Skildvulkaan
'n Skildvulkaan is 'n soort vulkaan wat genoem is na sy lae profiel wat lyk soos 'n vegter se skild wat op die grond lê. Dit word gevorm deur 'n uiters vloeibare lawa, bekend as mafiese lawa (met 'n lae viskositeit of vloeitraagheid) wat vinniger en verder vloei as die vloeitraer, of taaier, lawa van stratovulkane. Herhaalde uitbarstings lei daartoe dat laag op laag breë lawa mettertyd die vulkaan opbou.
Skildvulkane word oral aangetref waar maklik vloeibare lawa met 'n lae silika-inhoud die oppervlak van die aarde bereik. Hulle is egter hoofsaaklik kenmerkend van eilandvulkanisme in die oseaan wat verbind word met warm kolle, of van vulkanisme by kontinentale riwwe.[1] Hulle sluit van die grootste vulkane ter wêreld in, soos die Tamumassief en Mauna Loa.[2]
Reusagtige skildvulkane word op ander planete van die Sonnestelsel aangetref, soos Olympus Mons op Mars[3] en Sapas Mons op Venus.[4]
Geologie
[wysig | wysig bron]Struktuur
[wysig | wysig bron]
| |
| Diagram van die algemene struktuur van 'n skildvulkaan. |
Skildvulkane word van die drie ander hoofsoorte (stratovulkane, lawakoepels en sintelkeëls) onderskei deur hulle struktuur, wat 'n gevolg is van hulle spesifieke magmasamestelling. Van die drie hoofsoorte vulkane het skildvulkane die mins vloeitrae lawa. Terwyl stratovulkae en lawakoepels die gevolg is van lawastrome wat uiters vloeitraag is en sintelkeëls uit ontploffende tefra bestaan, is skildvulkane die gevolg van aaneenlopende bedaarde uitstromings van hoogs vloeibare lawa wat mettertyd 'n berg met 'n breë, sagte skildvorm laat ontstaan.[5][6]
Dié strukture kan groot afmetings aanneem.[6] Met die uitsondering van vloedbasalte, is ou skildvulkane die grootste vulkaniese vorme op aarde.[7] Die kruin van die grootste vulkaan in die wêreld, Mauna Loa, is sowat 4 169 m bo die seevlak. Dit is by sy basis 100 km breed en dit bevat na raming sowat 80 000 km3 basalt.[8][6] Die vulkaan se massa is so groot dat dit die aardkors onder hom met 8 km laat wegsak het.[9]
As dié feit en die hoogte van die vulkaan bo die seebodem in ag geneem word, is Mauna Loa se "ware" hoogte vandat hy begin uitbars het, sowat 17 170 m.[10] Die berg Everest is in teenstelling 8 848 m hoog.[11]
In September 2013 het 'n span onder William Sager van die Universiteit van Houston die ontdekking aangekondig van die Tamumassief, 'n enorme uitgedoofde, voorheen onbekende ondersese vulkaan van sowat 450 x 650 km, wat alle voorheen bekende vulkane op aarde verdwerg. Die vulkaan se grootte is egter nog nie bevestig nie.[12] Skildvulkane het gewoonlik sagte hellings van sowat 2° tot 3° wat geleidelik hoër word tot sowat 10°, voordat dit naby die kruin plat word. Hulle hoogte is gewoonlik 'n 20ste van hulle breedte.[6]
Skeursones, wat skaars op ander soorte vulkane is, kom dikwels op skildvulkane voor. Die groot, gedesentraliseerde vorm van Hawaise vulkane, in teenstelling met hulle kleiner, simmetriese Yslandse neefs,[6] kan aan skeuruitbarstings toegeskryf word. Skeuropeninge is algemeen in Hawaii; uitbarstings daar begin gewoonlik met 'n sogenaamde "muur van vuur" al met 'n groot skeur langs voordat dit na 'n paar punte sentraliseer. Dit sorg vir hulle onreëlmatige vorm, terwyl Ysland se uitbarstings ewerediger versprei is.[8][6][13][14]
Eienskappe van uitbarstings
[wysig | wysig bron]
Die meeste inligting wat tans oor skildvulkane se uitbarstings bekend is, is verkry van die vulkane van die eiland Hawaii, verreweg die bes bestudeerde vulkane vanweë hulle wetenskaplike toeganklikheid.[15] Die term "Hawaise uitbarsting" kom van die naam van die eiland: Dit is 'n stadig bewegende uitvloeiing wat tipies van skildvulkane is.[16]
Dié soort uitbarsting, met die minste plofkrag, word gekenmerk deur die relatief stadige uitvloeiing van hoogs vloeibare magma met min gas. Dit loop veel verder as dié van ander soorte vulkane voordat dit stol, en dit vorm breë maar tamlik dun lae magma wat dikwels dunner as 1 m is.[8][6][13] Klein volumes van sulke lawa wat oor lang tydperke laag op laag vorm, lei tot die kenmerkende lae, breë profiel van 'n ou skildvulkaan.[8]
Ook anders as ander vulkane, vind Hawaise uitbarstings dikwels plaas by gedesentraliseerde skeuropeninge; dit begin met 'n groot "muur van vuur" wat gou uitdoof en konsentreer op spesifieke plekke aan die vulkaan se skeursones. Uitbarstings by die sentrale openinge bestaan uit groot lawafonteine (beide onafgebroke en sporadies), wat hoogtes van honderde meters kan bereik. Die deeltjies van die lawafonteine koel gewoonlik in die lug af voordat dit die grond tref, en dit lei tot die versameling van sintelfragmente (vulkaanslak). Wanneer die lug egter besonder vol piroklaste is, kan die deeltjies weens die omringende hitte nie vinnig genoeg afkoel nie en tref hulle die grond terwyl hulle nog warm is. Dit versamel in spatselkeëls. As die uitvloeiing van lawa vinnig plaasvind, kan die lawaspatsels selfs lawastrome veroorsaak. Hawaise uitbarstings duur dikwels baie lank; Puʻu ʻŌʻō, 'n sintelkeël van Kīlauea, het van Januarie 1983 tot April 2018 aaneenlopend uitgebars.[13]
Hoewel die meeste skildvulkane feitlik heeltemal Hawais en basalties is, is hulle selde uitsluitlik so. Sommige vulkane, soos die berg Wrangell in Alaska en Cofre de Perote in Mexiko, toon groot genoeg wisselings in hulle historiese uitbarstingseienskappe dat hulle nie heeltemal in 'n spesifieke kategorie opgedeel kan word nie; een geologiese studie van Cofre de Perote het selfs die term "saamgestelde skildagtige vulkaan" daarvoor voorgestel.[17]
Die meeste ou skildvulkane het verskeie sintelkeëls aan hulle flanke; dit is die gevolg van tefra-uitbarstings.[7][13] Die Hawaise skildvulkane is nie naby die grense van tektoniese plate geleë nie; die vulkaanaktiwiteit van dié eilandketting word versprei deur die beweging van die oseaanplaat oor 'n warm kol. In sommige uitbarstings van skildvulkane vloei basaltiese lawa uit 'n lang skeur in plaas van die sentrale opening en dit kan lei tot die vorming van lang plato's. Sulke plato's kom voor in Ysland, Washington, Oregon en Idaho. Van hulle is dikker as 2 km.[8]
Kalderas is ook 'n algemene eienskap van skildvulkane. Hulle word oor en oor gevorm oor die bestaan van die vulkaan. Lang uitbarstingstydperke vorm sintelkeëls, wat dan mettertyd instort en 'n kaldera vorm. Die kalderas word dikwels opgevul deur agtereenvolgende uitbarstings of word elders gevorm, en dié siklus van die ineenstorting en hervorming duur voort oor die hele bestaan van die vulkaan.[7]
Wisselwerkings tussen water en lawa by skildvulkane kan meebring dat sommige uitbarstings hidrovulkanies is. Dié ontploffende uitbarstings verskil drasties van die gewone bedaarde uitbarstings van skildvulkane[7] en kom veral voor by die wateromringde vulkane van die Hawaise eilande.[13]
Galery
[wysig | wysig bron]-
-
'n Lawafontein bars uit op Kīlauea. -
-
Puʻu ʻŌʻō, 'n sintelkeël op Kīlauea, net voor 'n uitbarstingsiklus. -
Die Thurston-magmatonnel op die eiland Hawaii.
Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ Schmincke, Hans-Ulrich (2003). Volcanism. Berlin: Springer. pp. 127–128. ISBN 9783540436508.
- ↑ Witze, Alexandra (5 September 2013). "Underwater volcano is Earth's biggest". Nature. doi:10.1038/nature.2013.13680.
- ↑ Plescia, J. B. (2004). "Morphometric properties of Martian volcanoes". Journal of Geophysical Research. 109 (E3): E03003. doi:10.1029/2002JE002031.
- ↑ Keddie, Susan T.; Head, James W. (1994). "Sapas Mons, Venus: evolution of a large shield volcano". Earth, Moon, and Planets. 65 (2): 129–190. doi:10.1007/BF00644896.
- ↑ John Watson (1 Maart 2011). "Principal Types of Volcanoes". United States Geological Survey. Besoek op 30 Desember 2013.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 "How Volcanoes Work: Shield Volcanoes". San Diego State University. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 2 Januarie 2014. Besoek op 30 Desember 2013.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 "Shield Volcanoes". University of North Dakota. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 8 Augustus 2007. Besoek op 22 Augustus 2010.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 Topinka, Lyn (28 Desember 2005). "Description: Shield Volcano". USGS. Besoek op 21 Augustus 2010.
- ↑ J.G. Moore (1987). "Subsidence of the Hawaiian Ridge". Volcanism in Hawaii. Geological Survey Professional Paper. Vol. 1350.
- ↑ "How High is Mauna Loa?". Hawaiian Volcano Observatory – United States Geological Survey. 20 Augustus 1998. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 20 Januarie 2013. Besoek op 5 Februarie 2013.
- ↑ Navin Singh Khadka (28 Februarie 2012). "Nepal in new bid to finally settle Mount Everest height". BBC News. Besoek op 10 Desember 2012.
- ↑ Brian Clark Howard (5 September 2013). "New Giant Volcano Below Sea Is Largest in the World". National Geographic. Besoek op 31 Desember 2013.
- ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 "How Volcanoes Work: Hawaiian Eruptions". San Diego State University. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 3 Maart 2001. Besoek op 27 Julie 2014. Verwysingfout: Invalid
<ref>tag; name "hvw-Hawaiian" defined multiple times with different content - ↑ World Book: U · V · 20. Chicago: Scott Fetzer. 2009. pp. 438–443. ISBN 978-0-7166-0109-8. Besoek op 22 Augustus 2010.
- ↑ Bagnardia, Marco (September 2013). "A new model for the growth of basaltic shields based on deformation of Fernandina volcano, Galápagos Islands". Earth and Planetary Science Letters. 377–378: 358–366. Bibcode:2013E&PSL.377..358B. doi:10.1016/j.epsl.2013.07.016.
- ↑ Regelous, M.; Hofmann, A. W.; Abouchami, W.; Galer, S. J. G. (2003). "Geochemistry of Lavas from the Emperor Seamounts, and the Geochemical Evolution of Hawaiian Magmatism from 85 to 42 Ma". Journal of Petrology. 44 (1): 113–140. Bibcode:2003JPet...44..113R. doi:10.1093/petrology/44.1.113.
- ↑ Gerardo Carrasco-Núñeza; et al. (30 November 2010). "Evolution and hazards of a long-quiescent compound shield-like volcano: Cofre de Perote, Eastern Trans-Mexican Volcanic Belt". Journal of Volcanology and Geothermal Research. 197 (4): 209–224. Bibcode:2010JVGR..197..209C. doi:10.1016/j.jvolgeores.2009.08.010.
Skakels
[wysig | wysig bron]
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Skildvulkaan.
Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik uit die Engelse Wikipedia vertaal.
