Tbilisi
| Tbilisi თბილისი Tiflis | |||
|---|---|---|---|
national capital (en)  | |||
 Tbilisi San David Elizako zelaitik, 1907-1915 aldean. Sergei Mikhailovich Prokudin-Gorskiik egina]]  Irudi gehiago | |||
| |||
| Administrazioa | |||
| Herrialdea |  Georgia | ||
| Probintzia | Tbilisi | ||
| Alkatea | Kakha Kaladze (en) | ||
| Izen ofiziala | თბილისი | ||
| Jatorrizko izena | თბილისი | ||
| Posta kodea | 0100–0199 | ||
| Geografia | |||
| Koordenatuak | 41°43′21″N 44°47′33″E / 41.7225°N 44.7925°E | ||
 | |||
 | |||
| Azalera | 726 km² | ||
| Altuera | 380-770 | ||
| Demografia | |||
| Biztanleria | 1.118.035 (2014) −123.665 (2023) | ||
| Dentsitatea | 1.553 bizt/km² | ||
| Informazio gehigarria | |||
| Sorrera | 450 inguru | ||
| Telefono aurrizkia | 32 | ||
| Ordu eremua | UTC+04:00 | ||
| Hiri senidetuak | Saarbrücken, Ljubljana, Innsbruck, Palermo, Kiev, Vilnius, Chisinau, Krakovia, Lviv, Odesa, Lublin, Riga, Kharkiv, Baku, Nantes, Bristol, Bilbo, Astana, Istanbul, Erevan, Atlanta, Kairo, Doha, Teheran, Minsk, Sofia, Bukarest, Ankara, Atenas, Mosku, Lagos, Varsovia, Praga, Lincoln, Jerusalem, Budapest, San Petersburgo, Paris, Lima, Guangzhou eta Dublin | ||
| Hizkuntza ofiziala | georgiera | ||
| tbilisi.gov.ge | |||
Tbilisi[1][2] (georgieraz: თბილისი, tʰb̥ilisi ahoskatua) Georgiako hiriburua da, Kura ibaiaren ertzean kokatua.
Hiri kulturanitza da, bertan 100 talde etniko bizi dira. Biztanleriaren %80 georgiarra da, eta errusiar, armeniar, azeriar populazio ugariarekin. Horietaz gain, hirian osetiarrak, abkhaziarrak, ukrainarrak, grekoak, juduak, estoniarrak, alemaniarrak, kurduak eta beste hainbat bizi dira.
Europa eta Asiaren arteko pasabidea izanda, eta Zetaren Bidetik hurbil egonda, Tbilisik hainbat inperioren eragina jaso du. Historia aberats hori bertako arkitekturan islatzen da, hirian hainbat estilo agertuz: Erdi arokoa, neoklasikoa, Beaux Arts, Art Nouveau, sobietarra eta gaur egungoa.
Josef Stalin, Sobietar Batasuneko lehen ministro izandakoa, georgiarra, bertan izan zen apaizetxe ortodoxoan ikasten.
Historia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Azterketa arkeologikoek erakutsi dutenez, K.a. 4000. urterako biztanleak bazeuden eremu horretan. Jakina da, halaber, K.o. V. mendearen bigarren erdian gotorleku bat eraiki zela, geroago persiarren eskuetan eroriko zena. Berreskuratu ondoren Vakhtang erregea izan zen hiriaren bultzatzailea. Handik gutxira Georgiako hiriburu bihurtu zuten.
Kanpo menderakuntza
[aldatu | aldatu iturburu kodea]VI. mendearen hasiera nahiko baketsua izan zen eta hiria Europa eta Asia arteko bide-gurutze izanda garai onak izan zituen. Bake-aldia amaitu zen zeren Tbilisiren kokapena estrategikoa izanda hainbat inperiok eskuratu nahi izan baitzuten: Persia, Bizantziar Inperioa, arabiarrak eta seljuktar inperioa. 570 eta 580 artean persiarrak izan ziren hiria menderatu zutenak, 627 urtean bizantziar armadak arpilatu zuen hiria eta 736tik aurrera arabiarrek menderatu zuten eta Tbilisiko emirerria sortu zuten. Hainbat eten egon arren hiria nagusiki arabiarren agindupean egon zen 1050 arte. Tarte batean khazariarrek arpilatu zuten eta 1068an seljutarrek.
Georgia batuko hiriburua
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Georgiako David IV. erregearen tropak Tiflisen sartu ziren 1122an, 60 000 georgiar 300 000 turkiarren aurka borrokatu ondoren. Borrokak amaitutakoan erregeak hiriburua mugitu zuen Kutaisitik, Georgiako mendebaldetik, Tbilisira. XII. eta XIII. mendeetan, Tbilisi eskualdeko potentzia nagusi izatera iritsi zen, ekonomia oparoa, merkataritza oso garatua eta gizarte-egitura sendoarekin. XII. mendearen amaieran, Tbilisik 80 000 biztanle inguru zituen eta kultura- zein literatura-gune garrantzitsua izan zen, Georgian zein mundu osoan. Tamar erreginaren garaian, Xota Rustaveli zegoen hirian bere poema epiko mitikoa idazten, Zaldun tigrelarruduna. Garai horri Georgiako Urrezko Aroa edo errenazimendu georgiarra esaten zaio.
Mongolen nagusitasuna eta geroko ez-egonkortasuna
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Urrezko aroa ez zen oso luzea izan, ez baitzuen mende bat baino gehiago iraun. Aurreko eraso batzuen ondoren Georgia mongolen mende erori zen 1236an, Herrialdea nola edo hala mantendu zuen ohiko bizimodua baina hiriburuan mongolen eragina handia izan zen, arlo politikoan zein kulturalean. 1320 urtean, mongolak indarrez eragotzi zituzten zituzten eta Tbilisi izan zen berriz ere Georgiako hiriburua. 1366an, izurri beltza zela eta, hiria suntsituta geratu zen beste hiri asko bezala.
XIV. mendearen bukaeratik XVIII. mendearen bukaera arte, Tbilisi hainbat erasotzaileren eskuetan erori zen, eta behin baino gehiagotan erabat erre zuten. 1522an hiria persiarren kontrolpean erori zen, baina 1524an Georgiako David X. erregeak konkistatu zuen atzera. Garai horretan hiriko zati asko berreraiki zituzten. XVII. eta XVIII. mendeetan erasoak eta konkistak ugaritu ziren, tartean otomandar eta persiar turkiarrenak. Georgiako Eraklio II. erregea behin baino gehiagotan saiatu zen hiria pertsiarretatik askatzen, baina ezin zuenez Errusiaren laguntza eskatu zuen.
Errusiako agindupean
[aldatu | aldatu iturburu kodea]1801ean erresuma georgiarra Errusiako Inperioarekin bat egin zuenean, Tbilisi bertako gobernuaren egoitza izan zen eta mendearen hasieran hazkunde handia izan zuen ekonomikoki zein politikoki. Europar estiloko eraikin berriak egin ziren, errepide eta trenbide berriak eraiki ziren, Tbilisi Errusiarekin eta Transkaukasiako beste hiri batzuekin lotzeko, Batumi, Poti, Baku eta Erevanekin esaterako. 1850eko hamarkadan merkataritza-gune garrantzitsua zen, eta bertan hainbat artistek, Ilia Txavtxavadze-k eta Aleksandr Griboedov-ek esaterako, izan zuten egoitza. Aleksandr Puxkin, Lev Tolstoi, Mikhail Lermontov izan ziren bertan eta goraipatu zuten, eta Romanov familiak hirian jarri zuen Transkaukasiako egoitza.
Mende horretan hiriko biztanleria oso anitza bilakatu zen, etnia, erlijio eta kulturaren aldetik: armeniarrak % 38,1 ziren, georgiarrak % 26,3 eta errusiarrak % 24,8.
Independentzia labur bat
[aldatu | aldatu iturburu kodea]1917ko Errusiako Iraultzaren ondoren, hiria izan zen Transkaukasiako gobernuaren erdigunea. 1918ko udaberrian, hirian bertan aldarrikatu zen Transkaukasiako Federazio independentea. Federazioan hiru nazio zeuden —Georgia, Armenia eta Azerbaijan— baina laster banatu ziren 1918ko maiatzean eta Tbilisi hiriburua zuen Georgiako Errepublika Demokratikoa sortu zen.
1921eko otsailaren 25ean, Arrmada gorriak hartu zuen Tbilisi, hiriaren kanpoaldean borroka gogorrak izan ondoren. Horrela hasi zen aro sobietarra.
Aro sobietarra
[aldatu | aldatu iturburu kodea]1921 indar sobietar boltxebikeen okupazioaren ondoren Tbilisi izan zen Transkaukasiako Errepublika Sozialista Sobietarreko (Armenia, Azerbaijan eta Georgia) hiriburua hasiera eta Georgiako Sobietar Errepublika Sozialistarena gero. Sobietar aroan Tbilisiko populazioa asko hazi zen, hiria industrializatu zen eta Sobietar Batasuneko gune politiko, sozial eta kultural garrantzitsua izan zen. 1980an, SESBeko lehen rock jaialdia egin zen bertan.
Errusiaren aurkako hiru manifestazio garrantzitsu izan ziren hirian, 1956an, Nikita Khrustxoven politika antiestalinisten aurka, 1978an eta 1989an. Lehenean eta azkenean odol-isurketa gertatu zen.
Independentzia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
1991ko Sobietar Batasunaren kolapsoaren ondoren, Tbiliisik asaldura eta ezegonkortasun aldiak izan ditu. 1991ko abendutik 1992ko urtarrilera arte iraun zuen gerra zibil labur baten ondoren istiluak izan ziren mafiako klanen artean. Xevardnadze presidentearen garaian (1993-2003) krimena eta ustelkeria oso handiak izan ziren, gizarteko estamentu asko pobretu egin ziren, ekonomiaren kolapsoagatik lanik ez zegoelako. 2003ko azaroan protesta masiboak izan ziren, hauteskunde parlamentario iruzurtien ondoren 100 000 pertsona baino gehiago kalera atera ziren, Larrosen iraultza deitutakoa ekarriz. 2003az geroztik hirian egonkortasuna eta ekonomia handitu dira.
2008ko abuztuan errusiarrek Tbilisiko aerodromo militarra bonbardatu zuten, Hego Osetiako gerraren testuinguruan.
Geografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Hiria Georgiako ekialdean dago, Mtkvari (Kura) ibaiaren bi ertzetan. Itsasoaren mailatik 380 eta 770 metro artean dago, mendiz inguratutako anfiteatro baten formarekin. Erliebea konplexua da Trialeti mendikatearen aldeko maldengatik batez ere.
Klima
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Klima subtropikal hezea du, eragin kontinentalarekin eta nahiko idor hala ere. Uda beroak eta neguak hotzak dira, baina biak muturrekoak izan gabe. Historian erregistratutako minimoa -23 °C izan da, eta udako maximoa 40 °C. Garai euritsuena udaberria da.
 Datu klimatikoak (Tbilisi) 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 5.9 | 7.1 | 12.2 | 19.3 | 23.1 | 27.5 | 31.0 | 30.2 | 26.1 | 19.4 | 12.7 | 7.8 | 18.6 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 1.5 | 2.4 | 6.8 | 13.0 | 17.0 | 21.1 | 24.5 | 23.7 | 19.8 | 13.6 | 7.8 | 3.4 | 12.9 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | -1.5 | -0.8 | 3.0 | 8.1 | 12.1 | 16.0 | 19.4 | 18.6 | 15.0 | 9.4 | 4.5 | 0.5 | 8.7 |
| Pilatutako prezipitazioa (mm) | 20 | 29 | 31 | 51 | 84 | 84 | 41 | 43 | 35 | 41 | 35 | 23 | 517 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 4.0 | 4.6 | 5.9 | 7.6 | 9.7 | 8.7 | 5.7 | 5.7 | 5.0 | 5.6 | 4.4 | 4.0 | 70.9 |
| Eguzki orduak | 99.2 | 104.4 | 142.6 | 171.0 | 213.9 | 249.0 | 257.3 | 248.0 | 207.0 | 164.3 | 102.0 | 93.0 | 2051.7 |
| Iturria: [3] | |||||||||||||
Turismoa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Hiri alaia, dinamikoa eta abegikorra da, oraindik turismo handia jasotzen ez duena.[4] Askatasunaren Plaza (lehen Leninen plaza) eta Rustaveli etorbidea dira ibilbide baterako abiapuntu egokienak. Horien inguruan Georgiako Museo Nazionala, Opera Jauregia eta Arte Ederretako Museoa bisita daitezke.
Azken honetan aurki daitezke Pirosmani georgiar margolari primitibista ezagunaren obra garrantzitsuak.
Alde zaharra ere oso ikusgarria da, non hainbat eliza eta museoz gain etxe zahar oker eta koloretsu asko baitaude.
Kirolak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Errugbia oso kirol arrakastatsua da herrialdean eta Georgiako errugbi selekzioak Tbilisin du egoitza.
Futbola ere badago eta FC Dinamo Tbilisi da Georgiako liga eta Georgiako kopa gehien lortu dituen taldea. Sobietar Batasuneko Futbol Liga eta Kopak ere irabazi zituen baina lorpenik handiena 1981eko Europako Errekopa izan zuen.
Pertsonaia ospetsuak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Josef Stalin, Sobietar Batasuneko lehen ministroa.
- Niko Pirosmani margolaria
Herri eta hiri senidetuak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Tbilisi ondorengo herri eta hiriekin senidetuta dago:
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .
- ↑ Euskaltzaindia. Anatoliako eta Hego Kaukasoko toponimia. .
- ↑ Pogoda.ru.net Pogoda.ru.net webgunea
- ↑ «Tbilisi, alaia, dinamikoa eta abegikorra» naiz: 2020-03-27 (Noiz kontsultatua: 2021-01-26).
- ↑ (Ingelesez) Yerevan Municipality Official Website. (Noiz kontsultatua: 2018-08-24).
Ikus, gainera
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Kanpo estekak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- (Ingelesez) Tbilisiko Udalaren webgune ofiziala.
| Errepublikak | |
|---|---|
| Eskualdeak | |
| Estatus bereziko hiria | |
1Errepublika independente aldarrikatua, baina de jure Georgiako zatia. 2Hego Osetia barne. | |