर ापे ा सा या कुटुं बानं
िमळू न सा यां साठी वसाय उभा कर ा ा खूप सखो अथ आहे .
ीमंत डॅ ड संप ीची ा ा वेळेत करतात. पै ां म े नाहीत. तु ी िजतके
अिधक य ी ा , िततका जा मोकळा वेळ तुम ा हातात राही . तो वेळ
कुटुं बाम े घा व ाचं तु ा ा ातं असे , हे सू मह ाचं.
तु ी कुटुं ब हाच क िबंदू अस े ा वसाय िनवड ात, ाब अिभनंदन.
या पुढे तुम ा य ाम े तुमचं कुटुं ब भागीदार असे . ेमाची दे णगी आिण ऐ हा
अिधकचा ाभ!

ेरॉन े चर

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 मू 99 : ीमंतां माणे तु ीही करांती पळवाटांचा
उपयोग करा
िडएन केनेडी, सीपीए
सवसामा ां ना ब याचदा वाटत असतं, की ीमंत ोक करिवषयक
काय ां ती पळवाटा ोधत असतात. याचं उ र हो असंच आहे . ते खरं च अ ा
पळवाटा ोधतात आिण ाचा फायदा घेतात. एक ात ा, करिवषयक कायदे
हे ावसाियक आिण रअ इ े टीम े गुंवतवणूक करणा यां चा फायदा क न
दे णारे असतात. मग अ ा पळवाटां चा फायदा ायचा कसा? याचंही उ र सोपं
आहे . या पळवाटा िजथे आहे त, ितथे काम करा. णजे ावसाियक ा आिण
रअ इ े टीत गुंतवणूक करा.

अधवेळ ावसाियक ा
ेक जण काही आप ी नोकरी सोडून वसाय सु क कत नाही.
अनेकां ना असं आढळ ं आहे , की कर वाचिव ाची गु िक ी नेटवक
माक िटं गसार ा अधवेळ उ ोगात आहे . तु ी सरकारी मागद क त ां नुसार
ावसाियक आहात, हे एकदा िस के ं त, की वसायासाठी अस े ा
वजावटींचा उपयोग करता येतो. तु ी गत खचही वजावट णून दाखवू
कता.
ासाठी तु ी ावसाियक आहात, हे आधी िस करावं ागे . तु ी
कायदे ीर ावसाियक आहात आिण गत खचा ा वजावटीसाठी माग
ोधणारे नाहीत, हे आयआरएस (भारतात आयकर खाते) ही सं था तपासते.
वसाय कर ामागचा तुमचा खरा हे तू काय, हे ां ना जाणून ायचं असतं.
तु ी करता तो कायदे ीर वसायच आहे , हे तपास ासाठी आयआरएस
खा ी बाबी पाहाते :
१. तु ी तो पूण ावसाियकतेने करता.
२. तु ी वसायासाठी वेळ दे ता. वसाय फायदे ीर कर ासाठीच तु ी काम
करता. तुमचा उ े तोच आहे .
३. तुम ाउ ावर तु ी अव ं बून आहात िकंवा होणार आहात.

******ebook converter DEMO Watermarks*******

४. तोटा झा ास, तो सवसाधारण िकंवा तुम ा ता ात नस े ा गो ींमुळे
झा ा आहे .
५. फायदा िमळव ासाठी तु ी सतत य ी असता आिण गरज भास ास
डावपेचां त बद ही करता.
६. तु ा ा (िकंवा तुम ास ागारां ना) या े ात े ान आहे .
७. ा वसायात फायदा िमळव ाचा तु ा ा अनुभव आहे . भिव ात
मा म े ा िकमतीत वाढ झा ास तु ा ा ातून फायदा हो ाची ता
आहे .
वसाय वाढत असताना सु वातीची काही वष तोटा िदसू कतो, फ
वसाय य ी कर ा ती तुमची बां िध की तु ा ा दाखवून ावी ागते.
तुम ा धं ात सु वाती ा वषाम े झा े ा तोटा हा तुम ा इतर ोतां पासून ा
उ ातून वजा होऊ कतो.

ावसाियक वजावटी ोधाय ा क ा?

तु ी जे ा न िदसणा या ावसाियक वजावटी ोधा , ते ा तु ा ा अधवेळ
वसाय करां चा फायदा िमळे . ात ा एक िनयम असा, वजावट िमळते णून
खरे दी क नका. तु ी गरज नस े ी एखादी गो ी फ ४० ट े वजावट
िमळते, णून खरे दी के ीत, तर याचा अथ असा होतो, की तु ी ६० ट े वाया
घा व े आहे त. असा वहार करणं हे करिवषयक जाण कमी अस ाचं ण
आहे .
ाऐवजी तु ी आधीच खच के े ा अ ा गो ी ोधा, ां ावर
ावसाियक वजावट िमळते. आयआरएसमधी इं टन रे े ू कोडम े क ावर
वजावट िमळते, हे अगदी थोड ा ां त सां िगत ं आहे .

एखा ा वसाया ा आिथक वषात करा ा ागणा या आव यक आिण

िनयिमत खचासाठी वजावट िमळावी.
ािवषयी ा काही ा ाही दे ात आ ा आहे त. . ाती काही
खा ी माणे :
१. असे खच जे िनयिमत आहे त, सवसामा आहे त आिण काही
प र थतीत ांना ावसाियक मा ता आहे .
२. यो आिण वसाया ा ीने उपयु असणारे खच.

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 न िदसणा या ावसाियक वजावटी ोध ाची गु िक ी हीच आहे . या
ा ां त बसणारे खच ोधून काढा. अ ा खचाची काही नेहमीची उदाहरणं
खा ी माणे :
घराती काया य : तु ी घराती च एका खो ीचा ावसाियक
कारणासाठी उपयोग करत असा िकंवा एखा ा खो ीत ावसाियक कृती चा त
असे , तर घरा ा एकूण खचातून ा खो ीचा खच वजा होऊ कतो.
( े फळा ा माणात)
कॉ ुटर आिण सॉ वेअर : वसायासाठी उपयोगात आण ा जाणा या
कॉ ुटर आिण सॉ वेअर ा िकमतीवर वजावट िमळते. तु ी तुमचा वैय क
कॉ ुटर वसायासाठी वापरत असा , तर वसायानं तु ा ा ाचे पैसे
ाय ाच हवेत.
वास : वसायासाठी के े ा वासा ा खचावर वजावट िमळते. यात
तुम ा िव ेष स ागार, संभा ाहक वगैरसोबत ा मीिटं गसाठी के े ा वास
समािव आहे .
मु े : तु ी तुम ा मु ां ना कामावर ठे वा. ां ना पॉकेटमनी दे ाऐवजी ते जे
काही काम करतात ाचे व थत पैसे ा. यातून ते रॉथ आयआरएसारखा पे न
ॅ नही सु क कतात. ावर तु ा ा वजावट िमळू कते. वजावट
कायदे ीर कर ासाठी या गो ी करा :
१. कामाचं प ि खत पात ठे वा.
२. ते िकती तास काम करतात ते ि हा.
३. ां ा कामाचे यो पैसे ा.

आता रअ इ े ट खरे दी करा

वसायातून कॅ ो िनमाण होऊ ाग ानंतर आ े े पैसे रअ
इ े टम े गुंतवाय ा सु वात करा. आता तु ा ा कायदे ीर पळवाटां चा पूण
फायदा घेता येई . रअ इ े टीत ा गुंतवणुकीतून तु ा ा अि या ी कॅ
ो िनमाण करता येई . हा कॅ ो दरमहा तुम ा ख ात जातो आिण घसारा
नावाची गो ाची भरपाई करते. याचा अथ तु ा ा जो पैसा िमळतो, ावर तु ी
एकतर कर भरत नाही िकंवा खूप कमी भरता.

हे सारं वसायासोबत सु होतं. हे करिवषयक फायदे कमचा यां ना िमळत

नाहीत. तु ा ा कराची र म कमी करायची असे , तर पैसे िमळव ाचा माग

******ebook converter DEMO Watermarks*******

बद ा.

च ा तर मग!
िडएन केनेडी

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 िनवडक ; पण मह ाचं
‘‘ ीमंत ायचं असे , तर तु ी ावसाियक आिण गुंतवणूकदार असणं
गरजेचं आहे .’’
‘‘मी नेटवक माक िटं ग वसायातून ीमंत झा े ो नाही, तरीही मी ाची
ि फारस करतो; कारण मी या वसायातून संप ी िमळव े ी नाही. ामुळे
या उ ोगाबाबत मी व ुिन होऊ कतो. नेटवक माक िटं ग वसायाची
मा ा ीनं खरी िकंमत काय, याचं हे पु क वणन करतं. म ा यात पैसे
िमळव ा ा ताकदीप ीकडचं एक मू िदसतं. या वसायात भावना
आिण ोकां िवषयीची खरी काळजी आहे .’’
‘‘न ानं सु वात करायची झा ी, तर मी जु ा ै ीती वसायाकडे
वळ ाऐवजी नेटवक माक िटं गकडे वळे न.’’
‘‘नेटवक माक िटं ग हा संप ी संपादन कर ाचा नवा आिण ां ितकारी माग
आहे .’’
‘‘जगाती सवात ीमंत ोक नेटवक उभी करतात. बाकी ां ना नोकरी
ोध ाचं ि ण िद ं जातं.’’
‘‘नेटवक माक िटं ग हे जगभरात ा ावधी ोकां ना आप ं आयु आिण
आिथक भिव ावर ताबा िमळव ाची सुसंधी दे तं.’’
‘‘नेटवक माक िटं ग वसाय हा तु ा ा ीमंत हो ासाठी मदत करणा यां ा
सोबतीनं के ा जातो.’’
‘‘नेटवक माक िटं ग ही णा ी पूव ा संप ी संपादन कर ा ा णा ींपे ा
जा ामािणक आहे .’’
‘‘नेटवक माक िटं ग,ा ा मी वैय क ँ चायझी िकंवा अ य मोठं
ावसाियक नेटवक णतो, हा संप ी िनमाण कर ाचा ोक ाही माग
आहे . ा ाकडे काम कर ाची आिण करवून घे ाची जबर ी, िन चय
आिण तो सु ठे व ाची ताकद आहे , अ ा कोणासाठीही ही प त खु ी
आहे .’’

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 ‘‘ ीमंत डॅ डनं म ा जे ावसाियक ि ण िद ं होतं, तेच ि ण नेटवक
माक िटं ग कंप ा ावधी ोकां ना दे तात. एकाच नेटवकम े आयु भर
काम कर ाऐवजी त:चं नेटवक उभार ाची इथे संधी िमळते.’’
‘‘नेटवक माक िटं ग वसाय हे ँ चायझी िकंवा इतर पारं प रक वसायां पे ा
जा गतीनं मोठे होत आहे त.’’
‘‘ ा ोकां ना ‘बी’ क ात अधवेळ िकंवा पूणवेळासाठी वे करायचा
आहे , अ ां साठी नेटवक माक िटं ग हा वसाय आहे .’’
‘‘ वे कर ासाठी ावं ागणारं कमी मू आिण िमळणारं उ दजाचं
ि ण ही नेटवक माक िटं गची खािसयत. अ ाच वसायाचा काळ आता
सु झा ा आहे .’’
‘‘नेटवक माक िटं गम े थोडे जा पैसे िमळव ा ा तेपे ा अिधक
काहीतरी आहे .’’
‘‘ ा ोकां ना इतरां ना मदत कराय ा आवडतं, ां ासाठी नेटवक माक िटं ग
हा उ ृ वसाय आहे .’’
‘‘मी नेटवक माक िटं गची ि फारस करतो, ती ा ा जीवन बद ू न टाकणा या
ि ण प तीमुळे.’’
‘‘नेटवक माक िटं ग कंप ा या ख याखु या िबझनेस ू आहे त. ा ार
मु ां ना ीमंतां चे कमचारी हो ाचं ि ण दे णा या िबझनेस ू नाहीत.’’
‘‘िकतीतरी नेटवक माक िटं ग कंप ा खरोखरीची िबिझनेस ू आहे त, ा
अ ी मू ं ि कवतात जी पारं पा रक बी- ू म े ि कव ी जात नाहीत...
ीमंत हो ाचा सवा म माग णजे त: ा व इतरां ना उ ोगाचे मा क
ाय ा ि कवणं; ीमंताचे िन ावान चाकर ाय ा ि कवणं न े .’’
‘‘ ां ना कॉपा रेट जगताती मध ा फळीत े व थापक हो ाची कौ ं
ि क ापे ा ख या जगाती कौ ं ि काय ा आवडतात, अ ां साठी
नेटवक माक िटं ग कंप ा या उ म िबझनेस ू आहे त.’’
‘‘नेटवक माक िटं ग कंप ा या वर ा ोकां नी खा ा ोकां ना ां ा
पातळीपयत आण ा ा त ावर आधार े ा आहे . याउ ट पारं प रक िकंवा

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 सरकारी वसाय हे काही जणां ना बढती दे णं आिण इतरां ना िनयिमत
पगारावर संतु ठे वणं या त ावर आधार े े आहे त.’’
‘‘नेटवक माक िटं ग कंप ां म े म ा तुम ाती ीमंत माणूस बाहे र
काढणा या ै िणक प तीची रचना आढळ ी.’’
‘‘नेटवक माक िटं गम े चुका करणं, ा सुधारणं आिण मानिसक व
भाविनकरी ा ार हो ा ा ो ाहन िद ं जातं.’’
‘‘तु ा ा ि कवणं आवडत असे आिण कोणाचाही कुठे ही पराजय न करता
त:चं आिथक िवपु तेचं जग िनमाण करायचं असे , तर नेटवक माक िटं ग
तुम ासाठी अगदी यो जागा आहे .’’
‘‘तु ी चुका कर ास घाबरत असा आिण अपय ाची भीती वाटत असे ,
तर नेटवक माक िटं ग हा वसाय व ाती उ दजाचा अ ास म
तुम ासाठी अगदी यो आहे .’’
‘‘भीती ा तोंड दे णं, भीतीवर मात करणं आिण आप ा आती िवजे ा ा
िजंक ाची संधी दे णं हे नेटवक माक िटं ग वसायाचं सुंदर वैि !’’
‘‘नेटवक माक िटं ग वसाय हा मोठी ं पाहाय ा आिण ती पूण कर ा ा
ो ाहन दे तो.’’
‘‘नेटवक माक िटं ग हा समान मानिसकता अस े ा ोकां चा मोठा आधारगट
आहे . इथे मु मू ं समान अस े े ोक एक येतात. ते तु ा ा ‘बी’
क ात थ ां तर कर ासाठी साहा भूत ठरतात.’’
‘‘ वसाय उभा के ानंतर आिण जोरदार कॅ ो सु झा ानंतर तु ी
इतर मा म ां म े गुंतवणूक करणं सु क कता.’’

******ebook converter DEMO Watermarks*******

रॉबट िकयोसाकी

रॉबट टी. िकयोसाकी यां चा ज हवाईम े झा ा. ां चं बा पणही ितथंच

गे ं . ते चौ ा िपढीत े जपानी-अमे रक न आहे त. ू यॉक येथी महािव ा यातून
पदवी घेत ानंतर ते म रन कॉपसम े सािम झा े . ां नी अिधकारी आिण
हे ि कॉ रचे ढाऊ वैमािनक णून काम के ं . यु ानंतर ां नी झेरॉ
कॉपा रे नम े िव ी िवभागात काम सु के ं . १९७७ म े ां नी एक कंपनी
सु के ी आिण याच कंपनीनं पिह ां दाच नाय ॉन वे ो ‘सफर वॅ े ट’ बाजारात
आण ं . १९८५ म े ां नी एका आं तररा ीय ै िणक सं थेचीही थापना के ी. या
सं थेतून जगभराती ाखो िव ा ाना वसाय आिण गुंतवणूक हे िवषय
ि कव े .

१९९४ म े रॉबट यां नी आप ा सु अस े ा वसाय िवक ा आिण वया ा

स ेचाळीसा ा वष ते िनवृ झा े .
या िनवृ ी ा काळात ां नी सह े खका आिण ावसाियक भागीदार ेरॉन
ए . े टर यां ा जोडीनं ‘ रच डॅ ड पुअर डॅ ड’ हे पु क ि िह ं . ापाठोपाठ
ां ची रच डॅ डस् कॅ ो ाडं ट, रच डॅ डस् गाइड टू इ े , रच डॅ डस् रच
िकड ाट िकड, रच डॅ डस् रटायर यंग रटायर रच आिण रच डॅ डस् ोफेसी ही
पु कं काि त झा ी. ही सारी पु कं द वॉ ीट जन , िबझनेस वीक, द ू
यॉक टाइ , यूएसए टु डे, ई- टे ड डॉट कॉम, अ◌ॅ मॅझॉन डॉट कॉम आदी िठकाणी
बराच काळ बे से र पु कां ा यादीत वर ा थानावर होती.
‘बे सेि ं ग’ े खक हो ापूव ां नी ‘कॅ ो १०१’ या ै िणक खेळाची
िनिमतीही के ी होती. या खेळा ारे रच डॅ डनं िद े े आिथक डावपेचां चे धडे

******ebook converter DEMO Watermarks*******

ि कता येतात. ाच आिथक कौ ां मुळे रॉबट वया ा स ेचाळीसा ा वष
िनवृ होऊ क े .
रच डॅ डस् अ◌ॅ ड ायझर या माि केत ं पिह ं पु क २००१ म े काि त
झा ं . याबाबत रॉबट णतात, ‘‘पैसे िमळव ासाठी खूप प र म कसे करावेत, हे
ि क ासाठी आपण ाळे त जातो. माझी पु कं आिण उ ादनं ोकां ना पैसा
ां ासाठी कसा प र म करे , हे ि कवतात. ाच प र मां मुळे आप ा ा
जगात ा चैनी ा व ू उपभोगता येतात.’’
िकम िकयोसाकी

िकम िकयोसाकी यां नी एका जािहरात सं थेती वर ा जागेव न

ावसाियक जगात वे के ा. पंचवीस वषा ा असताना ा होनो ू ू मधी
व थापकीय काम करणा यां साठी अस े ा एका मािसका ा व थािपका
णून काम पा ाग ा. ा मनातून उ ोिजकाच हो ा. ती ू त वकरच
उसळ ी आिण दोन वषा ा आतच ां नी नवा वसाय सु कर ाचं धाडस
के ं . ती रा ीय रावर काम करणारी कप ां ची कंपनी होती. ही कंपनी सु
के ानंतर वकरच ा रॉबट यां ा जगभराती ोकां ना वसाय ि ण
दे णा या कंपनीत भागीदार णून जू झा ा. हा वसाय जगभराती ११
काया यां तून चा त होता आिण एकावेळी हजारो ोकां ना ि णही दे त होता.

१९८९म े िकम यां नी पोट ँ डम े दोन बेड मची सदिनका खरे दी क न

रअ इ े टमधी गुंतवणुकी ा ारं भ के ा. आज ां ा रअ इ े ट कंपनीची
उ ाढा ावधी डॉ सची आहे . यां नी गुंतवणुकी ा े ात उतरावं, याचा ा
जोरदार पुर ार आिण चार करतात. ा मिह ा गुंतवणूकदारां ना ो ाहनही

******ebook converter DEMO Watermarks*******

दे तात. िकम यां ा मते गुंतवणूक हीच यां ना ातं ाकडे घेऊन जाई .
आप ा आिथक िहतासाठी कोणावरही अव ं बून न राहा ाचं हे ातं असे .
िकम आिण रॉबट हे १९८४ म े िववाहब झा े . १९९४म े ते आप ा
वसाय िवकून िनवृ झा े . १९९७म े या दोघां नी ‘ रच डॅ ड पुअर डॅ ड’ ा
सह े खका ेरॉन ए . े टर यां ा भागीदारीत एक कंपनी थापन के ी. ही
कंपनी ‘ रच डॅ ड’मधी आिथक संदे पु कं, खेळ आिण इतर ै िणक
साध ां ा साहा ानं सुदूर पोहोचिव ाचं काम करते.
े अर िसंगर

संदे अगदी आहे . ीमंत हो ासाठी आिण धं ात य ी हो ासाठी

तु ा ा िवकता आ ं पािहजे आिण इतरां ना िवकणं ि कवता आ ं पािहजे. दु सरं
णजे एक य ी उ ोग उभार ासाठी तु ा ा एक िविजगीषू संघ कसा
बां धायचा, जो काय वाटे ते झा ं तरी िजंके च, हे माहीत हवं. या कळी ा
मु ां मागचं रह ि कवून, े अर िसंगर यां नी जगाती अनेक कंप ा आिण
ी यां चं उ वाढवाय ा मदत के ी आहे .

उ ोगाचा मा क अथवा नेता जर िव ी क कत असे , आिण मा की,

उ रदािय आिण संघभावना या वृ ी उ ोगा ा सं ृ तीत जवू कत असे ,
तर उ वाढतेच. हे क क े नाही, तर अय ी होतात. हजारो ी आिण
सं था यां ाबरोबर े अरने के े ा कामामुळे ां ना अभूतपूव वाढ,
गुंतवणुकीवरचा परतावा आिण आिथक ातं अनुभवास आ े .

******ebook converter DEMO Watermarks*******

 ते वैय क आिण सं था क बद ां चे अनुकू क, ि क आिण ब आयामी
व े आहे त. े अर यां चा ि कोन हा भरपूर ऊजा, ती आिण नेमका वैय क
िवकास आिण ू त चा आहे . अगदी थो ा वेळात संपूण सं थेची वतणूक बद णे
आिण सवा काय मता गाठून दे णे ही ां ची िव ेष मता ां ा जोरकस
बद ा ा ि कोनामुळे आहे .
Rich Dad's Advisors माि केती ‘Sales Dogs: You Don't Have To Be
An Attack Dog To Be Succeessful In Sales’ आिण ‘How to Build a Business
Team That Wins’ या पु कां चे े अर े खक आहे त.
जीवन बद णा या य -योजना – ां नी िजंकणा या िव ी संघा ारा हजारो
जणां ना ां चे उ वाढवाय ा मदत के ी – ि कवणारी एक आं तररा ीय
ि ण सं था ां नी थापन के ी आिण स ा ते ती चा वत आहे त.
१९८७ पासून े अर फॉ ून ५०० कंप ां पासून ते तं िव ी एजंटां चे गट,
थेट िव े ते आिण छो ा उ ोगां चे मा क यां ना ां ची िव ी, काय मता,
उ ादन मता आिण रोखीचा ओघ यां ा अतु नीय पातळीपयत ने ासाठी
ां ाबरोबर काम करत आहे त. ते रच डॅ ड स ागार आहे त आिण वसायाती
य ासाठी आव यक अ ी मह ाची दोन कौ े ि कवतात : िव ी आिण
िजंकणारे संघ बां ध ाचे रह .
ापूव े अर युिनिससचे सवा िव े ते होते आिण ानंतर सॉ वेअर,
अ◌ॉटोमेटेड अकाऊंिटं ग, िवमानभाडे आिण ॉिज िव ी ा े ात कॉपा रेट
सं थां म े आिण उ ोजक णून अ थानी होते. गे ा १५ वषात ां नी ३ ते
३०० ते १०००० न अिधक एव ा ोतृसं ेसमोर हजारो जाहीर आिण खाजगी
ा ाने िद ी आहे त. उ ोगा ा पा माणे, ां ा ाहकां नी अव ा काही
मिह ां त िव ी आिण उ ात ३४% ते २६०% एवढी वाढ अनुभव ी आहे . ां चे
काम २० दे ां त आिण पाच खंडां त िव ार े आहे . िसंगापूर, हाँ गकाँ ग, आ ेय
आि या, ऑ े ि या आिण ां त टापूत ां चे भरपूर काम आहे .

******ebook converter DEMO Watermarks*******