Berlín

	Berlín; Berlin
	Ciudat y estau d'Alemanya
Bandera	Escudo
	; Mapa de situación en Alemanya
Entidat; • Estau	Ciudat y estau; Alemanya
Capital	Berlín
Idioma oficial ; • Atros idiomas	Alemán ; Alemán central y baixo alemán
Superficie; • Total	; 891.69 km²
Gubierno; • Alcalde	; Ernst Reuter
Población; • Total (1250); • Densidat	; 1 200 hab. ; 3.856 hab/km²
‎Chentilicio	Berlinés/a
ISO 3166-2	DE-BE
	Pachina web oficial

Berlín (pronunciau en alemán /bɛɐˈliːn/ ▶ ⁽ⁱ⁾) ye una ciudat que ye a la vegada la capital d'Alemanya y d'un estau federau (que ye como se claman as rechions d'Alemanya).^[2] A ciudat s'entivoca cheograficament con o estau, que ye rodiau de raso por o de Brandemburgo (veyer mapa), d'o cual se deseparó en 1920.

Trescruzada por o río Spree y situada a una a distancia de bels 70 km d'a muga entre Alemanya y Polonia, Berlín ye a ciudat mas poblada y ampla d'o país, asinas como una d'as mas destacadas en politica d'a Unión Europea (UE). A suya población ye de 3.437.916 habitants en una superficie de 891,68 km², con una densidat de población de 3.856 hab/km² (2014).

Berlín, una ciudat que ya se'n documenta a suya existencia en o sieglo XII, estió a capital d'o Reino de Prusia, y dimpués de l'Imperio Alemán dende a unificación alemana en 1871 dica la fin d'a Segunda Guerra Mundial con a redota d'o Tercer Reich, amás de mientres a Republica de Weimar. Dende 1945 dica 1946, a ciudat estió dividida en cuatre zonas d'ocupación militar d'os Aliaus. En 1949, a nueva Alemanya Occidental establió la suya capital en Bonn, y a Republica Democratica Alemanya creyada por a Unión Sovietica establió la suya capital en Berlín, encara que nomás en l'antiga Zona d'ocupación militar sovietica. En 1990 a capital de l'Alemanya reunificada se transfirió a Berlín dende la ciudat de Bonn.

A ciudat de Berlín ye una d'as mas importants metropolis d'Europa, destacando por o suyo papel en a Cultura, a Historia, a Ciencia, os medios de comunicación y tamién por o suyo papel en a politica. Tamién ye un activo centro industrial, encara que as suyas industrias son mas que mas en sectors tecnolochicament abanzaus, como telecomunicacions, optoelectronica,Tecnolochías d'a Información y a Comunicación, industria automobilistica, incheniería biomedica u biotecnolochía. En a suya faceta cultural, destaca por os suyos museus, universidaz u orquestas.

Historia

Ta más detalles, veyer l'articlo Historia de Berlínveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Encara que la ciudat de Berlín se fundó alto u baixo en 1200, hue en día no bi ha repuis d'ixas primeras anyadas d'a ciudat, que en ixe inte yera nomás que una chicota localidat establida en as mugas orientals d'o Sacro Imperio Romano Chermanico con os pueblos eslaus encara no chermanizaus. Nomás cuan en o sieglo XV Frederico I se convertió en elector d'o Electorau de Brandenburgo s'inició o desembolique de Berlín, que estió a ciudat que se convertió en la suya capital, mesmo que continó estando la capital d'as succesivas entidaz politicas que naixioron como herencio de Brandenburgo, dica convertir-se en en zaguerías d'o sieglo XX a capital de l'Alemanya reunificaaa, en o rechimen politico dito Imperio Alemán.

Anvista d'a Potsdamer Platz de Berlín en 1945, en rematar a guerra.

En os anyos 1920 a ciudat de Berlín yera una d'as ciudaz con una mayor presencia en a cultura europea, pero ixo cambeó de raso con l'abance d'o nazismo y d'o Tercer Reich, en un proceso que remató en zaguerías d'a Segunda Guerra Mundial con l'apocalipsi d'o nazismo en a batalla de Berlín entre l'Exercito Royo y a Wehrmacht, rematando con os repuis que encara no heban destruyiu os bombardeyos aerios d'os Aliaus occidentals mientres a guerra. Cuan remató a guerra,l a ciudat quedó dividida, en un reflexo d'a mesma división d'Alemanya en Alemanya Occidental y Alemanya Oriental, dica la reunificación d'Alemanya mientres os anyos 1990, cuan a ciudat tornó a estar a capital d'una Alemanya una atra vegada unificada. Mientres os anyos 1960 se bi devantó o dito muro de Berlín, que deseparaba, encerclando-la, a parte d'a ciudat que feba parte de l'Alemanya Occidental, conoxendo-se la part de l'Alemanya Occidental como Berlín Ueste u Berlín Occidental, y la part de l'Alemanya Oiental como Berlín Este u Berlín Oriental. Ta la recuperación d'a suya capitalidat, en chunio de 1991 se votó una en lechislación especifica en o Bundestag, y en 1999 prencipió o proceso de treslau d'as oficinas gubernamentals dende Bonn enta Berlín.

Cheografía

A ciudat de Berlín se troba situada en una plana, a dita plana chermano-polaca, a 33 metros d'altaria sobre lo livel d'a mar, en a confluencia d'o río Havel (afluent d'o río Elba) con o suyo afluent o río Spree. A cantos d'istos ríos se troban muitos lacos, estando mesmo ista a etimolochía d'o nombre d'a ciudat, que deriva d'a radiz brl con o significau de "puesto humido" (en cuentas d'a etimolochía popular, que relaciona o toponimo con a palabra Bär, que significa "onso".

Actualment Berlín s'estendilla en un territorio que dista d'este enta ueste una distancia d'alto u baixo 45 km, con una distancia norte-sud de bels 38 km, rodiau de raso por o estau de Brandemburgo, con o cual heba formau historicament una unidat.

Administración

Administrativament, Berlín no ye nomás que una ciudat, so que amás ye uno d'os estaus federaus (länder) alemans, estando asinas una ciudat-estau, mesmo que Hamburgo y Bremen. Sindembargo, istas dos ciudaz ya teneban una tradición de sieglos de semi-independencia mientres o Sacro Imperio Romano Chermanico y por contra Berlín plegó a ixe estatus pos as mesmas circunstancias d'o suyo desembolique urbano mientres o sieglo XX y lo consolidó en zaguerias d'os anyos 1940, en a posguerra, por a situación politica alemana. Por ixo a figura d'o suyo alcalde no se denomina asinas, sino que ye formalment o chefe d'un estau alemán esleyiu por o Parlamento estatal.

Alcaldes

Lista d'alcaldes democraticos dende 1945:


Lechislatura	Nombre	Partiu politico
1991-2001	Eberhard Diepgen	Christlich Demokratische Union Deutschlands
2001-2014	Klaus Wowereit	Sozialdemokratische Partei Deutschlands
2014-2021	Michael Müller	Sozialdemokratische Partei Deutschlands
2021-2023	Franziska Giffey	Sozialdemokratische Partei Deutschlands
2023-hue	Kai Wegner	CDU

Districtos

A ciudat de Berlín se troba hue y dende l'1 de chinero de 2001 dividida en 12 districtos municipals (dica ixe inte se trobaba dividida en 23): Berlín-Mitte, Friedrichshain-Kreuzberg, Pankow, Charlottenburg-Wilmersdorf, Spandau, Steglitz-Zehlendorf, Tempelhof-Schöneberg, Neukölln, Treptow-Köpenick, Marzahn-Hellersdorf, Lichtenberg y Reinickendorf.

Cultura

Cine

En a ciudat de Berlín se i celebra cada anyo lo Festival Internacional d'o Cine de Berlín, conoixiu porpularment en o mundo cinematografico como la Berlinale.

Molimentos y puestos d'intrés

Fernsehturm de Berlín, una torre de televisión situata en o centro de Berlín y devantada en 1969 mientres a Republica Democratica Alemana, convertindo-se en un simbolo de Berlín Oriental ta las autoridaz d'a RDA. Con os suyos 368 metros d'altaria (orichinalment 365) ye o segundo edificio mas alto d'Europa.
Jagdschloss Grunewald.
Muro de Berlín, que feba parte de l'antiga muga entre Alemanya Occidental y Alemanya Oriental, devantau en 1969 y que con a suya cayida en 1989 ubrió lo camín a la reunificación d'Alemanya, en esboldregar-se o rechimen politico d'a RDA.
Puerta de Brandemburgo, una d'as antigas puertas de dentrada en a ciudat y que s'ha convertiu en uno d'os suyos simbolos principals. Situada amán d'o Reichstag, se devantó en estilo neoclasico en zaguerías d'o sieglo XVIII seguntes un disenyo de l'arquitecto Carl Gotthard Langhans a iniciativa d'o rei Frederico-Guillén II de Prusia.
Rotes Rathaus (Casa d'a Villa Roya), a Casa d'a Villa de Berlín, que ye a seu de l'alcaldía d'a ciudat y d'o suyo Gubierno. Se devantó entre 1861 y 1869 en estilo renaixentista seguntes un disenyo de l'arquitecto Hermann Friedrich Waesemann. Mientres a Segunda Guerra Mundial tenió danyos importants, y en a posguerra se convertió en la seu de l'alcaldía de Berlín Este, estando reconstruyiu seguntes os planos orichinals. En 1991, cuan a reunificación d'Alemanya, se i instaló a seu administrativa d'o Berlín reunificau.
Reichstag, o Parlamento de l'Alemanya reunificada dende 1999. Con danyos grieus en o dito incendio d'o Reichstag en 1933, mes grieus encara mientres os bombardeyos en a Segunda Guerra Mundial y cuasi destruyiu de raso mientres a batalla de Berlín en 1945, fue reconstruyiu en os anyos 1950.

Esporte

Instalacions esportivas

Entre as suyas instalacions esportivas cal destacar o Berliner Olympiastadion (Estadio Olimpico de Berlín) que ye un estadio multiusos con gran capacidat. Tamién cal destacar l'Alte Försterei pa fútbol y conciertos. D'as instalacions cubiertas destacan os pabillons multiusos Mercedes-Benz Arena, que ye de gran capacidat, y o Pabellón Max Schmeling, usau prencipalment ta handbol.

Dica l'anyo 1998 teneba un circuito de cursas pa esportes de motor conoixiu como AVUS en o cual se organizó o gran premio de Formula 1 en suya edición de 1959.

Competicions

Berlín tiene una gran capacidat pa organizar eventos de livel internacional, amás d'instalacions adecuadas pa ixo; entre las que ha organizau u organiza cal destacar os Chuegos Olimpicos de 1936, fue ciudat siede en os Mundials de Fútbol en as edicions de 1974 y de 2006, y o Campionato Mundial d'Atletismo de 2009.

Entre las competicions que organiza anualment cal destacar a Maratón de Berlín que ye una d'as World Marathon Majors u circuito mundial d'as millors maratons, y a Internationales Stadionfest, una preba d'atletismo que forma parte d'a Golden League.

Personalidaz naixidas de Berlin

Nelly Sachs, Premio Nobel de Literatura en 1966.

Categoría principal: Naixius de Berlín.
Friedrich Wilhelm Riedt (1712-1784), flautista.
Gustav Nicolai, compositor.
Flodoardo Geyer, compositor.
Gustav Friedrich Wilhelm Großmann (1744-1796), poeta.
Emil du Bois-Reymond (1818-1897).
Paul Heyse, (1830-1914), escritor, Premio Nobel de Literatura de 1910.
Paul du Bois-Reymond (1831-1889), matematico.
Adolf von Baeyer (1835-1917), quimico, Premio Nobel de Quimica de 1905.
Gustav Stresemann (1878-1929), politico, Premio Nobel d'a Paz de 1926.
Frida Leider (1888-1975), soprano.
Nelly Sachs (1891-1970) escritora, Premio Nobel de Literatura de 1966.
Walter Benjamin (1892-1940), filosofo.
Georg Wittig (1897-1987) quimico, Premio Nobel de Quimica de 1979.
Werner Forssmann (1904-1979), fesico, Premio Nobel de Fisiolochía u Medecina de 1956.
Ernst Boris Chain (1906-1979),bioquimico, Premio Nobel de Fisiolochía u Medecina de 1945.
Max Delbrück (1906-1981), biofisico, Premio Nobel de Fisiolochía u Medecina de 1969.
Janina de Fitermann (1911-1964), pianista.
Heinrich Bruns (1848-1919), matematico.
Ernst Lubitsch (1892-1947), director cinematografico.
Marlene Dietrich, actriz.

Localidaz achirmanadas

1993: Ciudat de Mexico (Mexico).^[3]
1993: Tashkent (Uzbekistán).^[3]
1993: Jakarta (Indonesia).^[3]
1994: Buenos Aires (Archentina).^[3]^[4]
1994: Pequín (Republica Popular de China).^[3]
1994: Praga (Republica Checa).^[3]
1994: Tokio (Chapón).^[3]
1991: Levallois-Perret (Francia).^[5]
2000: Windhoek (Namibia).^[3]
2000: Londres (Reino Uniu).^[3]

Referencias

↑ (an) Diccionario aragonés-castellano-catalán. Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. Edacar num. 14. Zaragoza. Edicions Dichitals de l'Academia de l'Aragonés. ISSN 1988-8139. Octubre de 2024.
↑ (es) Klaus Michel Miebach: El federalismo en la República Federal de Alemania, Materiales de Trabajo N° 3, p.9, Friedrich Ebert Stiftung, 1997.
↑ ^3,00 ^3,01 ^3,02 ^3,03 ^3,04 ^3,05 ^3,06 ^3,07 ^3,08 ^3,09 ^3,10 ^3,11 ^3,12 ^3,13 ^3,14 ^3,15 ^3,16 (en) City Partnerships, en a pachina web oficial municipal de Berlín.
↑ (es) Texto d'o Convenio d'achirmanament.
↑ (fr) Atlas français de la coopération décentralisée et des autres actions extérieures.

Vinclos externos

Se veigan as imáchens de Commons sobre Berlín.
Pachina web oficial municipal de Berlín.

Fotos

(de) Galería de fotografías: imáchens d'a ciudat, os suyos vicos, as suyas fiestas, as suyas chents, o suyo ambient...
(de) Fotografías historicas de Berlín: amplo archivo fotografico con imáchens d'a ciudat antis d'a suya esferra mientres a segunda guerra mundial.
(de) Webcams en Berlín: anvistas d'a ciudat.

Museus

(es) Fotografías d'o Museu Echipciano y o Museu de Pérgamo. Astí pueden veyer-se, entre atras cosas, fotografías d'o Museus Echipciano y d'o Museu Pérgamo).
(es) Museu Historico Alemán: web oficial d'iste museu que en mayo de 2003 inaguró un nuevo anexo, obra de l'arquitecto Ieoh Ming Pei.

	Estaus d'Alemanya
Baden-Wurtemberg \| Bavera \| Baixa Saxonia \| Berlín \| Brandemburgo \| Bremen \| Hamburgo \| Hesse \| Mecklemburgo-Pomerania Occidental \| Renania d'o Norte-Westfalia \| Renania-Palatinato \| Sarre \| Saxonia \| Saxonia-Anhalt \| Schleswig-Holstein \| Turinchia

Datos: Q64
Multimedia: Berlin / Q64

[DORTO-1] (an) Diccionario aragonés-castellano-catalán. Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. Edacar num. 14. Zaragoza. Edicions Dichitals de l'Academia de l'Aragonés. ISSN 1988-8139. Octubre de 2024.

[2] (es) Klaus Michel Miebach: El federalismo en la República Federal de Alemania, Materiales de Trabajo N° 3, p.9, Friedrich Ebert Stiftung, 1997.

[CityPartnerships-3] 3,00 ^3,01 ^3,02 ^3,03 ^3,04 ^3,05 ^3,06 ^3,07 ^3,08 ^3,09 ^3,10 ^3,11 ^3,12 ^3,13 ^3,14 ^3,15 ^3,16 (en) City Partnerships, en a pachina web oficial municipal de Berlín.

[4] (es) Texto d'o Convenio d'achirmanament.

[5] (fr) Atlas français de la coopération décentralisée et des autres actions extérieures.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]