Mađarska

Magyarország
Mađarska

(Detalji) (Detalji)
Nacionalni moto: Cum Deo pro Patria et Libertate (Ferenc II Rákóczi)
Zvanični jezik	mađarski
Glavni grad	Budimpešta (1.706.851)
Predsjednik	Tamás Sulyok (2024.)
Premijer	Viktor Orbán (2010.)
Površina Ukupno % vode	93.030 km² (108°) 0.74%
Stanovništvo Ukupno (2022) Gustoća	9.689.010 (91°) 104,1/km²
Važni datumi	25. 12. 1000 29. 8. 1526 8. 7. 1686 23. 3. 1848 18. 2. 1867 16. 11. 1918 1. 2. 1946 20. 8. 1949 23. 10. 1989 1. 5. 2004
Valuta	Forinta (HUF)
Vremenska zona	UTC +1
Državna himna	Himnusz
Internet domen	.hu
Pozivni broj	36

Mađarska (mađ. Magyarország IPA: [ˈmɒɟɒrorsaːɡ] ( poslušajte)) je država u srednjoj Evropi. Ona je jednostavna demokratska parlamentarna republika od 1989. Član je Severnoatlantskog saveza od 1999., Evropske Unije od 2004. i deo Šengenske zone od 2007. Država broji 9,68 miliona stanovnika i zvanični jezik je mađarski. Glavni grad je Budimpešta.

Geografija

Površina Mađarske je od 93.030 km². Graniči sa Slovačkom, Ukrajinom, Rumunijom, Srbijom, Hrvatskom, Slovenijom i Austrijom. Ukupna dužina granica je od 2.106 km. Geografski centar je selo Pusztavacs. Najviša tačka je brdo Kékes (1.014 m), između Budimpešte i Egera. Najniža tačka (78 m. n. v.) se nalazi na reci Tisi u blizini Szegeda.

Kultura

Zvanična država himna je Himnusz, kompozicija: Ferenc Erkel (1844), tekst: Ferenc Kölcsey (1823).

Spomenici Svetske baštine (UNESCO) u Mađarskoj:

• Grad Budimpešta (1987)
• Selo Hollókő i okolica (1987)
• Kraške spilje Aggteleka i Slovačkog krša (1995)
• Opatija Pannonhalma (1996)
• Nacionalni park Hortobágy/Puszta (1999)
• Ranokršćanska nekropola Sopianae u Pečuhu (2000)
• Jezero Fertö (2001)
• Tokajski vinogradi (2002)

Stanovništvo

Glavni mađarski gradovi	Stanovništvo (proc. 2022)
Budimpešta	1.723.836
Debrecen	201.432
Miskolc	154.521
Szeged	160.766
Pečuh	142.873
Győr	132.038
Nyíregyháza	116.799
Kecskemét	110.687

U 2022. Mađarska broji 9.769.526 stanovnika i spada među države u demografskom opadanju.

Etničke grupe: Mađari (89.9%), Romi (4.0%), Nemci (2.6%), Hrvati (0,8%) Srbi (0,02%), Slovaci (0.8%), Rumuni (0.7%), i drugi.

Veroispovest: rimokatolici (63%), kalvinisti (20%), luterani (5%), ateisti i bez religije (12%). Po statistikama, Mađarska je ipak zemlja sa jakim procentom stanovništva koji ne veruje ili nema verskog opredelenja (oko 1.860.000). Po drugim istragama, nešto između 32% o 35% stanovništva ne veruje u Boga.

Vidi takođe: Popis gradova u Mađarskoj

Najveći mađarski grad je Budimpešta, glavni ekonomski i politički centar pa i zvanični glavni grad države. U 2022. grad broji 1,7 miliona stanovnika (17% od ukupnog stanovništva), dok u krugu metropole (Budapesti agglomeráció) živi oko 3 miliona stanovnika. Sledi nekoliko gradova srednje većine koji se nalaze u blizini granica: Debrecen, Miskolc, Szeged, Pécs, Győr, Nyíregyháza, Kecskemét i Székesfehérvár. Ostali deo urbanog stanovništva čine mali gradovi od 30–50.000 žitelja.

Danas oko 5 miliona Mađara živi izvan Mađarske.

Po procenama, grupe autohtonih Mađara se nalaze u Rumuniji (1,2 mln), Slovačkoj (422.000), Srbiji (253.000), Ukrajini (156.000), Austriji (90.000), Hrvatskoj (14.000) i Sloveniji (10.500). Kasnije naseljene zajednice nalazimo u Sjedinjenim Državama (1,5 mln), Kanadi (348.000), Nemačkoj (296.000), Izraelu (250.000), Ujedinjenom Kraljevstvu (250.000) i u Francuskoj (200.000).

Uprava

• Mađarski parlament (Országház)
• Oblik vladavine: republika.
• Glasačko pravo: 18 godina.
• Nacionalni praznik:
• Pasoš Mađarske

Ekonomija

Novčanica od 500 forinti

Poljoprivreda, ribolov, prehrambena industrija, turizam.

Valuta: Forint (HUF)

Istorija

Vidi takođe: Spisak vladara Mađarske, Mađarski šefovi države, Spisak predsjednika Vlade Mađarske, i Kraljevina Ugarska

Karpatski basen i dolina reke Dunav su oblast Evrope koja ima daleku, veoma složenu i nimalo linearnu historiju. Prvi tragovi ljudskog naseljavanja mogli bi datirati još pre 500.000 godina kod vrste homo heidelbergensisa, mada značajniji tragovi postoje počev od pojave homo neanderthalensisa pre oko 100.000 godina. Homo sapiens je stigao u karpatski basen pre 30.000 godina pre nove ere a možda je pripadao aurignačkoj kulturi. Zatim nalazimo bitne tragove Кulture linearnotrakaste keramike koja uvodi poljoprivredu na Karpatskom basenu.

Prvi rimski napadi su počeli između 156. i 70. pre Hrista, mada su Rimljani uspostavili prve stabilne baze u Panonskoj niziji između vladavine cara Tiberija i cara Klaudija, stvarajući nekoliko vojnih baza koje su beležile granicu uz reke Dunava (Aquincum, Brigetio, Arrabona, Sopianae, Solva, Savaria, Scarbantia). Današnja teritorija Mađarske u starom veku bila deo rimske provincije Panonije.

U 4. veku su je naselili Huni pod vođstvom Atile. Potom ovo područje naseljavaju germanska plemena. Nakon njih dolaze Avari i Sloveni (oko 550-590). Današnji Mađari, Ugri (v. Onoguri), su naselili Panoniju krajem 9. veka. Oko 1000. godine Mađari su primili hrišćanstvo, vojvoda Vajk je promenio ime u Stefan a papa Silvestar II. je ga krunisao za kralja Mađara. Od 1000. do 1301. Ugarskom su vladali Arpadovići, nakon čega kraljevina prelazi pod strani uticaj tokom dva veka (Přemyslovići, Wittelsbach, Anžuvinci, Luxemburgovci, Habsburgovci, Jagelovići). U 15. veku Mađarska je bila potkopana endemskom unutrašnjom političkom nestabilnošću, dok je u evropskoj geopolitičkoj tabli predstavljala jedno od najvećih kraljevstava u Evropi, zauzimala je veoma centralnu poziciju na kontinentu i bila je jedna od najtraženijih kruna u Evropi usred borbi za vlast između najambicioznijih tajkunskih porodica. Suočena sa situacijom koja je postajala sklerotična, Mađarska je ipak procvetala pod vođstvom vojne porodice Hunyadi, pravih renesansnih gospodara, ali su se njene krhkosti pokazale nepremostivim pred napredovanjem jedne od najvećih vojnih sila tog vremena, Osmanskog carstva.

Mađarski prostor pri kraju 16. veka

U bici kod Mohača (1526) osmanska vojska je porazila mađarske snage i time je nestala Kraljevina Ugarska. Veći deo je pao pod vlast Osmanskog carstva (Rumelija), drugi je ušao u sastav Habsburške monarhije (Vojna krajina i «Austrijska Mađarska»), dok treći (Transilvanija ili Istočna Kraljevina Ugarska) je postao polunezavisna kneževina i vazal Visoke Porte pod dinastijom Zapolja. Osmanlije su 1541. konačno osvojile Budimsku tvrđavu a 1544. su stigle do Miskolca i zatim su vladale dolinom Dunava do 1686.

Posle Tridesetogodišnjeg rata (1618-1648), Habzburgovci su delimično napustili scenu srednje Evrope i Carstva da bi posvetili više pažnje događajima na jugu i na istoku. S druge strane, Osmansko carstvo je dostiglo sjaj pod Sulejmanom Veličanstvenim (1520-1566), a posle toga takvo napredovanje i takvi uspesi su se pokazali kao neponovljivi. Vojne kampanje su se često pokazale manje profitabilnim nego što se očekivalo, dok je carstvo postajalo izuzetno skupa struktura za upravljanje, sa burnom tendencijom, i postepeno je počinjalo da slabi iz čisto unutrašnjih razloga. Iz takvih razloga, posle poraza u opsadi Beča (1683), počinje suton Osmanskog Carstva. U Velikom turskom ratu (1683-1699), vojna koalicija koju su vodili Habsburgovci je osvojila celu Panonsku niziju.

Krajem 17. veka, Habsburška monarhija zaposeda Transilvaniju i otomanske teritorije u Panonskoj niziji, tako da svi Mađari dolaze pod vlast Habsburga. U periodu reformacije, Mađari prilaze luteranstvu i kalvinizmu.

Mađari su 1848. godine podigli bunu protiv Habsburga zahtevajući nacionalna prava. Ono što su Mađari tražili od Habsburga, nisu hteli da daju nemađarskom stanovništvu tadašnje Ugarske, zbog čega je došlo do sukoba između Mađara i pripadnika drugih narodnosti tadašnje Ugarske - Slovaka,Srba, Hrvata, Rumuna, itd. Mađari su izgubili rat, a samim tim nisu ni ostvarili svoja nacionalna prava.

Posle 1860. godine, Habsburška politika prema Mađarima se menja, tako da je 1867. godine Habsburška monarhija transformisana u Austro-Ugarsku, u kojoj je Ugarska dobila veliki stepen autonomije. Granica između Austrije i Ugarske je išla rekom Lajtom. Ugarska je vodila politiku ugnjetavanja slovenskog življa: Srba, Hrvata, Slovaka, ali i neslovenskih Rumuna.

U Prvom svetskom ratu (1914-1918) Austro-Ugarska je bila članica Sila osovine zajedno sa Nemačkom i Italijom. Kada je Austro-Ugarska izgubila rat, država se podelila na Austriju i Mađarsku, a preostali delovi su ušli u sastav Rumunije, Čehoslovačke i Jugoslavije, kao ratna otšteta, odlukom pobedničkih snaga u Trijanonu (Francuska).

U Drugom svetskom ratu (1939-1945), Mađarska je bila na strani Trojnog saveza. Učestvovala je u razbijanju Jugoslavije 1941 godine, posle čega su mađarske trupe okupirale Bačku, Baranju, Međumurje i Prekumurje. Specijalni odredi – streličasti krstovi učestvovali su u mnogim zločinima nad Srbima na okupiranim teritorijama.

1945-1989 Mađarska je bila pod sovjetskim uticajem. Bila je članica Varšavskog ugovora. Do antikomunističke i antisovjetske pobune je došlo 1956. Pobuna je ugušena. 1989. promenila je ime Narodna Republika Mađarska u Republika Mađarska. 2004. predsednik Mađarske je Ferenc Madl.

Transport

Mađarska ima pet međunarodna aerodroma:

• Aerodrom Ferenc Liszt Budimpešta (BUD)
• Aerodrom Debrecen (DEB)
• Aerodrom Hévíz–Balaton (SOB)
• Aerodrom Győr-Pér (QGY)
• Aerodrom Pécs-Pogány (PEV)

Aerodrom Budimpešta je dobro povezan sa celom Evropom. Među ostalim, ima aktivne relacije prema Egiptu, Emiratima, Saudijskoj Arabiji, Jordanu, Kazahstanu (sezonski letovi za Astanu), prema New Yorku, Južnoj Koreji, Turskoj, Gruziji.

Vanjske veze

Mađarska na Wikimedijinoj ostavi

• (hu) Stranica Mađarske Vlade Magyarország Kormánya
• (hu) Stranica Mađarskog Parlamenta Országgyűlés
• (hu) Stranica Mađarskog Prvog Ministra
• (hu) Stranica Predsednice Mađarske
• (en) Turistička stranica Mađarske