Tē-kiû
Tē-kiû (地球; thian-bûn hû-hō: 
) sī Thài-iông-hē 9 tōa hêng-chheⁿ chi-it, nā-beh pí-kàu chià-ê hêng-chhiⁿ lī Ji̍t-thâu ê hn̄g-kīn, Tē-kiû sǹg-sī pâi tī tē-3-ūi. Tē-kiû sī leh ûi-jiâu Ji̍t-thâu chò kong-choán, siâng-sî iū-koh chū-choán chò ūn-tòng. Tē-kiû kong-chóan ūn-hêng ê kúi-tō liōng-kî-iok sī "ah-nn̄g-hêng"--ê. Tē-kiû se̍h Ji̍t-thâu 1-khôan sī 1-nî, chū-chóan 1-khôan sī 1-ji̍t (1-kang). Tē-kiû sī Thài-iông-hē siōng tōa ê lio̍k-tē hêng-seng (terrestrial planet), sī bo̍k-chêng ûi-chí, jîn-lūi chai-iáⁿ--ê î-it ū chúi kah sèⁿ-miā tī-leh ê hêng-chhiⁿ.
 Tùi Apollo 17 khoàⁿ tē-kiû | |||||||||||||||||
| Kúi-tō sèng-chit | |||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Goân-kî J2000 | |||||||||||||||||
| Aphelion | 152100000 km (94500000 mi) | ||||||||||||||||
| Kīn-ji̍t-tiám | 147095000 km (91401000 mi) | ||||||||||||||||
| 149598023 km (92955902 mi) | |||||||||||||||||
| Lî-sim-lu̍t | 0.0167086 | ||||||||||||||||
|
365.256363004 d (31558.1497635 ks) | |||||||||||||||||
Pêng-kin kúi-tō sok-le̍k |
29.78 km/s (107200 km/h; 66600 mph) | ||||||||||||||||
| 358.617° | |||||||||||||||||
| Khi-pêng |
| ||||||||||||||||
| kī-lī J2000 n̂g-tō −11.26064° | |||||||||||||||||
| 2021-Jan-02 13:59 | |||||||||||||||||
| 114.20783° | |||||||||||||||||
| Ōe-chheⁿ | Goe̍h-niû | ||||||||||||||||
| Bu̍t-lí sèn-chit | |||||||||||||||||
Pêng-kin poàn-kéng | 6371.0 km (3958.8 mi) | ||||||||||||||||
Chhiah-tō poàn-kéng | 6378.1 km (3963.2 mi) | ||||||||||||||||
Ke̍k-tē poàn-kéng | 6356.8 km (3949.9 mi) | ||||||||||||||||
| Píⁿ-pêⁿ-lu̍t |
0.0033528 1/298.257222101 (ETRS89) | ||||||||||||||||
| Îⁿ-chiu |
| ||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
| Thé-chek | 1.08321×1012 km3 (2.59876×1011 cu mi) | ||||||||||||||||
| Chit-liōng |
5.97237×1024 kg (1.31668×1025 lb) (3.0×10−6 M☉) | ||||||||||||||||
Pêng-kin bi̍t-tō͘ | 5.514 g/cm3 (0.1992 lb/cu in) | ||||||||||||||||
| 9.80665 m/s2 (1 g; 32.1740 ft/s2) | |||||||||||||||||
| 0.3307 | |||||||||||||||||
|
11.186 km/s (40270 km/h; 25020 mph) | |||||||||||||||||
Hêng-chheⁿ chū-choán chiu-kî |
0.99726968 d (23h 56m 4.100s) | ||||||||||||||||
Chhiah-tō chū-choán sok-tō͘ |
1674.4 km/h (0.4651 km/s; 1674.4 km/h; 1040.4 mph) | ||||||||||||||||
| 23.4392811° | |||||||||||||||||
| Hoán-siā-lu̍t | |||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
| Tāi-khì-khoan | |||||||||||||||||
Piáu-bīn ap-le̍k | 101.325 kPa (at MSL) | ||||||||||||||||
| Thé-chek cho͘-sêng | |||||||||||||||||
Tē-kiû ko·-ko· ū 1-lia̍p thian-jiân ê oē-chheⁿ, tō-sī go̍eh-niû. Ge̍h-niû ûi-jiâu Tē-kiû se̍h 1-khôan sī 1 go̍eh-ji̍t.
Sîn-kî ê hêng-chhiⁿ
siu-káiThài-iông-hē 9 tōa hêng-chhiⁿ sī : Chúi-chheⁿ, Kim-chheⁿ, Tē-kiû, Hóe-chheⁿ, Bo̍k-chheⁿ, Thô·-chheⁿ, Thian-ông-chheⁿ, Hâi-ông-chheⁿ kah Bêng-ông-chheⁿ. Tī-leh Ú-tiū tang-tiong, Tē-kiû sī ûi-it chûn-chāi chúi kah ióng-khì ê chhiⁿ-kiû, che to̍h-sī Tē-kiû siāng-kài te̍k-pia̍t ê só·-chāi. Tē-kiû lī Jit-thâu tāi-iok 1-ek 5000-bān kong-lí hn̄g, kng-sòaⁿ ùi Ji̍t-thâu kiâⁿ-kàu Tē-kiû piáu-bīn, su-iàu 8 hun 20 bió ê sî-kan. Tē-kiû kong-chóan ê sok-tō· sī 1 tiám-cheng 1600 kong-lí, lán lâng soah lóng kám-kak bōe--chhut-lâi. Ge̍h-niû kah Tē-kiû chi-kan ê kū-lî sī 38-bān 4400 kong-lí.
Tē-kiû sī tī-sî hêng-sêng--ê
siu-káiKàu-kah bo̍k-chiân ûi-chí, kho-ha̍k-ka hoat-hiān kóng Tē-kiû téng siāng-kài kó·-chá ê giâm-chio̍h chha-put-to hêng-sêng tī 45~46 ek nî í-chêng, hit-tong-sî Thài-khong tiong chûn-chāi chin-chiàⁿ chōe ê eng-ia kah thô·-hún. In-ūi eng-ia kah thô·-hún ná-lâi-ná-chōe, ná-kha̍h-ná-kāu, sî-kan chi̍t-ē kú-tn̂g, soah lâi hêng-sêng hiān-chú-sî ê Thài-iông-hē kah chiòng hêng-chheⁿ, Tē-kiû mā-sī tī chit-khóan ê chêng-hêng chi-hā seⁿ-chiâⁿ--ê.
Tē-kiû sī jîn-lūi kah seng-bu̍t seng-chûn ê só·-chāi, i ê gōa-piáu îⁿ-lìn-lìn, chhin-chhiūⁿ 1-lia̍p kiû. lán lâng kā chit-lia̍p kiû khòaⁿ-chòe sī iû 2 pō·-hūn chó·-sêng--ê, to̍h-sī "tē-sim" (地心) kah "tē-hâm" (地函). Ah tē-hâm ê piáu-bīn sī "tē-khak" (地殼).
Hái kah lio̍k-tē ê kiû-thé
siu-káiTē-kiû ê gōa-hêng sī téng-ē lio̍h-á khah píⁿ, tiong-ng lio̍h-á khah phòng, ē-sái kóng sī ah-nn̄g-hêng ê kiû-thé. Tē-kiû ū 2-tiâu chú-iàu ê pòan-kèng, khah tn̂g--ê hit-tiâu keng-kòe Chhiah-tō, tāi-iok 6378 kong-lí tn̂g; khah té--ê hit-tiâu keng-kòe Lâm-Pak-ke̍k, tāi-iok 6356 kong-lí tn̂g.
Tē-kiû ê piáu-bīn-chek tāi-iok 5-ek 1000-ban km², kî-tiong 71% sī hái-iûⁿ, lio̍k-tē bīn-chek kan-na chiàm 29%--niā-niā.
Tē-kiû gōa-piáu-bīn li-li lak-lak, mi̍h-mi̍h mauh-mauh, bōe pêⁿ-tháⁿ. Lio̍k-tē ê pêng-kin kôan-tō· kan-nā 875 kong-chhioh, put-jī-kò, sè-kài siāng-kôan ê soaⁿ Chomolangma Hong (tī Se-chōng Himalaya Soaⁿ-lêng), i ê hái-po̍at ū 8848 kong-chhioh. Hái-iûⁿ ê pêng-kun chhim-tō· tāi-iok sī 3800 kong-chhioh, siōng-chhim ê Mariana hái-kau ū 10,911 kong-chhioh.
Chām-gōa liân-kiat
siu-kái- Kok-li̍p Pian-e̍k-koán kok-tiong seng-bu̍t kàu-châi Archived 2004-06-11 at the Wayback Machine. (Hôa-gí)
| Thài-iông-hē |
|---|
|
| Chheⁿ: Ji̍t-thâu |
| He̍k-chheⁿ: Chúi-chheⁿ | Kim-chheⁿ | Tē-kiû | Hóe-chheⁿ | Bo̍k-chheⁿ | Thó͘-chheⁿ | Thian-ông-chheⁿ | Hái-ông-chheⁿ |
| É-he̍k-chheⁿ: Ceres | Mê-ông-chheⁿ | Haumea | Makemake | Eris |
| Sió-bu̍t-thé: Sió-he̍k-chheⁿ | Hái-ông-chheⁿ goā chheⁿ-thé | Tn̂g-boé-chheⁿ |
| Oē-chheⁿ: Goe̍h-niû | Hoé-chheⁿ ê | Bo̍k-chheⁿ ê | Thó͘-chheⁿ ê | Thian-ông-chheⁿ ê | Hái-ông-chheⁿ ê |
| Tīn: Sió-he̍k-chheⁿ-toà | Kuiper-toà | Sàn-loān îⁿ-poâⁿ | Oort-hûn |
| Chhiáⁿ chham-khó thian-bûn bu̍t-thé, thài-iông-hē ê chheⁿ-thé lia̍t-toaⁿ, chiàu poàⁿ-kèng pâi iah sī chiàu chit-liōng pâi |