Piemont
 |
Vos an lenga piemontèisa |
| Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì. |
|
Ël Piemont (Piemont ëdcò an ossitan, franch-provensal; Piémont an fransèis, Piemonte an italian) a l'é na region dl'Italia. A l'é stàit na nassion e në stat indipendent fin-a al 17 ëd mars dël 1861, quand che, dòp ël process d'unificassion, a l'é stàit proclamà ël Regn d'Italia, dont a l'ha fàit part fin dal prinsipi. Àor ël Piemont a l'é na region aministrativa a statù ordinari dla Repùblica italian-a. Soa capital a l'é Turin. Ël Piemont a l'é la sconda region pì granda d'Italia, con na surfassa ëd 25.399 km². A l'é la sesta region pì popolà, la quarta region pì esportatris, con na còta dël 10% dj'esportassion italian-e. A l'é la region nùmer sinch për prodot interior concc con anviron 123 bilion d'Euro totaj e 27.700 € a testa dël 2011. A confin-a con Savòja e Provensa a òvest, con Liguria a sud, con Lombardìa a est e pr'ën curt tòch ëdcò con Emilia-Romagna e a nòrd con la Svìssera (Canton Valèis e Canton Tesin) e Val d'Osta. A conta 4.462.828 abitant. Ël Piemont a fa part ëd l'Euroregion Alp-Mediterani. Nòm[modìfica | modifiché la sorgiss]"Piemont" a veul dì ai pè dij mont e ant le carte pì antiche a l'é scrivù an lenga latin-a Pedemontium o Pedemontis. Al prinsipi ës nòm a l'era dovrà mach për ël teritòri controlà dai Savòja vzin a Sangon, Dòira Rivaria e Pò. Apress a l'é stàit dovrà për ciamè na part sèmper pì spantià dla pian-a cisalpin-a, viaman che ij Savòja a conquistavo 'd tère. Geografìa[modìfica | modifiché la sorgiss]La region as peul ëspartisse an tre zòne consèntriche, dont la prima, pì a l'esterior, a l'é cola montosa dj'Alp e dj'Apenin (40% dla surfassa), la sconda, pì a l'anterior, fàita 'd brich (27% dla surfassa), la dariera e ancor pì a l'anterior, la pian-a (23% dla surfassa). Ant la region a scoro vàire fium e dòire, tuti afluent ëd Pò, ch'a nass al Pian dël Re an sël Viso. Orografìa[modìfica | modifiché la sorgiss] Le prinsipaj caden-e montose a son j'Alp, ch'a sircondo la region da òvest a nòrd, e j'Apenin ch'a fan da termo natural con Liguria e Emilia-Romagna a sud. Piemont a veul dì "ai pè dij mont" (pedemontium) e a l'é ciamà parèj pròpe për costa rason, oltra 'l fàit che ant j'Alp ossidentaj a-i manco le Prealp, che nopà ant j'àutre region alpin-e a-i son. Donch ij mont piemontèis a smijo pì maestos e brusch. Sota le rochere e le pasture a-i son d'ampie zòne ëd bòsch 'd bòsch: pin, sapin e malëzzo a son men spantià a bassa altitùdin che an d'àutri setor alpin e as passa tòst ai fò e ai castagné. J'alp piemontèise a son fra le pì àute ansema a cole valdostan-e: le sime pì àute, oltra 4000 m a son: Nordend (4609 m), la ponta àuta dël massiss dël Mont Reusa, e ël Grand Paradis. A-i son peui vàire sime ch'a van oltra ij 3000 m, dont ël Viso, L'Uja 'd Ciamarèila, ël Ròcia-mlon e l'Argentera. Ij mont e le vaj piemontèis a son tant antropisà. Për le vaj a passo d'amportante liure 'd traspòrt antërnassional, strà e ferovìe. Ant le vaj pcite as peulo trovesse 'd ciuse, d'ampiant idroelétrich o 'd sènter torìstich.  Le prinsipaj zòne colinar a son ël Canavèis (a nòrd-òvest), le Langhe e 'l Roé, (a sud), ël Monfrà (al sènter) e ij brich tortonèis (a sud-est). Ij brich meridionaj dle Langhe e dël Monfrà a son formà da d'antich sediment marengh e a son pòch arzistent a l'eva, ch'a scava ëd sorch e 'd rivass. Ij versant bin solegià a son ocupà da le taragne e da 'd camp ëd forment e biava ma 'dcò da fruté e ninsolé antant che l'anlevament, che na vira a l'era motobin spantià, a progrediss pì nen.  Trames a costi brich e j'Alp, n'autipian bin seivà da le tante dòire a riva fin-a a Coni, a 500 m d'autëssa: belessì ij camp a son coltivà për forment e biava. La part conèisa e turinèisa dla pian-a 'd Pò a l'é la pì àuta sël livel dël mar. Vers Noara, Vërsèj e Ël Casal a cala e a cangia 'dcò la sòrt ëd colture: grassie a la granda disponibilità d'eva (portà dai poss tanme da le bialere artifissiaj) as peul cheuje 'l ris. Ant j'anviron dle grande sità, dzortut Turin e Noara, ël paisage tìpich a l'é col dël dësvlup industrial, antant che ant ël rest Ëd la pian-a a së s-ciàira la campagna 'd risere o forment o melia, soens intercalà da j'arbrere, che an Piemont as pianto soens an tuti ij teren pi zerb o pì ert, e che donch a produvo pòch o a son difìcij da laoré. Idrografìa[modìfica | modifiché la sorgiss]Fium[modìfica | modifiché la sorgiss]
Ël Piemont a l'ha vàir fium, tuti afluent ëd Pò, dagià che Pò a traversa tuta la pian-a da òvest a est. Da sité oltra ël fium Pò midem a-i son:
Lagh[modìfica | modifiché la sorgiss] A-i son vàire lagh alpin d'orìgin morénica an Piemont. Ël Lagh Magior, ch'a marca 'l termo oriental con la Lombardìa ansema al fium Tesin, a l'é un dij pì grand lagh alpin. Vàire àutri lagh nopà a sorpasso nen ij 2 km² ëd surfassa. Ëd tuti as peulo massioné an particolar
D'àutri pcit lagh naturaj a son ël Lagh ëd Mërgheus (1,85 km²), ël Lagh Siri (0,3 km²), ël Lagh ëd Candia (1,52 km²) e ij doi Lagh ëd Vian-a (0,9 e 0,61 km²). Clima[modìfica | modifiché la sorgiss]  Ch'a fiòca d'invern a l'é normal e sòn a l'é dovù a l'aria sarà fra j'Alp e j'Apenin, dzortut a sud-òvest, ch'as arcangia nen e a fa sfreidé l'aria a l'autëssa dël seul, virand minca pieuva an fiòca. A le rive dël Verban a-i é 'n microclima particolar, con d'invern frèid ma pì tëbbi che ant ël rest dla region e d'istà pì frësche e piovose. Ambient[modìfica | modifiché la sorgiss]Ant la region a-i son 19.300.000 are 'd zòne protete, visadì 'l 7.6% dla surfassa total, dont doi parch nassionaj, ël Grand Paradis e la Val Granda, 56 parch regionaj e d'àutre zòne protete da j'ent provinsaj. Geologìa[modìfica | modifiché la sorgiss] Da la mira geològica ël Piemont a l'é na region con d'amportante caden-e montose, d'amplie zòne colinar e 'd pian. Ant ël Triàssich, 256 milion d'agn fa, mentre a òvest dl'atual Euròpa as formava l'Océan Atlàntich, a la latitùdin dl'Italia a-i era 'n grand gòlf ch'a l'era lòn ch'a-i restava dl'antich océan ciamà Tétid, che a col temp a l'ha ancaminà a suvesse e soa surfassa a l'é armontà lenta pr'ël fenòmeno ëd subdussion. Sa surfassa antratant a l'é scaudasse 'dcò con ël magma provenient dal sènter dla Tèra e 'd grande quantità 'd ròch ch'a vnisìo dal mantel, da la crosta oceànica e da cola continental a son stàite possà al livel dël mar e a son peui pogiasse l'un-a sl'àutra. 20 milion d'agn fa la caden-a alpin-a a l'era bele che formasse, ant la zòna mediterania a l'é creasse 'n neuv aument ëd calor dal mantel terestr e a l'é arcasse e rompusse la crosta europenga, dëstacand ël blòch dla Sardëgna e Còrsica; la neuva microplaca a l'ha virà an sens antiorari për 50 grad con sò pivò ant ël mar ligurin. Ël mar a coatava ij brich turinèis, le Langhe, ël Roé, ël Monfrà e la Pian-a 'd Pò.  Ël montè dla temperadura dl'eva a l'ha peui trasformà 'l Mediterani ant ën lagh salà pòch ancreus con vàire zòne sùite. Sta condission a l'é durà vàire senten-e 'd milen-e d'agn e a l'ha fàit deposité j'evaporita, ëd gèire 'd sòrt salin-a. Apress ël Mediterani a l'é duvertasse e l'eva dl'océan a l'é tornà a sircolè, tra la caden-a alpin-a e cola apenìnica a l'é formasse 'n gòlf triangolar ch'a coatava la pian-a 'd Pò tuta antrega. Dòp ël continuo alvesse dla caden-a alpin-a e apenìnica, ël mar a l'é artirasse da 's gòlf e ij sediment mnà daj fium a son ambaronasse creand l'atual pian-a 'd Pò. Ij depòsit marengh d'ës perìod a së s-ciàiro ant j'atuaj anviron d'Ast, ma a-i në son ëdcò dantorn Biela e intrand an Val Sesia e Val Séssera e a documento che 'l mar a rivava fin-a sot j'Alp. Dj'ìsole a vnisìo dal mar piemontèis: ij brich turinèis e 'l bass Monfrà. Dai rest fòssij as capiss che 'l clima 'd col temp a l'era sub-tropical, e donch pì càud e ùmid ëd col d'ancheuj. Ij fium a portavo soe gèire formand ëd delta anté ch'a vivìo 'd bocc ëd rinosseront, elefant, ëd serv e 'd cavaj. Lë score dij fium a l'ha rusià ij depòsit dël perìod precedent ch'a l'ero spess ëdcò 'd senten-e 'd mèter, coatand ël bassin con ëd neuv depòsit fluviaj megaconòid. Un milion d'agn fa ël clima a l'é torna cangià, a l'é montà la quantità ëd pieuve e le temperadure a son ësfreidasse. Sòn a l'ha portà a la nàssita dle giassere alpin-e, le lenghe 'd giassa ch'a corìo arlongh le vaj, scavandje e slargandje. Soens le giassere a rivavo fin-a a la pian-a. Ij detrì che sti giassé a portavo dai mont a l'ha creà d'anfiteatro morénich dnans le duverture dle valade. As peul arconòssje intrand ant le vaj dla Dòira Rivaria e dla Deura Bàotia e ant le zòne dantorn al Lagh Magior e 'l Lagh d'Orta. Stòria[modìfica | modifiché la sorgiss]
 Popolà fin-a dal Neolìtich, dòp ch'a son dësliasse ij giassé an àuta Pian-a 'd Pò, dël prim milenn aGC a l'é stàit ocupà daj Selt, daj Ligurin, daj Taurin e daj Salass, che peui a saran sotmëttù daj Roman dël 220 aGC, ch'a l'han fondà 'd colònie 'me Augusta Taurinorum (Turin) e Eporedia (Ivrèja). Dòp la crisi dla part òvest dl'Imperi la region a l'é stàita leu dë scontr, invasion e conquiste d'Odoàcher, dij Borgond, dij Gòt (Sécol V dòp Crist), dij Bisantin, dij Longobard (Sécol VI dòp Crist), dij Franch (773 dGC), guernand sèmper na certa independensa. La zòna a l'é stàita për la pì part unificà da Olderich Manfrèid, dagià ch'a l'era spartìa an contà e marche, e Manfrèid a lassrà an ardità la marca 'd Turin e la marca d'Ivrèja al gënner Odon dij nòbij ëd Savòja, fieul d'Umbert I Biancaman. Ël process d'union al blason dij Savòja dle tère che ancheuj a constituisso ël Piemont a ampiegrà vàire sécoj. Prima as formran ëd comun-e independente, 'me Ast, Lissandria e Savian (Sécol XII) e ëd fòrt marcheisà, 'me col ëd Salusse (Sécol XI) e col ëd Monfrà (Sécol XII).   Dòp ël perìod dla dominassion ëd Napoleon Bon-a-part (1798-1814), ël Piemont a l'ha torna fàit part dël Regn ëd Sardëgna. Dël 1861 a intra ant ël Regn d'Italia. Ant j'agn apress ël Piemont a sarà l'antissipador dij moment crìtich e dle transformassion sossiaj e conòmiche dl'Italia antrega, con ij siòpero dj'ovriè durant le guère mondiaj (dël 1917 e dël 1943), j'esperiense turinèise ëd Gramsci e Gobet (ant j'agn 1020), l'intensa partissipassion a l'Arzistensa (1943-1945), l'industrialism arnovant d'Adrian Olivet (dj'agn 1950) e le lòte dl'otogn càud (1969). L'industrialisassion piemontèisa a l'é stàita amponenta: passand da la strutura agraria tradissional dël regn dij Savòja, fondà sël podèj dle class dij buròcrat, dj'aristocrat e dij bajet, a l'ha avù un moviment ëd modernisassion ancaminà col posson industrial dël goern ëd Cavour (1852-1861), fin-a a fiorì 'me un dij tre vèrtes dël triàngol industrial ch'a l'ha tirà la chërsùa conòmica dl'Italia a l'achit dël Neuv-sent. A son pa mancà, durant ël lest dësvlup, ij disechilibri fra la capital Turin, na potensa industrial, e le provinse dantorn, con na conomìa agraria ëd bon livel, ma sensa industria. Coasta-sì a l'é la rason dla granda diferensa fra le dimension ëd Turin (anviron un milion d'abitant) e ij sènter provinsaj (soens ëd gnanca 100 mila abitant). La FIAT a l'é stàita ëd sigura la companìa ch'a l'ha ablì 'n grand nùmer d'imigrà dal rest d'Italia dj'agn sinquanta e sessanta, causand ëd cangiament sossiaj e colturaj ancreus. Nopà a la fin dël sécol XX la conomìa e la sossietà piemontèisa a l'han ancaminà a decliné, le bòite e le marche pi famose a son soens nen stàit bon a afronté le dësfide dla globalisassion e al prinsipi dël sécol XXI ël Piemont a l'é trovasse ant na situassion ëd crisi conòmica e àuta disocupassion. Sità e provinse[modìfica | modifiché la sorgiss] Ël Piemont a l'ha 7 provinse: E un-a Sità Metropolitan-a
Conomìa[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël Piemont a l'é na region con tradission industrial. La fàbrica pì amportanta a l'é la FIAT. Aministrassion[modìfica | modifiché la sorgiss]L'atual pressident dla Region a l'é Alberto Cirio (dal 6 giugn 2019). Lenga[modìfica | modifiché la sorgiss]La lenga pì parlà a l'é l'italian. Àutre lenghe parlà son ël piemontèis, l'ossitan, ël franch-provensal, ël walser e 'l sinto. Ancheuj ëdcò ël romen, l'àrabo, l'albanèis e àutre lenghe a son parlà da j'imigrà. Ossitan, fransèis, franch-provensal e walser a son stàite arconossùe tanme lenghe minoritarie dël Piemont da la lej nassional n. 482 dël 15 dzèmber 1999, con la possibilità dle comun-e ëd diciaré sua àrea lenghìstica për podèj sfruté j'avantagi dla lej. La lenga piemontèisa a l'é comsëssìa tutelà da la lej 10 d'avril 1990, n. 26 che a la buta a pari 'd cole tutelà da la normativa nassional. A resta nen tutelà la lenga dla minoransa dij sinto, ij sìngher piemontèis che da squasi 500 agn a son part ëd la stòria dla region e dont lenga a l'ha pijait vàire element da piemontèis e fransèis. Franch-provensal - 45 Comun-e (*) 1 Comun-a ch'a l'ha deliberà d'aparten-e ëdcò a la minoransa lenghìstica fransèisa. Ossitan - 35 Comun-e (*) 18 Comun-e ch'a l'han deliberà d'aparten-e ëdcò a la minoransa lenghìstica fransèisa. Ossitan - 71 Comun-e Walser - 6 Comun-e Provincia dël Verban-Cusi-Òssola: Walser - 6 Comun-e Con la Lej Regional 10 avril 1990, n. 26, ël Piemont a arconoss quatr lenghe stòriche presente an Piemont: piemontèis, ossitan, franch-provensal e walser. Dòp, ël consej regional, a l'ha aprovà la lej regional 17 giugn 1997, n.37 ch'a l'ha fàit quàich modìfica a la L.R. 26/90, rinforsand l'idèja dla lenga coma utiss fondamental për la chërsùa e lë scambi tra colture diferente. Lese ëdcò[modìfica | modifiché la sorgiss]
Anliure esterne[modìfica | modifiché la sorgiss]
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
