We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF or read online on Scribd
You are on page 1/ 6
Tai sao ma ching lai co thé 1a cdc "ngéi sao"?
i co thé phat ra anh sang?
Tai sao cac thién thé co khdi lvong 8% khéi Ivong Mat Troi
Trai Dat ca chung ta co khéi Iweng khoang 6x10” kg (6 triéu ty ty tan) trong khi Mat Troi nang hon Trai Dat 330.000 lan, tire la
mét sao cé khdi lvong 7% khéi lvong Mat Troi sé nang hon Trai Dat khodng 23.000 dn. Méi vat thé déu co luc hap dan huoéng
tam huong vao long nd. Ngay thuéng khéng ai dé y nhung ban than chung ta, ching ta ciing luén chiu hap dan cua chinh minh
vi méi phan trong co thé déu hap dan lén nhau va téng tat ca chung tao thanh mot Iue hap dan hwong vao mét khéi tam trong co
thé chung ta (trong tam ctia vat thé). Cai ban, cai ghé, Trai Dat cling vay, tat ca déu lu6n ty hap dan chinh no bang mot Ic goi la
luc hap dan hong tam. Nhung tai sao cai ban, cai ghé, con ngwoi va ca Trai Dat cla chung ta va rat nhiéu hanh tinh khac na
khéng chay sang?
Day a vi khdi lverng cla nhing vat thé chung ta tiép xuc hang ngay kh6ng dui kha nang dé xay ra diéu do béi luc hap dan la mot
luc ty Ié voi khdi Ivong, hap d&n 6 cac vat thé thuong ngay nhé toi mtrc chung khéng gay ra bat ctr hiéu trng dang ké nao. Voi
cac vat thé rat lon nhu cac hanh tinh, cu thé ma chung ta tiép xuc hang ngay la Trai Dat, luc hap dan té ra dang ké béi no tao ra
mét strc hut r6 rang kéo moi vat vé phia nd, chang han khi nhay lén cao ban sé roi rat nhanh xuéng Ia vi luc kéo tir Trai Dat. Con
6 cac thién thé co khéi lveng lon nhu trén d& noi (nang hon Trai Dat cla chung ta hang chuc nghin lan) thi hap dan lon lam cho
ap suat & tam thién thé tang lén rat cao, ap suat nay cung cap gia téc rat lon cho cac nguyén tl khi (cht yéu la hydro). Chung va
dap manh voi nhau & van téc cao, pha vo lép vé dién tl, tach cac electron khéi hat nhan nguyén tt. O' Idi cla ngéi sao khong
con la chat khi thong thuong ma la mét trang thai gém cac hat nhan (cu thé & day la cac proton - hat nhan hydro) va electron
chuyén déng hén dén. Trang thai nay goi la plasma.O trang thai plasma, cac hat nhan hydro c6 co héi va cham truc tiep voi nhau @ van toc len, ching gay ra hién trong ma ching
ta goi la phan tng nhiét hach, két hop cac hat nhdn hydro thanh hydro nang va cuéi cuing | hat nhan heli. Phan tng nay duoc
biét t6i trén Trai Dat & bom khinh khi (H bomb) - loai bom cé khamawng giai phong ra nang Iuong lon gp hang nghin lan bom
nguyén tir (A bomb) cé cing khdi Iurong.
ad an
aN ON ee” ~~
Zo™N
Nuclear Fusion ° a P
The proton-proton chain
Helium
° oN
Ss ead
on . a a nt, wenn gamma ray
a ww —— v_ neutrino
@ s 2 positron
Co ché cilia phan tng nhiét hach két hop ti cdc proton (hat nhdn hydro) dé tao thanh hat nhan heliPhan tng nhiét hach & Idi ngdi sao giadi phong ra nang Iwong Ién dui dang nhiéu bir xa, ma mot phan trong dé la bire xa anh
sAng nhin thay. Bure xa nay duoc chuyén dich lén bé mat ngdi sao va khién cho ngdi sao phat sang.
Cec ngéi sao cé thanh phan chinh la hydro (trén 70%), con lai mét phan I6n Ia heli, Mot phan nhd khéng dang ké khac Ia cdc khi
nang hon.
Nhiét d6 bé mat ctia 1 ngéi sao thong trong khoang 3000 dén 50000K con nhiét a6 & tam Ia khoang vai triéu cho dén vai chuc
trigu K. Tham chi co thé lén toi 100 triéu K déi voi cac sao khdng Id dé va vai ty K voi cdc sao siéu khdng 16 do.
Cu tao cdc lép ciia mot ngdi sao: é biét vé cdu tao co ban ctia cdc ngéi sao, chung ta hay xem xét cdu tao cla ngdi sao gan
chting ta nhat la Mat Troi. Vui long doc phan cu tao Mat Troi trong bai viét sau (lwu y rang sé liéu vé kich thuoc thay déi d6éi voi
cae sao c6 khdi lvong va kich thee khac, click dé doc bai): Mat Troi
Phan loai sao
Theo khéi Ivong, sao duoc chia thanh hai loai co ban Ia sao lin (dwarf) va sao khéng Id (giant).
Ngay nay, cach phan chia hién dai dwa trén biéu dé quang phé trong do ngéi sao co quang phé thu duge thude vi tri nao trén
biéu dé thi sé duge xac dinh thudc nhom nao voi cac dac diém cu thé vé khdi Ivong va nhiét 46.
Biéu dé quang phé dugc str dung réng rai ngay nay la biéu dé Hertzsprung-Russell. Biéu dé nay biéu thi dé sang, kich thuoc va
nhiét dO ctia Mot ngdi sao bat ki Khi thu duoc quang phé cua nd.Tién hoa cua sao
TAt cd cdc sao déu hinh thanh tir cc dam bui va khi l6n goi la céc tinh van tién sao (prototype-star nebula hay protostar nebula).
Do luc hap d&n ching tap hop lai voi nhau va co dan lai téi khi thanh mét khéi c6 dac.
Nhw chting ta da biét, moi vat thé mang khéi Iwong thi déu mang Ive hdp dan. Ban than cing mot vat thé cing cé Ive hap dan
gitra céc phan khae nhau trong n6. Tuy vay luce hap dan gitra cae khéi Iwong nhé la khéng dang ké va chting ta thong kho ma
nhan ra. Chi cae lye dang ké, chang han nhw luc hap dan cla Trai Dat tac déng |én con nguoi va cdc vat moi di dé nhAn thay.
O cae ngéi sao (chang han nhu Mat Trai), lve hdp dan la rat manh (do khéi lveng I6n). Khi luc hdp dn ln qua gidi han chiu luce
ctia cac nguyén tir, chting pha v6 lop vé nguyén tir va gia téc cho hat nhan cla ching. Cac hat nhan hydro (gdm 1 proton) khi va
cham 6 v4n téc cao thi két hop voi nhau thanh hydro nang, rdi tiép 46 1a Heli. Phan tng nay gidi phéng nang Iuvong lam ngéi sao
chay sang. Day la phan tng nhiét hach (hay con goi la su né hat nhan, phan tng nay duoc tng dung trong bom khinh khi (H
bomb), loai vii khi hity diét c6 strc tan pha nhat ma loai ngudi dA ché tao duoc)
Nh@ nang Ivong Ion giai phong tr sy téng hop hat nh4n trong Idi ngdi sao, qua trinh co lai do hap dan bi dirng lai do nang lveng
giai phéng ra cAn bang dug luc hAp d&n. Ngdi sao chay sang nhu vay trong vai chuc, vai tram triéu hay hang ty nam.
Cec sao cé khdi lueng cang nhé thi cang cé tudi tho cao. Vi du nhu Mat Troi cda ching ta la mét sao lun, ¢6 khéi lwong trung
binh, no cé thé séng duoc khoang 10 ty nam, trong khi do cac sao lon hon nhiéu (sao khdng 16), d6i hi chi séng dug vai tram
hay tham chi vai chuc trigu nam do khéi Iurong Ién tao ra Ap Ive lon hon huéng vao tam, khién phan teng két hop hat nhan xay
ra nhanh hon va ng6i sao can kiét nang lvong nhanh hon.Sau khi chay hét nang Iuvong hydro, ngdi sao khéng cén san sinh ra nang Iuong chéng lai duoc hap din hung tam nifa. No lai
mét In nira co lai. Lie nay cde hat nhan Heli lai k&t hop véi nhau tao thanh cdc hat nhan cdi nguyén t6 nang hon nhw oxy,
carbon, ... Qué trinh nay giai phéng ra mot lweng nang long lam phéng to |ép vé clia ngéi sao trong khi Ii ngOi sao van tiép tuc
co lai. Day la giai Goan sao khéng |6 dé (red giant).
Béi voi céc sao c& trung binh (khdi lvong ti 0,5 dén 10 lan khéi lvong Mat Troi), lop vd sao khéng Id dé khi phéng lén du lon sé
phat né va bi pha vé tao thanh tinh van hanh tinh. Trong khi dé, ede sao khéi long Ién cé Iép vé sao phéng Ién rt Ién, tr thanh
cdc sao siéu khdng Id dé. Trong giai doan nay Idi sao tiép tuc co lai do hap dan. Toi giéi han nhét dinh, nang lwong giai phong ra
tir 16i tao ra mot vi ndlowns pha vé lép vd ngoai. Pay la vu nd supervova (mét sé tai liéu tiéng Viét dich mot cach kh6ng chinh
xac 1a siéu tan tinh).
Sau khi Iép vé bi pha v6, I6i ngéi sao van cén lai déi véi ca cc sao nang cling nhu nhe. Véi cdc sao cé khéi lvong nhé va vira
nhw Mat Troi, Idi sé nging co lai, tr thanh sao lun trang, phat ra anh sang rat m@ nhat. Sau hang triéu hay hang chuc triéu nam,
nhieng phat tng tao bire xa cudi cng ciing két thuc, sao khéng phat ra anh sang nia, nd duoc goi la sao lin den, mot khdéi vat
chat chét, t6i tam.
Vi cdc sao c6 khéi long [én hon Mat Trdi 4,5 ln, khéi lvong qué Ién lam ching tiép tue co lai, cc hat nhdn lai phan ting voi
nhau thanh cae hat nhan nang. Sw co lai van chua két thuc, chung lam cae electron ty do bi ép chat vao proton, két hep v
nhau thanh neutron. Ng6i sao tré thanh mét khéi vat chat dac, gém toan neutron, do vay no ¢6 khdi lvong riéng cuc lon va van
téc quay cur nhanh. Thién thé nay goi la sao neutron (neutron star), truéc day khi moi quan sat duoc thién thé nay, cac nha thién
van thay n6 phat xa ra mét Iueng xung dién tir rat manh (do van téc quay qué nhanh) nén goi ching [a cac pulsar.Cac sao lén hon niva, voi khdi lvorng gdp it nhat 4 lan Mat Trdi, sau khi dat toi giai doan sao neutron van chwa ding lai, chang
6p toan bé vat chat lai toi mot mat dd lon v6 han, tap trung tai mét vi tri goi la mot diém ki di (singularity). Diém ki di nay lam uén
cong khéng gian xung quanh né, mét ving khéng gian bi udn téi d6 cong v6 han (khép kin), dwong bién ctia ving khong gian
nay goi la chan troi sw kién (event horizon). Do khéng gian bi uén cong vao phia trong nén bat ctr thtr gi di vao sé khéng thé
thoat ra nira, ké ca Anh sang. Toan b6 ving kh6ng gian gidi han bdi chan trdi su kién nay goi la 16 den (black hole) (Doc thém
bai: L6 den, 16 trang va 16 sau)