Jastrząb (miasto)
51°14′49″N 20°56′56″E/51,246944 20,948889| miasto w gminie miejsko-wiejskiej | |||
 Kościół św. Jana Chrzciciela, 2012 | |||
| |||
| Państwo | |||
|---|---|---|---|
| Województwo | |||
| Powiat | |||
| Gmina | |||
| Prawa miejskie |
1427–1870, 2023 | ||
| Burmistrz |
Andrzej Bracha | ||
| Powierzchnia |
12,55 km² | ||
| Wysokość |
200 m n.p.m. | ||
| Populacja (2021) • liczba ludności • gęstość |
| ||
| Strefa numeracyjna |
48 | ||
| Kod pocztowy |
26-502[2] | ||
| Tablice rejestracyjne |
WSZ | ||
Położenie na mapie gminy Jastrząb  | |||
Położenie na mapie Polski  | |||
Położenie na mapie województwa mazowieckiego  | |||
Położenie na mapie powiatu szydłowieckiego  | |||
| 51°14′49″N 20°56′56″E/51,246944 20,948889
| |||
| TERC (TERYT) |
1430024 | ||
| SIMC |
0623988[3] | ||
Urząd miejski pl. Niepodległości 526-502 Jastrząb | |||
| Strona internetowa | |||
| BIP | |||
Jastrząb – miasto w Polsce, w województwie mazowieckim, powiecie szydłowieckim[3][4]. Siedziba gminy.
W 2021 liczył 1071 mieszkańców. W 2024 roku w Jastrzębiu odnotowano największy w Polsce procentowy wzrost ludności spośród wszystkich miast (+ 6,45%)[5].
Położony na pograniczu Równiny Radomskiej i Przedgórza Iłżeckiego, nad rzeką Śmiłówką. Leży w historycznej Małopolsce, w dawnej ziemi sandomierskiej[6], w ramach której kulturowo stanowi część ziemi radomskiej[7].
Jastrząb jest siedzibą rzymskokatolickiej parafii św. Jana Chrzciciela[8].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Nazwa miejscowości wywodzi się prawdopodobnie od nazwiska jej właściciela Wojciecha Jastrzębca, biskupa krakowskiego, który lokował wieś w 1422. Miejscowe podanie wiąże ją z jastrzębiem, który miał wybawić wójta wsi zaatakowanego przez zgraję myszy.
Najwcześniejsza wzmianka o Jastrzębiu pochodzi z 1422, kiedy to Wojciech Jastrzębiec, zasadził wieś na prawie polskim. Początkowo wchodziła w skład klucza dóbr iłżeckich i parafii w Gąsawach Plebańskich. Miejscowość znajdowała się w województwie sandomierskim, powiecie i kasztelanii radomskiej (do 1795)[9]. 30 września 1427 Władysław II Jagiełło na prośbę biskupa krakowskiego nadał Jastrzębiowi prawa miejskie. Miasto lokowano na prawie magdeburskim w oparciu o dawny układ przestrzenny okolnicy, z centralnie usytuowaną kaplicą św. Jana Chrzciciela i wzdłużnym rynkiem (dziś pl. Niepodległości) na osi traktu Iłża – Skrzynno. W 1434 kard. Zbigniew Oleśnicki erygował parafię[10]. Miasto pełniło wtedy funkcje rolnicze, śladowo rzemieślnicze i handlowe, będąc siedzibą targów cotygodniowych (środy) i jarmarku świętojańskiego[10]. W 40. XV w. urządzono komory celne dla przewozu towarów traktem skrzyńskim i później do Szydłowca, uzyskując w 1529 prawo poboru opłaty za przewóz niezbywanego w Jastrzębiu żelaza, co łączy się z obecnością w mieście niewielkiej kolonii Żydów[11]. Przywileje miejskie określiły osadę jako prywatne miasto duchowne (biskupstwa krakowskiego), co zostało potwierdzone w późniejszych latach przez kolejnych królów: Zygmunta I Starego (1525), Zygmunta II Augusta (1548, 1549), Stefana Batorego (1578), Jana III Sobieskiego (1683). W 1792 Stanisław II August Poniatowski zniósł powinności służebne mieszczan jastrzębskich na rzecz biskupów krakowskich.
W wyniku III rozbioru Polski Jastrząb znalazł się w granicach monarchii habsburskiej, wchodząc w skład cyrkułu radomskiego w Nowej Galicji. W 1809 ponownie pod zarządem polskim w Księstwie Warszawskim, departamencie radomskim, okręgu opoczyńskim, powiecie szydłowieckim. W 1815 region włączono do Królestwa Polskiego, w którym Jastrząb znalazł się w województwie sandomierskim, okręgu i powiecie radomskim. Po reformie administracyjnej z 1837 w guberni radomskiej, obwodzie i powiecie radomskim. W trakcie powstania styczniowego Jastrząb był tymczasową siedzibą prowizorycznych władz cywilnych województwa sandomierskiego z Jadwigą Prendowską i Ignacym Maciejowskim na czele.
W wyniku reformy miejskiej z 1869 Jastrząb został zdeklasowany do rangi wsi 13 stycznia 1870 i włączony do gminy Mirów, którą równocześnie przemianowano na Rogów, a której Jastrząb został siedzibą[12]. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 Jastrząb znalazł się w województwie kieleckim i powiecie radomskim.
W latach 1954–1972 był siedzibą gromady Jastrząb[13], od 1 października 1954 w powiecie szydłowieckim[14].
W wyniku kolejnej reformy gminnej w 1973 został siedzibą gminy Jastrząb[15]. W 1975–1998 w województwie radomskim[16].
Odzyskanie praw miejskich (2023)
[edytuj | edytuj kod]25 czerwca 2021 Rada Gminy Jastrząb podjęła uchwałę intencyjną w sprawie odzyskania praw miejskich przez Jastrząb w 152. rocznicę ich utraty, po czym nastąpił etap konsultacji społecznych z mieszkańcami[17]. Konsultacje trwały od 1 września do 31 października 2021[18]. Spośród 4151 osób uprawnionych w gminie do udziału w konsultacjach, głos oddało 319 osób (frekwencja 7,68%), z czego za nadaniem statusu miasta oddano 287 głosów (89,96% wszystkich głosujących), natomiast 16 osób było przeciwko i tyle samo wstrzymało się od zajęcia jednoznacznego stanowiska. W Jastrzębiu na 808 osób uprawnionych do głosowania, w konsultacjach udział wzięło 51 osób (frekwencja 6,31%). Za nadaniem statusu miasta głos oddało 47 osób (92,15% głosujących), a 4 osoby były przeciwko[19].
W lokalnym referendum, przeprowadzonym jesienią 2021, 89,96% głosujących opowiedziało się za przywróceniem praw miejskich dla Jastrzębia, które otrzymał 1 stycznia 2023 roku.[20].
1 stycznia 2023 doszło do przywrócenia statusu miasta[21].
Ludność
[edytuj | edytuj kod]
Źródło: https://www.polskawliczbach.pl/wies_Jastrzab_jastrzab_mazowieckie
Zabytki
[edytuj | edytuj kod]- Kościół parafialny św. Jana Chrzciciela, ul. Jana Pawła II 2 (d. pl. Kościelny)
- Dom Ludowy z 1929 (ob. Bank Spółdzielczy Rzemiosła), ul. Jana Pawła II 2 (d. ul. Świętojańska)
- dom z XVIII w. – pl. Niepodległości 50 (d. Rynek).
- dom z 1. poł. XIX w. – ul. Szydłowiecka.
Infrastruktura
[edytuj | edytuj kod]- Urząd Miasta i Gminy,
- Ochotnicza Straż Pożarna,
- Samodzielny Publiczny Zespół Zakładów Opieki Zdrowotnej,
- Publiczna Szkoła Podstawowa im. Tadeusza Kościuszki,
- Gminna Biblioteka Publiczna,
- oddział Banku Spółdzielczego Rzemiosła w Radomiu,
- oddział Południowo-Mazowieckiego Banku Spółdzielczego,
- Ośrodek Rekreacyjny „Zalew”,
- Klub Sportowy Jastrząb.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2022-10-04].
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 374 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ a b GUS. Wyszukiwarka TERYT
- ↑ Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2024 roku
- ↑ Jerzy Z. Pająk: Ziemia sandomierska. X–XIV wiek. wojtek.onlinesc.net. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-03-05)]. (pol.).
- ↑ Jerzy Piwek. Wkład duchowieństwa rzymskokatolickiego w rozwój kultury Ziemi Radomskiej w latach 1795–1864. „Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego”. 32 (1–2), s. 7, 1997. Helena Kisiel – przewodnicząca kolegium redakcyjnego. Radom: Radomskie Towarzystwo Naukowe. ISSN 0137-5156. [dostęp 2022-12-23]. (pol.).
- ↑ Opis parafii na stronie diecezji
- ↑ Corona Regni Poloniae. Mapa w skali 1:250 000, Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk i Pracownia Geoinformacji Historycznej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego
- ↑ a b Jan Wiśniewski, Dekanat radomski, Radom: Jan Kanty Trzebiński, 1911, s. 68.
- ↑ Zenon Guldon, Karol Krzystanek, Ludność żydowska w miastach lewobrzeżnej części województwa sandomierskiego w XVI–XVIII wieku : Studium osadniczo-demograficzne, Kielce: WSP im. J. Kochanowskiego, 1990, s. 49–51.
- ↑ Postanowienie z 17 (29) października 1869, ogłoszone 1 (13 stycznia) 1870 (Dziennik Praw, rok 1869, tom 69, nr 239, str. 415)
- ↑ Uchwała Nr 13i/54 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 29 września 1954 r. w sprawie podziału na gromady powiatu radomskiego; w ramach Zarządzenia Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 20 grudnia 1954 r. w sprawie ogłoszenia uchwał Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 29 września 1954 r., dotyczących reformy podziału administracyjnego wsi (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 31 grudnia 1954 r., Nr. 15, Poz. 104)
- ↑ Dz.U. z 1954 r. nr 49, poz. 236
- ↑ Uchwała Nr XVII/80/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 8 grudnia 1972 w sprawie utworzenia wspólnych rad narodowych dla miast nie stanowiących powiatów i gmin w województwie kieleckim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 9 grudnia 1972, Nr 26, Poz. 174).
- ↑ Jarosław Swajdo, Między Wisłą a Pilicą : Dzieje podziałów administracyjnych w regionie kielecko-radomskim do 1975 roku, Kielce: JP, 2005, ISBN 83-88874-89-6.
- ↑ Jastrząb po ponad 150 latach odzyska prawa miejskie? Takie plany mają władze gminy
- ↑ Przywrócenie praw miejskich miejscowości Jastrząb
- ↑ Wyniki Jastrząb
- ↑ Protokół zawierający wyniki konsultacji społecznych odbytych w Gminie Jastrząb od dnia 01.09.2021 do 31.10.2021r. w sprawie wniosku o nadanie statusu miasta miejscowości Jastrząb [online], jastrzab.com.pl [dostęp 2022-08-15].
- ↑ Dz.U. z 2022 r. poz. 1597.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Jastrząb, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 497.
- Strona urzędu gminy Jastrząb
| miasto | |
|---|---|
| wsie | |
| części miasta | |
| części wsi |
