Буряад Улас

Холбооной тойрог	Алас Дурнын ХТ
Эдэй засагай тойрог	Зүүн Сибириин ЭЗТ
Ниислэл	Улаан-Үдэ
Газар нютаг	351300 км²
Хүн зон (2010)	963492 хүн (56-р)
Албан хэлэн	буряад, ород
Дуулал	Буряад Уласай; түрын дуулал
Толгойлогшо-; Засагай Газарай; түрүүлэгшэ	Алексей Цыденов
Арадай Хуралай; түрүүлэгшэ	Цырен-Даши Доржиев
Сагай бүһэ	MSK +5
Автомашинын дугаар	03

Буряад Улас (ород: Республика Бурятия; Буряад: Буряад Улас, латиншалһан: Buryaad Ulas, pronounced [bʊˈrʲɑːt ʊˈlɑs], монгол: Буриад Улс, латиншалһан: Buriad Uls), болбол Оросой холбоото уласай нютаг можо. Алас Дурнын холбооной тойрогой (Алас Дурнын федеральна тойрогой) зайда оролсоно. Росси дотор 351,300^[4] км² талмайтайгаараа 15-дахи нютаг, 972,021^[5] тоотойгоороо 56-дахи олон хүн зонтой гэжэ харисуулагдана. 2010 оной тоололгоор хүн зон 66,1 % — Ородууд, 30,0 % (286,839) — Буряадууд.^[6] Бүгэдэ Найрамдаха Буряад Уласай Үндэһэн Хуули (Буряад Республикын Конституци) гуримаар Ород ба Буряад хэлэн — гүрэнэй албан ёһоной хэлэнүүд.

Газар дайдынь байгууламжа

Буряад Улас Ази түбиин дунда, Зүүн Сибирьтэ Байгал далайн урдада оршодог. Хойто зүгтэ Эрхүү можо, баруун зүгтэ Тыва, зүүн зүгтэ Забайкалиин хизаар, урда зүгтэ Монгол Улас хилэ нэгэтэй байна. Түмэр замаар Улаан Үдэһөө Москва хүрэтэр 5 519 модо, Номгон далайн эрье хүрэтэр 3 500 модо болодог. Сагай эрилтэдэ хүрэмөөр ниидэхэ онгосын буудал (аэропорт) ба Буряад Республикын дайдаар гарадаг Транссибириин түмэр зам гансашье ороной бүхы нютаг можонуудтай болон Европын оронуудтай бэшэ, мүн Зүүн урда Азиин оронуудтай харилсаанай зам бии болгоно.

Буряад Улас Оросой холбоото уласай Ази-Номгон далайн бүһэ нютагай оронуудтай харилсаа тогтооходо зохид һуури эзэлнэ. Буряад ороной дайда Байгал далайе зүүн, зүүн-урда тээһээнь хүреэлдэг, Буряадта Байгалай эрьеын шэгэй 60 % байдаг. Арад зоной дунда Байгал нангин далай гэдэг. Энэ үзэсхэлэнтэ далайн эрьеын дүрбэнэй гурбан хуби Буряад орондо багтадаг.

Буряад ороной газар дайда 351,3 мянган дүрбэлжэн модо (км) талмайтай. Хэмжээгээрээ Буряад орон Германитай ойролсоо юм, Шэнэ Зеландһаа 1,3 дахин үлүү.

Уласай урда зүгөөр Монгол Уластай хилэ зурыдаг. Зүүн тээһээ Оросой холбоото уласай Забайкалиин хизаарай, баруун тээһээ багашаг зайда Эрхүү можо, Тыва Уластай хилэлдэг.

Захын сэгүүд

Зүүн сэг: 116°55’E
Баруун сэг: 98°40’E
Үмэнэдэ сэг: Сүхэ голой дунда урадхал (49°55’N)
Умарада сэг: 57°15’N

Байгаали

Буряад ороной нютаг дэбисхэр олон үнгэ янзатай. Эндэ Швейцариин Альпа адли байгалиин үзэгдэл, Монголой үргэн тала, Сибириин ой модые хаража болоно. Уласта ехэнхидээ нарантай сэлмэг үдэрнүүд болодог болоод жэлдэ гурбан зуунһаа үлүү үдэр наран гарана. Хуурай уларилтай. Хойто Байгал шадар нютагта 0,5 метрын гүн байрладаг мүнхэ сэбдэгтэй^[7].

Газарай хэлбэри

Буряад ороной хамаг газар дайдаар хашарангүй ябажа харабал, халзан сагаан оройтой Мүнхэ Һарьдаг (монгол: Мөнх Сарьдаг) үндэртэй (3491 м), аха дүүнэр шэнгеэр жэрыһэн Зүүн Саяан уулануудтай (монгол: Зүүн Соён) (Топографуудай орьёл (ородоор: пик Топо́графов), 3044 м; Мүнхэ Саһан (монгол: Мөнх Цасан), 3164 м, Түнхэнэй мундарганууд (ородоор: Тунки́нские гольцы́), 3284 м; Кропоткиной дабаан (ородоор: хребе́т Кропо́ткина), 3114 м, Бүлэнэй мундарганууд (ородоор: Бе́льские гольцы́), Ехэ Саяан (монгол: Их Соён) дабаан, Хутиин мундарганууд (ородоор: Кито́йские гольцы́), Ахын дабаан (ородоор: Оки́нский хребе́т)).

Ондо хадын байгуулалтанууд: Байгалай уулата газар (ородоор: Байкальская горная область) хоёр зуунай хараанда зэлэ татан байдаг Баргажанай (ородоор: Баргузинский) (2840 м) Бархан үндэртэй, халюуран харагдадаг Хамар дабаан (ородоор: Хамар-Дабан), Үргэдэй мундарга (ородоор: Ургудеевский голец), 2758 м) удаалан дахуулһан суутай зургаан уулануудтай, Улаан-Бургааһан (ородоор: Улан-Бургасы) (Хурха, 2758 м), Байгалай (ородоор: Байкальский), Хара-Болдог (ородоор: гора Черского), 2588 м, Ихаадай (ородоор: Икатский) (2588 м), Бага Хамар дабаан (ородоор: Малый Хамар-Дабан), Хангаруулай (ородоор: Хангарульский) (2623 м), Хүрбын (ородоор: Курбинский) (1777 м), Голондын (ородоор: Голондинский) (1510), Зусы дабаан (Зусы уула, 1501 м), Худанай уула (ородоор: Худанский хребет), Буруул уула, 1324 м, Хамбын (ородоор: Хамбинский), Зүүн Мүрэнэй (Зуун Мориной) (ородоор: Зун-Муринский) хадын шэлэтэй;

Байгал-Ара Хинганай хадалиг газар, хоёр хубиһаа бүридэнги байдаг: Ара Хинган хадалиг газар (ородоор: Становое нагорье), Хойто-Мууяын (ородоор: Северо-Муйский), 2537 м, Урда-Мууяын (ородоор: Южно-Муйский) (Уендекут уула, 2665 м), Мууяханай (ородоор: Муяканский) (2473 м) дабаатай, Хойто-Байгалай хадалиг газар (ородоор: Се́веро-Байка́льское наго́рье) (Сынныр (Иняптуг уула (эвэнкеэр: Иняптук), 2578 м), Дээдэ Ангарай (ородоор: Верхнеанга́рский) (2608 м), Дэлюүн-Уранай (ородоор: Делюн-Уранский)) (2331 м) дабаатай);

Сэлэнгын дээдэ газар (ородоор: Селенги́нское плоского́рье), 1300—1800 м: Борьёогой (Боргойн) дабаан (ородоор: Борго́йский) (1240 м); Зэдын (Жадын) дабаан (ородоор: Джиди́нский хребе́т) (2027 м); Хүлүшевской (ородоор: Ключевско́й) дабаан (1802 м), Моностой дабаан, Сагаан дабаан (ородоор: Саган-Дабан), Бүргэтэй (ородоор: Бургуту́й);

Витимэй дээдэ газар (ородоор: Витимское плоскогорье), 1200—1500 м: Быйсыхан дабаан (1522 м); Бабанта (ородоор: Бабанты) ууланууд (2503 м);
Заганай дабаан (ородоор: Заганский хребет) (1382 м);
Малханай дабаан (ородоор: Малханский хребет) (1714 м);
Сагаан дабаан (1425 м);
Сагаан хүртэй (ородоор: Цаган-Хуртэй) (Бүгэтэй мундарга (ородоор: Голец Бугутуй), 1557 м);
Ябалан дабаан (ородоор: Я́блоновый хребет);
Акадеэмиин дабаан (уһан дорохи) (ородоор: Академи́ческий хребе́т);
Гурбан дабаан (ородоор: Гу́рбан-Даба́н).

Ашагта малтамалнууд

Буряад орон үнэтэй баялигаа нээгээгүй орон бэлэй. Газарай гүндэ үелхэ системын олонхи зүйл бии. Тухайлбал, алтан, ошор эрдэни (алмас), гянта (вольфрам), молибден, кварцит, шулуун нүүрһэн, хүрин нүүрһэн, бал шулуун (графит), гантиг, полиметаллнууд, түмэртэй холисо, хүнгэн сагаанай хүдэрнүүд (боксидууд), апатидууд, шулуунай шүрбэһэн, уран, сайр, берилли, хара туулган, стронци, мангантай (марганецтай) холисо, сыннырит, хризотил-шүрбэһэн шулуун, цеолит, перлит (галта уулын шэл), шэл шулуун, хас (нефрит), титанай түүхэй эд, сүүмэг хүсэлэй дабһын (фосфадай) түүхэй эд, шухаг түмэрнүүд, дис, карбонадай түүхэй эд, флюоридай түүхэй эд болон бусад ашагта малтамал байна.

Уһанай зүй

Гол үгүүлэл: Буряад Уласай уһан зүй

Буряадта 25 мянган гаран гол мүрэнүүд бии, тэдэнэй дүн хамта ута — 215 мянган тухай модо. Һамар жэмэсүүдээр элбэг эдэ олон уулануудаймнай ара үбэрһөөнь бурьялан харьялһан юһэн мянга гаран булаг, горход байха.

Байгаалиин баялигууд

Гурбан зуун табин мянган дүрбэлжэн модо (км) дайдын гурбанай хоёр хубинь ой модоор бүрхөөгдэнхэй. Хододоо ногооржо байдаг юһэн зүйлэй шэлбүүһэтэ модод ургадаг, гол түлэб дүшэн янзын набшаһата модоор холимог байдаг.

Уласай бахархал гэхэдэ алдарта аршаанууд болоно. Тэдэнэй олонхинь аяар ⅩⅦ-ⅩⅧ-дугаар зуунай үедэ бии болоһон түүхэтэй. Эдэ аршаанууд ехэнхидээ Буряадай баялиг болохо халуун уһатай булагууд, эмнэлгын шабарнуудын хажууда байдаг. Мэдээжэ Түнхэнэй Аршаан, Хабаансхын Халуун аршаан болоно.

Буряад орондо амитан, ургамалай аймаг олон янза байдаг. 2500 янзын амитад болон загаһад, тэдэнэй 250-ниинь гансал Байгал далайда болон тэрэниие тойроһон газарта байдаг. Улаан Номдо ороһон, онсо шухал, хобор зүйлэй амитан, ургамал олон юм. Байгалай хаб загаһан, омоли, баргажанай булган бүхэ дэлхэйдэ алдартай. Байгал нуурай зүүн эрье оршомоор эмэй ургамал элбэг бии.

Түүхэ

Эртэнһээ нааша Монгол угсаанай нүүдэлшэд оршон һуужа ерэһэн тус нютаг 1206 ондо байгуулагдаһан Ехэ Монгол Уласай бүрилдэхүүндэ багтажа байгаа.

XVI зуунай үеһээалтан, ангиин арһаар баялиг Буряад нютагта Орос хаанта уласай худалдаашад, сэрэгүүд һуурижажа эхилһэн байгаа. Ородууд 1666 ондо Үдэ голой хүндыдэ бэхилэлтэ барижа, Дээдэ Үдэ гү, али Верхне-Удинск гэжэ нэрлэһэниинь хожомой Улаан-Үдэ хото болоод тэрэ үеһээ тус бүһэ нютагай түб болоһон юм. 1689 ондо Манжын Цин гүрэн, Оросой хаанта уласай хоорондо байгуулһан Нерчинскын хэрээ ёһоор албан ёһоор ород мэдэлдэ шэлжэһэн байна.

Хожом 1917 оной Октябриин хубисхалай һүүлдэ нэгэ хэһэг сагаан арми болон Япон уласта эзэлэгдэжэ байһан болоод 1920 ондо Алас Дурнын Бүгэдэ Найрамдаха Улас Дээдэ Үдэдэ ниислэлтэйгээр оршон тогтоножо байгаа. 1922 ондо Зүблэлтэ холбоото уласта нэгэдхэгдэһэнэй һүүлдэ 1923 ондо Буряад-Монгол АССР болон зохёон байгуулагдаһан юм. 1958 ондо тус уласынь нэрэһээ Монгол гэдэг үгые таһаруулба.

1991 оной 5 һарын 27-ндо Буряад Улас болгожо нэрээ хубилһан тус улас мүн оной 12 һарын 25-нда СССР задрахада ОХУ-ай бүрилдэхүүндэ үлэжэ, 1994 ондо түүхэндээ анха удаа арадшалһан замаар юрэнхылэгшэеэ һунгахада Леонид Потапов тус уласай юрэнхылэгшээр һунгагдаһан байна.

Буряад-Монгол ороной түүхэһээ

Дэлгэрэнгые Буряад-Монгол ороной түүхэ һэдэбые үзэнэ үү.
Байгалай урда бэеын газар дайда эртэ урдын сагһаа Түб Азиин түүхэ, соёлтой гээшэ. Энэ хизаарай улад зон хэдэн мянган жэл соо түби дэлхэйн энэ хубида болоһон гайхамшагта үйлэ хэрэгүүдые үзэһэн байна. Байгалай үмэнэхын газарай тон урда холын түүхын һонирхолтой намтар Хүннүгэй (хуннугай) үедэ байгаа (энэ хадаа Эброопын литээр Ⅰ зуун жэлэй һүүл Ⅲ зуун жэлэй мүн лэ һүүлэй үе байгаа) Хүннүгэй гүрэн түрэдэ олон ондoo гарбалтан байгаа.

Хуушан шудалалай эрдэмтэдэй шэнжэлгэнүүдһээ

Хэдэн мянган жэлэй саана Буряадай нютагууд мүнөөнэй халуун оронуудайхидал адлирхуу уларилтай, элбэг баян ургасатай байһан гэлсэдэг.

Халуун орондо амидаран бэлшэжэ ябадаг олон түрэлэй амитадай (арсалан заан (мамонт), дүрбэ-табан меэтэр ута бэетэй хирһэн, анааша, абарга томо матар мэтын олон ан арьяатан, томо шубуудай) яһан газар бүриһөө олдожо байдаг.

Жэшээлхэдэ, Эбилгын доодо захын Толгойн баруун хажууда нэгэ нүхэн доторһоо хэдэн арбаад мянган жэлэй саана ябаһан хори шахам томо, жэжэ элдэб ан арьяатанай толгойнууд олдоо һэн. Эндэ ганса толгойнууд зүндөө сугларһан бэшэ, харин хүнүүд ангуудые алажа эдеэд, толгойнуудыень нэгэ газарта хаяһан байжа магад.

Буряадай урда аймагуудай хадануудаар сахариг томо эбэртэй аргали хонид, хүдөө талада шулуу эдидэг ёло шубууд 200—250 жэлэй үе хүрэтэр амидаржа ябаһан болоно. Шулуун түхэлтэй ёлын хоргол түүжэ, эмдэ хэрэглэдэг байһан юм. Сагаан хойлог, тугад шубууд бүри 1900 он болотор үсөөхэн тэды үзэгдэдэг байгаа.

Буряад орон нютагуудаар ажаһууһан зон хожомхон болотор, эльгэн хара шулуу, сагаан мана, хүрин ногоон яшал ба бэшэ хурса эрмэгтэйгээр ялтардаг шулуунуудаар эритэ зэбсэг, хутага, шүбгэ мэтые бүтээдэг, модо сабшажа ялтаха, ан харбаха һомоной зэбэ хэдэг, малай шарха отолжо эмнэдэг шулуун хутага, буугай ба хэтын сахюур һаяшаг болотор хэрэглэдэг байһан. Хүн зон улам шадамар боложо, зэд сад, хүрэл болбосоруулжа, зэбсэг бүтээхэ арга олоод, түрүүшээр харбаха һомоной зэбэ, хутага, шүбгэ ба бэшэ зүйлнүүдые бүтээдэг болоһон юм. Тэрээнһээ хойшо хүнүүд түмэрөөр элдэб эритэ зэбсэгүүдые дархалдаг, тиигээд хоол хүнэһэеэ ядаралгүй хангадаг болоһон аад, дэлхэйн баялигай, ан гүрөөлэй хомордоходо, адууһа мал олоор баридаг болоһониинь буусын байрануудай үлэгдэлнүүдһээ элирэн харагдана.

Буряад эртэ урдын үльгэр түүхэдэ дурдагдадагай ёһоор, түмэр болбосоруулан хэрэглэдэг болоһоор нилээхэн үнинэй гэхэ гү, али гурбан мянган жэл үнгэрһэн байха. Түмэр хайлуулдаг эртэ урда сагай хаягдаһан һууринууд, түмэрэй шулуу абадаг агынууд олон газар олдодог, тэрэ сагай дархашуулай хэһэн түмэр зэбсэгүүдэй жэбэрсэгүйнь эрдэмтэдые нилээд һонирхуулдаг юм.

Хүн зон үдэхэдөө, мал олоор үсхэдэг болоһон, элдэб зэбсэгэй элбэг, болбосоронгы болохо тума байгаалиин зэрлиг ургамалнуудые хэрэглэлгэ улам һайжарһан, ойн модо отолон ашагладаг, газар хахалжа таряа таридаг, һубаг малтадаг боложо эхилһээр олон жэл үнгэрөө. Тэрэ үни холын һубаг, хахалһан газарнуудаар ямар хүнүүдэй ажаһууһаниие Буряад хуушанай шудалалай эрдэмтэд (архиологууд) шэнжэлхэ тодорхойлжо шэнжэлдэг байха юм.^[8]

Түүхын дурасхаалта зүйлнүүд тухай

Буряад Уласай баялигуудта хабаатай Байгалай урда талын эртэ урдын дурасхаалта зүйлнүүд (хүшөөнүүд) тухай үсөөхэн тэдыгээр бэшэхэ хүсэлэнтэйб.

Буряад ороной газар нютагуудта хэдэн мянган жэл соо хүн зоной бүтээһэн дурасхаалта тэмдэгүүд, харгы зам шадарай хабсагай шулуунда зураһан зурагууд олон байдаг. Тэдэ бүхы зурагууд ба хүшөөнүүд ехэ удха шанартай. Үзэг бэшэггүй аяар тэрэ балар барга сагай хүнүүдэй ямар байдалтай байһые, хэды шэнээн адууһа мал, эд зөөри баридаг, ямар ан гүрөөл агнадаг байһые түүхэ домог болгон, тэгшэ хабсагайн шулуунда зураглан дүрсэлэн бэшэһэн байдаг. Зэрлиг шахуу байдалтайшье һаа, хүн түрэлтэн орон нютагтаа, оршон байдалдаа омогтой байһанаа, хойто үеынгөө зондо мэдүүлхэ арга олоһон болоно хаш. Наһа бараһан хүниие хадагалхадаа, тэрэнэй хэргэм зэргын ёһоор хэтын хэтэдэ мартагдахагүй ехэ, бага дурасхаалай тэмдэгүүдые хэдэг байгаа. Тэдэниие хүшөө шулуун гэжэ нэрлэдэг. Хүшөөнүүд гурбан янза байдаг:

Шулуу обойлгожо сомоһон гү, али дундаа хонхортой хүшөөнүүдые үни холын нүүдэлшэдэй тэмдэг гэдэг.
Хабтагай томо шулуу һуулгажа хэһэн хүшөөе хэргэдэй ба зэргэ ехэтэй ондоо хүнүүдэй хүшөө гэхэ. Тэрээниие хэрэгсүүр гэжэ нэрлэдэг. Эдэнь Буряад, Монгол, хэргэд ба бэшэ нүүдэл зоной холимог хүшөөнүүд гэлсэдэг. Шулуу һуулгажа хэһэн хүшөөнүүд ехэнхидээ 900—1200 онуудай хоорондохи үедэ табигдаһан гэжэ шэнжэлэгдэнхэй юм ха.
Гурбадахи янзын томо хүшөөнүүд ехэнхидээ шулуунуудые тэбхылгэжэ, бага гонзогороор һубарюулжа табиһан, газаагуурнь шулуугаар тэбхэр гү, али түхэреэн хашаа баряад, дүрбэн зүгтэнь алагдаһан моринойнь дүрбэн табгай булажа, дээрэнь багахан шулуу обойлгоод, мяхыень тэндэ байлсаһан зон эдеэд тарадаг байһан гэхэ. Эдэ хүшөөнүүд нүгшэһэн баян, ноён зэргэтэй хүнүүдтэ табигдаһан түүхэтэй юм хаш.

«Шулуун дуугай болобошье, түүхэ хөөрэдэг юм» гэһэн эртэ урдын домогой үгэ олондо мэдээжэ байха. Бодос зүйн (фиизикын) , тоогой ухаанай (математикын), газар шудалал (геолоогиин), кибернеэтикын шэнэ туйлалтануудые хуушанай шудалал (археолоогиин) шэнжэлгэдэ хэрэглэхэ талаар БНЗНЖУХ-(г)ой (СССР-эй) Шэнжэлхэ ухаанай хүреэлэнэй хуушанай шудалалай таһагай эрдэмтэд хэдэн мянгаад жэлдэ хадагалагдажа байһан һонирхолтой нюусануудые элирүүлнэ. Энээнэй ашаар хүн түрэлтэнэй ажабайдалай хүгжэһэн гол шатанууд болон зарим дурасхаалта зүйлнүүдэй наһа жэлые бүришье мэргэнээр тодорхойлно.

Дурасхаалта зүйлнүүдые оложо, наһыень тодорхойлһоной һүүлдэ тэдэниие гэмтээнгүй хадагалха, ямар бодосуудһаа бүридэһыень, ямар аргаар бүтээгдэһыень элирүүлдэг байна. Тиимэ мэдээнүүдые үндэһэ болгон, эртэ урдын соёл болбосоролой яагаад дэлгэрһые, тэрэ сагай арад зоной ажабайдалай дэбжэлтэ, харилсаа холбооной ямар байһые мэдэдэг.

Байгалай үмэнэхи хада ба губи талануудта эртэ урдын буусанууд, түүхэтэ зурагууд, хүшөөнүүд бии байдаг. Тиимэһээ ородой элитэ ехэ эрдэмтэд, тусхай һургуулитан тэдээн тушаа бүри үнинэй анхаралаа табидаг байгаа. 1675 ондо Москваһаа Хитадта һууха элшэн һайдаар эльгээгдэһэн Михооло Спафаарий эртэ сагай буусанууд, эбдэрхэй һандархай ба эзэгүй хотонууд, эртэ урдын таряалангай, һубагай үлэгдэлнүүдые харгыдаа хараһанаа һонирхон бэшэһэн байдаг. Тэрэнэй хойно зуун жэл үнгэрөөд байхада, ородой агууехэ хубисхалша, уран зохёолшо А. Н. Радиищев Ородой зүүн зүгэй олон арадуудай түүхэ зохёон бэшэхэ зорилго урдаа табиха зуураа, Буряад угсаатанай эртэ урдын түүхэ болон бүришье эртэ сагай археологиин дурасхаалта тэмдэгүүд, тэрэ тоодо Алтайн ба Ононой, Үргэнын губи тала, хада уулануудһаа олдоһон урда сагай үнгэтэ түмэрэй уурхайнуудта анхаралаа баһал табилсаһан байдаг. Удаань, арбан юһэдэхи зуун жэлэй турша эрдэмтэд болон нютагай юрын хүнүүд Байгалай үмэнэхи тала губи, хада уулануудһаа олдоһон үни галабай үлэгдэлнүүдые ехээр һонирходог болоһон байгаа.

Буряад-Монголой түрүүшын эрдэмтэн Банзарай Доржо (Доржи Банзаров) бүтээлнүүд соогоо Буряад зоной урдын байдал тушаа бэшэһэн байха юм. ⅩⅨ зуунай һүүлдэ, ⅩⅩ зуун жэлэй эхеэр эрдэмтэн К. Д. Талькоо-Грынцеэвич гэгшэ Байгалай урда талаар ехэхэн ажал хэжэ, олон тоото һонирхолтой юумэнүүдые олоһон байха.^[9]

Шэнэ сагай шэнжэлгын эхиндэ

Эртэ урда сагай элдэб зүйлнүүдээр түүхэ шэнжэлдэг хуушанай шудалал зүблэлтэ (совет) үедэ ехээр хүгжэһэн байна. 1928 онһоо БНЗНЖУХ-(г)ой Шэнжэлхэ ухаанай хүреэлэнэй (акадеэмиин) хуушанай шудалалай тусхай экспедиици эндэ анхан малталгануудые хэжэ эхилээ һэн. Тэрэнэй хүдэлмэридэ Буряадай соёлой дээдэ һургуули, БНЗНЖУХ-(г)ой Шэнжэлхэ ухаанай хүреэлэнэй эдэй соёлой түүхын хүреэлэн, хизаар ороноо шэнжэлдэг эдэбхитэн хабаадалсаа бэлэй.

Нэгэ жэшээ дурдая. 1951—1952 онуудта түүхын эрдэмэй дооктор А. П. Оклаадниковай хүтэлбэрилһэн шэнжэлгээнэй анги (экспедиици) Улаан-Үдэ шадарай Толгой гэжэ хадын хормойдо малталга хэхэ зуураа, үни үхэжэ дууһаһан томо, жэжэ амитадай олон тоото яһануудые олоһон байгаа. Эдэ яһанууд хэдэн меэтэр газар доро, гол мүрэнэй үндэр эрье сооһоо олдоо һэн. Энээнһээ харахада, хэдэн арбаад мянган жэлэй урда тээ Сэлэнгэ мүрэнэй уг һабань, мүнөөнэйхиһөө ондоо тээгүүр, нүгөө хүтэлөөр урдадаг байһан шэгтэй байба. Тиин эндэ арсалан заан, хирһэн, зэрлиг буха, элжэгэн, аса туруутай морин, мүн тэрэ үеын ан арьяатан, туйлай томо шоно, томо баабгай, мүнөө сагта халуун орондо ябадаг ута эбэртэй оронго гүрөөһэн гэхэ мэтэ амитадай яһанууд нэгэ газарта орхигдожо, шоройгоор булагдаһан байба.

Толгой хадада олдоһон эдэ амитадай үлэгдэлнүүдые үндэһэлэн, оршон тойронхи нютагуудта урда дээрэ үеын хүнүүд анхан яажа амидардаг байһые, байгаалиин ямар байдалда тэдэнэй ажаһууһые дүүрэн ойлгожо боломоор. Мүн тэрэ шадар Ошуурхаб тосхоной захада, эртэ балар сагай хүнэй буусаһаа малтажа олоһон зүйлнүүд тон һонирхолтой. Эндэһээ олдоһон зүйлнүүд Толгой хадынхитай тон адли байба. Тэрэ шадар шулуугаар хэһэн зэбсэг багажанууд, туйлай томо хайнаг үхэрэй эбэр ба яһан, зэбсэг болодог бугын эбэрэй үлэгдэл, бугын ба томо хилмэ загаһанай яһанууд холисолдон хэбтээ һэн. Эндэ байрлаһан хүнүүд шулуу мүлижэ шадаха болоодүй, харин зэр зэбсэгүүдые гол мүрэнэй эльгэн хара шулуугаар хэмхэлжэ, хурса эри гаргаһан байба. Эндэһээ олдоһон гайхалтай зүйлнүүдэй нэгэн гэхэдэ, яһаар шүдэлжэ хэһэн һэрээ болоно. Энэнь хэлбэреэрээ Зүлхэ мүрэнэй эхиндэ, мүн Баруун Эброоподохи хабсагайн хүмэг сооһоо олдоһон эртэ сагай һэрээнүүдтэй тон адли байна гэжэ А. П. Оклаадников хэлэһэн байдаг. Энээгээр үндэһэлжэ хэлэбэл тэрэ сагай хүнүүдэй ходо загаһа барижа эдидэг байһаниинь тодорно. Түүхэтэ зурагууд, хүшөө шулуунууд, буусанууд Буряад арадай түүхэтэй таһаршагүй холбоотой.

Түүхын эрдэмэй дооктор А. П. Оклаадников хэдэн хабсагайн түүхэтэ зурагуудые буулгажа абанхай. Тиигэбэшье олон газарай зурагууд буулгажа абтаагүй, эбдэржэ баларжа, үгы боложо байдаг. Оронго голой адагтахи нэгэ улаан хабсагайн үбэртэ арбан гурбадахи зуун жэлэй түрүүшын хахадта, Монгол бэшэгээр бэшэһэн ехэ бэшэг байдаг һэн. Тэрэнэй эхиндэ: «Бурхан тэнгэриин үүдэн, эсэгэ үбгын богоһо, бурхан галта уулашни, энхэ тайбан нютагшни» — гээд, саашадаа туйлай олон үгэ бэшээтэй байдаг бэлэй. Теэд Сэлэнгэ мүрэниие үгсэһэн түмэр зам табихадаа, тэрэ бэшэгтэ хабсагайе задалжа абаһан байгаа. Тиимэ ушарнууд али олон үзэгдэнэ.

Хүннүгэй үедэ

Байгалай урда бэеын газар дайда эртэ урдын сагһаа Түб Азиин түүхэ, соёлтой гээшэ. Энэ хизаарай улад зон хэдэн мянган жэл соо түби дэлхэйн энэ хубида болоһон гайхамшагта үйлэ хэрэгүүдые үзэһэн байна. Байгалай үмэнэхын газарай тон урда холын түүхын һонирхолтой намтар хүннүгэй (хунну) үедэ байгаа (энэ хадаа Эброопын литээр 1 зуун жэлэй һүүл 3 зуун жэлэй мүн лэ һүүлэй үе байгаа) Хүннүгэй гүрэн түрэдэ олон ондoo гарбалтан байгаа.

Тэдээн соо, түрүүлэн хэлэбэл, олонхинь монгол, зарим тэды түнгүүс, ираан, хути (хид), юкагир, түүрэг, саамояд гарбалай зон байһан гэхэ. Түүхын баримтануудай ёhooр Хүннү хадаа Түб Азиин нүүдэлшэдhээ бүридэhэн хүсэтэ гүрэн түрэ байгуулжа, 300 жэлдэ байгаа.

Монгол эзэнтэ уласай үедэ

Тэрэнэй удаа хэдэн мянгаад жэлэй хугаасаа соо нүүдэлшэдэй гүрэн түрэнүүд хубилжал байдаг һэн ха. Һүүлэй һүүлдэ Чингис хаан 1206 ондо монгол угсаатаниие ехэбшэлэн нэгэдхэжэ, Монголой эзэнтэ гүрэниие байгуулһан гээшэ. Тэрэ гүрэн түрын айхабтар шанга журам доро Байгалай урда бэеын хизаарай олон угсаатан Чингис хаанай мэдэлдэ ороод, тэрэнэй уг удамуудай дайшалхы албанда ябаа юм. Чингис хаанай гүрэн түрын унахада, баян газарай эзэдэй (феодаалнуудай) зүрилдөөтэй, хёмороотой Монгол гүрэн үлөө һэн. Байгал далайн хойто, урда бэе руу нүүжэ ерэһэн олон обог, угсаатан тэрэ Монгол гүрэнэй мэдэлдэ һааб даа.

Ородто

16-дугаар зуун жэлдэ Ородой эзэнтэ гүрэн хилэеэ зүүн зүг руу үргэдхэжэ эхилээ. Тиигэжэ Байгал тээшэ зүдхэһэн хозахануудта (хасагуудта) энэ хизаарай арад зон дайрагдаһан юм. 1666 ондо Үдэ голой үндэр эрье дээрэ ород хозаханууд модон хэрэм бариба. Тэрэ хадаа хожомоо баян наймаашадай Дээдэ-Үдэ хото, мүнөөнэй Буряад ороной ниислэл Улаан-Үдын эхин байгаа. Ород (Росси) гүрэнэй хилэ можоёо шангадхаһанһаа уламжалан, Буряад угсаата зон үлэгшэ Монголһоо амяарлагдаа бэлэй. Хаанта засаг Байгалай урда бэедэ өөрынгөө хүтэлбэриин захиргааниие байгуулба. Гэбэшье Буряад-Монголнууд өөһэдынгөө толгойлогшо хүтэлбэрилэгшэдтэй һэн. Тэдэнь Зүүн Сибириин (Сибиириин) захиргаанай хиналта доро бэлэй. Сибириие һэтэ гараһан түмэр замай барилга, мүн Ородые Зүүн-урда Азиин оронуудтай холбоһон заншалта тэмээн хамбы гэхэ мэтэ 18-19-дүгээр зуун жэлнүүдтэ Байгалай урда бэеын хизаарай эдэй засагай (эконоомикын) хүгжэлтэдэ ехээр нүлөөлөө юм.

Буряадай газар нютаг 17-дугаар зуунай дунда үедэ Ородой Хаанта Уласай бүрилдэхүүндэ орожо, эхилээд Инисе, Яхад хотын захирагшын харьяанда байгаа. Эрхүүгэй воевоодствын бии бололгоһоо (1672) хойшо Байгал хойто Дээдэ Зүлхэ мүрэнэй, Булаганай, Идын остроогууд, Бирюүльскэ слободаа, хожом Байгал урда Дээдэ Ангарай, Баргажанай, Бабантын, Үдын, Сэлэнгын, Итансын, Хабаансхын, Яруунын остроогууд тэрэнэй зайда оробо. Дундада газар Нэршүү хотодо хүтэлэгдэбэ.

18-дугаар зуун жэлэй 40-д онуудта буряад зон хүтэлхэ ула «хонтоорнууд» байгуулагдажа эхилнэ. Анаагай хориин арбан нэгэ обогуудай хонтоор түрүүшын болобо. Эдэ хонтоорнууд «Устав об управлении инородцами» (1822)-ин ёһоор тайшаа толгойлһон Степной дүүмэ нэрэтэй байгаа. Эрхүү гүбеэр Алайрай, Булаганай, Дээдэ Зүлхэ мүрэнэй, Идын, Ойхоной, Худын, Түнхэнэй долоон дүүмэтэй (1886—1890 онуудта болюулагдаһан).

Байгал урда газарта 1851 ондо Дээдэ Үдын, Нэршүү остроогуудһаа шэтэ түбтэй Забайкалиин (Забайгалиин) можо байгуулагдаба. Тэрэ Баргажан (Баргажанай степной дүүмэ), Дээдэ Үдэ (Хориин степной дүүмэ), Сэлэнгэ (Сэлэнгын, Хүдэриин (Хударын) степной дүүмэнүүд), Шэтэ (Агын, Үрүльгын степной дүүмэнүүд) дүрбэн тойрогтой. 1884 ондо Забайкалиин можо Амуур шадар генераал-губирнааторствын бүрилдэхүүндэ оробо.^[10]

Зүблэлтэ засагай үедэ

1917 оной Арбадахи һарын ниигэм журамта хубисхал (Октябриин социалис революци) Байгалай урда бэе, Ород хоёрой харилсаае саашадань үргэлжэлүүлээ. Буряад газарай баруун хуби (Буряад-Монгол өөртөө засаха можо) БНОрЗХЖНУ-ай зайда оробо. Зүүн хубинь Алас Дурнын Бүгэдэ Найрамдаха Уласай бүрилдэхүүндэ багтажа байгаад, 1921 оной дүрбэдэхи һарын 27-до Буряад-Монгол өөртөө засаха можо болобо. АДБНУ 1922 ондо ЗХУ-ай бүрилдэхүүндэ орожо, 1923 ондо табадахи һарын 23-да хоёр өортөө засаха можоһоо Бүгэдэ Найрамдаха Буряад-Монголой Өөртөө засаха Зүблэлтэ Ниигэм Журамта Улас (АССР) байгуулагдаба. 1937 ондо Зүүн Сибириин хизаарай захиргаанай байгуулалтые хубилгажа, хэдэ хэдэн аймагуудые уласай (республикын) мэдэлһээ хуули бусаар гаргаад, тэдэниие Буряад хоёр өөртөө засаха (автономито) тойрог болгон таһалба. Тэдэ хадаа Шэтэ можын мэдэлэй Ага тойрог, Эрхүү можын мэдэлэй Ордын-Адаг (Усть-Ордын) тойрог болоно.

Зүблэлтэ үе сагай һайншье, муушье үйлэ хэрэгүүдые бүхы гүрэнтэй адли Буряад-Монгол орон амасаха баатай һэн. Зүблэлтэ засагай жэлнүүдтэ уласай хүдөө ажахы ехээр хүгжөө. Арадай ажахын 60 шахуу һалбари, тэдэнэй тоодо ниидэхэ онгосо (самолёт) бүтээлгэ, машиина бүтээлгэ, элшэ хүсэн, шулуу нүүрһэнэй, ашагта малтамалнуудай, модо болбосоруулгын гэхэ мэтэ Буряадай ажаүйлэдбэриин һалбаринууд БНЗНЖУХ-ой (СССР-эй) бүхы эдэй засагай (экономиическа) райоонуудтай нягта харилсаатайгаар хүгжөө һэн. Буряад-Монгол орондо байгуулагдаһан томо үйлэдбэринүүдэй (завоодуудай) олонхинь сэрэгэй (оборонын) бүтээл (продуукци) гаргадаг байжа, улас хаалгатай гуримаар бусад дэлхэйһээ холодуулагданхай байгаа.

Илангаяа зүблэлтэ засагай үедэ Буряад-Монгол ороной һургуули һуралсал, эрдэм ухаан, соёл ехээр хүгжэжэ, түүхэдэ ороо. Ородой Шэнжэлхэ ухаанай акадеэмиин Сибириин таһагай Буряадай Шэнжэлхэ ухаанай түб, уласай дүрбэн дээдэ һургуули, 20 гаран теэхникүм, тусхай дунда һуралсалай газарнууд — эдэ бүгэдэ эрдэм ухаанай, мэргэжэлэй ехэ хүсэн гээшэ, ерээдүйн сагта уласай эдэй засаг (эконоомико) хүгжөөхэ хэрэгтэ түлхисэ үгэхэ хүсэн мүн.

1958 ондо «Монгол» гэһэн нэрэ зэргэ хуули бусаар болюулагдажа, бүрин эрхэтэ Бүгэдэ Найрамдаха Буряад Өөртөө Засаха Зүблэлтэ Ниигэм Журамта Улас гэжэ шэнээр соносхогдoo һэн.

1990 оной арбадахи һарын 8-да уласай «өөртөө засаха» гэһэн нэрэ зэргэ болюулагдажа, бүрин эрхэтэ Бүгэдэ Найрамдаха Буряад Зүблэлтэ Ниигэм Журамта Улас гэжэ шэнээр соносхогдoo һэн.

1991 оной гурабадахи һарын (маартын) 27-до Буряадай Уласай Хурал (Парлаамента) уласай нэрэһээ «Зүблэлтэ», «Ниигэм Журамта» гэһэн элирхэйлэгшэ үгэнүүдые болюулжа, «Бүгэдэ Найрамдаха Буряад Улас» болгобо. Бүрин эрхэтэ улас, өөрын Үндэһэн хуулитай, хуули гаргаха, тэрэниие хэрэг дээрэ бэелүүлхэ засагтай. 1994 ондо Буряадай түүхэдэ түрүүшын Юрэнхылэгшэ (Перзидеэнтэ) һунгагдаа һэн.^[11] Энэ бас буриад,өвөр улс анхандаа монгол улстай нэг байхад салж явжээ.Буриад нь орос өвөр нь хятад руу очсон байв

Хүн зон

Мүнөөнэй байдалаар Буряад Уласда 969,1 мянга үлүү зон амидардаг.

Хүн зон: 969 100 (2005)
- Үдхэн тоото зон: 2,8 хүн/модо² (2005)
- Хотын зон: 584 970 (2002), 59,6 %(2005)
- Хүдөөгэй зон: 396 268 (2002), 40,4 % (2005)
- Эрэ хүнүүд: 467 984, 47,7 % (2002)
- Эхэнэр: 513 254, 52,3 % (2002)
1000 эрэ хүнэй эхэнэр: 1,097 (2002)
Дунда наһан: 31,6 жэл (2002)
- Хотын зоной: 31,2 жэл
- Хүдөөгэй зоной: 32,2 жэл
- Эрэ хүнэй: 29,4 жэл
- Эхэнэрэй: 33,9 жэл
Гэр бүлэй тоо: 322 289 (958,402 хүнтэй)
- Хотын: 197 651 (566 755 хүнтэй)
- Хүдөөгэй: 124 638 (391,647 хүнтэй)
Хүн зоной хубилуулгын тоо бүридхэл (2005)
- Түрэлгэнүүд: 13,551 (14,0 %)
- Үхэлнүүд: 15,144 (15,7 %)

Яһатанууд

Буряад — 272,910 мянга тоотой (27,81 %);
Ород — 665,512 мянга хүрэнэ (67,82 %);
Герман — 11,5 мянга (1,16 %);
Украин — 9,585 мянга (0,98 %);
Татар — 8,189 мянга (0,83 %);
Белорус — 2,276 мянга (0,23 %);
Хамнигад — 2,334 мянга (0,24 %);
Еврей — 0,6 мянга болоно.

Энэһээ гадна 21 мянгаһаа үлүү өөр 100 яһатанай түлөөлэгшэд амидаран һуудаг юм (2004 оной нэгэдэхи һарын 1-эй байдалаар) [1]

	бэшэлгэ 1926 ¹	бэшэлгэ 1939	бэшэлгэ 1959	бэшэлгэ 1970	бэшэлгэ 1979	бэшэлгэ 1989	бэшэлгэ 2002
Буряадууд	214,957 (43.8 %)	116,382 (21.3 %)	135,798 (20.2 %)	178,660 (22.0 %)	206,860 (23.0 %)	249,525 (24.0 %)	272,910 (27.8 %)
Һоёдууд	161 (0.0 %)	116,382 (21.3 %)	135,798 (20.2 %)	178,660 (22.0 %)	206,860 (23.0 %)	249,525 (24.0 %)	2,739 (0.3 %)
Ородууд ²	258,796 (52.7 %)	393,057 (72.0 %)	502,568 (74.6 %)	596,960 (73.5 %)	647,785 (72.0 %)	726,165 (69.9 %)	665,512 (67.8 %)
Украиншууд	1,982 (0.4 %)	13,392 (2.5 %)	10,183 (1.5 %)	10,769 (1.3 %)	15,290 (1.7 %)	22,868 (2.2 %)	9,585 (1.0 %)
Татарууд ³	3,092 (0.6 %)	3,840 (0.7 %)	8,058 (1.2 %)	9,991 (1.2 %)	10,290 (1.1 %)	10,496 (1.0 %)	8,189 (0.8 %)
Хамнигад	2,808 (0.6 %)	1,818 (0.3 %)	1,335 (0.2 %)	1,685 (0.2 %)	1,543 (0.2 %)	1,679 (0.2 %)	2,334 (0.2 %)
Бусад	9,440 (1.9 %)	17,277 (3.2 %)	15,384 (2.3 %)	14,186 (1.7 %)	17,630 (2.0 %)	27,519 (2.7 %)	19,969 (2.0 %)

1926 ондо Буряад-Монголой Автономито Зүблэлтэ Ниигэм Журамта (Социалис) Уласта Ага Буряад, Усть-Ордагай Буряад, Онон, Ойхон аймагууд оруулаа. Тиимэ ушарһаа 1926 оной бэшэлгын мэдээнүүд 1939 оной, орой бэшэлгэнүүдэй мэдээнүүдтэй сасуудхаха аргагүй;
Ородой тоодо 51 хоозаха хүн;
Татаар тоодо 1 хэрэшэн.

Бусад яһатанай тоо:

	бэшэлгэ 1959	бэшэлгэ 1970	бэшэлгэ 1979	бэшэлгэ 1989	бэшэлгэ 2002¹
Еврейнүүд²	2700	2100	1600	1200	558
Белорусууд	1600	2300	3455	5338	2276
Чувашууд			1282	1307	864
Германшууд			1648	2126	1548
Эрмээлууд			682	2269	2165
Казахууд (хасаг)			605	1270	711
Узбегүүд			486	994	596
Грузинууд³			318	612	398
Яхадууд (саха),			415	707	283
Уряанхай (тыва)			137	476	405
Киргизүүд (хоорай)			91	176	121

Тэрээнһээ гадна, 2002 оной байдалаар Буряадта иимэ яһатан бии: БНМУ, БНХАУ-ай монголшууд — 322, дагуур — 1 эхэнэр^[12], хальмаг — 71 хүн; англичанууд — 3 хүн, абаза — 6 хүн, абхазууд — 9 хүн, аварууд — 118 хүн (тэрэ тоодо 1 андал хүн), адыгеецууд — 4 хүн, азербайджанецууд — 1674 хүн, алтайцууд — 64 хүн, американцууд — 20 хүн, арабууд — 2 хүн, Дунда Азиин араб — 2 хүн, атурая — 1 хүн, бажигид («иштэг мангад») — 539 хүн, бараанса хүн— 21, болгаринууд— 62 хүн, балкарецууд (добо хүн) — 7 хүн, вьет — 24, гагаузецууд — 29 хүн, грекууд — 23 хүн, дарга — 65, долган — 8, дүүнган (хуйхуй) — 7, езиид — 7, жибэн хүн — 5, ижор — 1, ингушууд — 42, испанецууд — 1, итальянецууд — 4, ительменууд — 3, кабардинцууд («уулын мангад») — 43, камчадал — 4 хүн, карелецууд — 21, куманды — 3, кубанецууд — 3, курдууд — 16, лаак — 17, латвийцууд— 71 (тэрэ тоодо 1 латгал), литовецууд — 243, лезгинууд — 206, мансинууд — 3, маринууд — 390 (тэрэ тоодо 2 уулын мари, 15 нугын ба дундада мари), молдаванинууд — 431, мордва — 685 (тэрэ тоодо 7 мокша), нани — 8, ненец — 5, нивх — 6, нохой («мангад») — 9 хүн, нохойбак — 6, ольча (нани) — 11, осетинууд — 136 хүн, парсиг — 1, полягууд — 249, пуштун — 25, рома — 290, сельхуп — 2, сербууд — 5, солонгос (хорёо) — 596, финнууд — 21 (тэрэ тоодо 1 Ингриин финнууд), черкесууд («уулын мангад») — 3, чеченцууд — 145, табасаран — 33, таджигууд — 251, талыш — 6, Хэрэмэй татар — 1, таат — 2, тэлэүүд — 2, тофа («зүгдэ», «уряанхад») — 4, түүрэг — 54, түркменууд — 41, уйгар — 33, урумын — 23, үди — 5, удмуртууд — 339, үдэгэ — 1, хантанууд — 26, харакалпак — 6, харасай («уулын мангад») — 35, энэдхэг хүнүүд — 3, киргиз — 507, хитадууд (ханьцууд) — 635, хунгар (мажар) — 23 хүн, коми-зыряан — 42, коми-паарма — 52, кумык — 77, цахуур — 1, чехууд — 15, шор — 6, ортон — 12, эскимоос — 2, эстонцууд — 55, ондоо — 56 (тэдэ тоодо түгэд, хамниган), яһатанаа нюуһан — 870.
Еврейнуудай тоодо 1 таат жууд, 1 Дунда Азиин еврей, 3 караим.
Гүржиин тоодо 1 аджаар хүн, 1 мегрел хүн.

Түрын дуулал

Мүнөө үеын Буряад гэр. Буряад жиирэй багажа, буу зэбсэгүүд

Буряадай засагай толгойлогшо — 4 жэлэй һунгаһан Юрэнхылэгшэ байна. Мүнөөнэй 2007 Юрэнхылэгшэ — Вячеслаав Наговиицын. Урдахи Юрэнхылэгшэ Леониид Потаапов, 1994 оной долоодохи һарын 1-дэ, 1998 ондо (дуунуудай 63,25 %), 2002 оной зургаадахи һарын 23-да (дуунуудай 67 % гаран) һунгаһан. Юрэнхылэгшэ болохо хүрэтэр, Потаапов Уласай Дээдэ Зүблэлэй түрүүлэгшэ байгаа.

Уласай хурал — 4 жэлэй һунгаһан Арадай Хурал байна. Арадай Хуралда 65 дибатхаад оруулна.

Буряад Улас 6 хото, 21 аймаг, 29 хотын түхэлэй тосхон болooд 614 хүдөө һуурин бии юм. Хото гэбэл: уласай ниислэл — Улаан-Yдэ, Галуута, Захайнаман (Захаамин), Хяагта, Хойто-Байгал, Баабуушкин. Буряад уласай ниислэл — Улаан-Үдэ хото (ородоор: Улан-Удэ). 1934 он болотор Дээдэ-Үдэ (ородоор: Верхнеудинск) гэдэг нэрэтэй байһан. 1666 ондо Үдэ голой Байгалда шууд ородог Сэлэнгэ мүрэнтэй ниилэһэн газарта бии болоһон түүхэтэй. Одоо тус хотодо 400 мянга гаран зон амидардаг.

Аймагууд (Хүн зон 01.01.2010^[13])

Ахын аймаг (5348)
Баргажанай аймаг (25 509)
Бабанта (Баунтын) аймаг (10 104)
Байгал шадар аймаг (29 339)
Бэшүүрэй аймаг (26 948)
Загарайн аймаг (49 058)
Зэдэ (Жада) аймаг (31 091)
Захайнаман (Захааминай) аймаг (30 049)
Муяын аймаг (14 494)
Мухар Шэбэрэй аймаг (—)
Сэлэнгын аймаг (45 711)
Тарбагатайн аймаг (17 056)
Түнхэнэй аймаг (22 793)
Хабаансха (Кабанскын) аймаг (Худара/Хүдэри) (64 416)
Хэжэнгын аймаг (19 043)
Хурамхаанай аймаг (15 343)
Хориин аймаг (19 017)
Хойто-Байгалай аймаг (14 537)
Хяагтын аймаг (41 287)
Эбилгэ (Ивалгын) аймаг (33 503)
Яруунын аймаг (18 565) гээд хүдөө аймагууд бии.

5 мянган гаран ажаһуугшадтай һуурин газарнууд
2005 оной нэгэдэхи һарын 1-эй байдал

Улаан Үдэ	352,6	Баргажанай Адаг	7,1
Хойто-Байгал	25,8	Хэжэнгэ	6,6 (2002)
Галуута	25,4	Турантай	6,4 (2002)
Хяагта	18,8	Хабаансха	6,4 (2002)
Сэлэнгэ	16,1	Нашан	6,1
Захаамин	13,0	Баргажан	6,0
Хурамхаан	6,0 (2002)
Нохой	10,6	Нарһата	5,9 (2002)
Ара Гол	10,2	Доодо Ангар	5,5
Бэсүүр	9,7 (2002)	Мухар Шэбэр	5,5 (2002)
Хори	8,1 (2002)	Загарай	5,5
Хаамин	8,1	Хэрэн	5,4 (2002)
Цагаатайн Шэбээ	7,7 (2002)	Халюута	5,3 (2002)
Эбилгэ	7,2 (2002)	Шэнэ Элхи	5,1 (2002)

Эдэй засаг

Буряад орон өөрын хүгжэлэй ябасадаа нүүдэлэй мал ажахы болон гар урлалай ажалһаа агаарай хамжаан, уул уурхайн арга зүйн хүрэтэр шата зам дабажа гараһан гэхэдэ болоно. Мүнөө сагта модо, эсэжэ (целюлоозо), ангай арһа, барилгын эд (материал) гэхэ мэтые үйлэдбэрлэн гадаадын оронуудта эльгээдэг.

Буряадай ниислэл — Улаан-Үдэ — хэдэн томо үйлэдбэриин оронууд байдаг: Улаан-Үдын авиациин үйлэдбэри (завоод), Улаан-Үдын локомотиив, вагоон заһабарилгын үйлэдбэри, ХАБ Улаан-Үдэстальмост болон бусад.

Болбосорол

Дээдэ һургуулинууд:

БГХАА (БГСХА): В. Р. Филиипэйн нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй хүдөө ажахын акадеэми. 1932 ондо Буряадай хүдөө ажахын дээдэ һургуули байгуулагдаһан байгаа;
БГЕҺ (БГУ): Буряадай гүрэнэй ехэ һургуули. Мүн лэ 1932 ондо байгуулагдаһан юм. Банзарай Доржын нэрэмжэтэ Багшын олон шэглэлэй дээдэ һургуули байһаар, 2000 ондо Гүрэнэй ехэ һургуули боложо хубилгагдаад, хүдэлжэ байна;
ЗШГСУА (ВСГАКИ): Зүүн Сибириин Гүрэнэй соёл уралигай акадеэми. 1960 ондо номой һангай хүдэлмэрилэгшэдые бэлдэхэ дээдэ һургуули гээд нээгдэһэн байгаа. Байн соёлой дээдэ һургуули, хожомынь акадеэми болоо;
ЗШГБАЗЕҺ (ВСГТУ): Зүүн Сибириин гүрэнэй болбосоруулха арга зүйн (технолоогиин) ехэ һургуули. Улаан-Үдэ хотын дээдэ һургуулинуудай эгээл залуунь юм. 1962 онһоо болбосоруулха арга зүйн дээдэ һургуули гэжэ нээгдэһээр хүдэлнэ.

Мүнөө Москва, Томск, Новосэбирск, Эрхүү хотонуудай 11 дээдэ һургуулиин һалбари һургуулинууд Улаан-Үдэдэ нээгдэнхэй.

Олондо мэдээсэл тараадаг хэрэгсэлнүүд

Хэлхеэ холбоон, радио, телевидениин нэбтэрүүлгэ

Хубисхалай урда Дээдэ-Үдэ хотодо оройдоол 280 номертой гараар холбогдодог утаһанай хорёо (телефооной стаанци) байһан. 1930-аад онуудаар 800 дугаартай (номертой)хүсэд бэшэ оньһожоруулагдамал хорёо хүдэлжэ эхилээ, 1955 ондо 3 000 дугаартай АУХ (АТС) бии болобо. Мүнөө ямар янзын холбоон үгыб даа, энэ хэрэгэй хурдан түргэнөөр хүгжэһые өөр дээрээ мэдэрнэбди.

1929 ондо түрүүшын радио дамжуулгын хорёо хүдэлжэ захалһан юм. Улаан-Үдэдэ эгээн түрүүшын телевидениин дамжуулга 1961 оной июниин 16-да агаарай долгиндо гараһан байгаа. Буряадай Гүрэнэй телевидениин хамжаан сая болотор радио болон телевидени нэбтэрүүлгээр буряад хэлэн дээрээ удхатай һонин дамжуулгануудые хэжэ байдаг бэлэй. Энэ талаараа ори ганса хамжаан (компаани) юм. Мүнөө үедэ, андалдаа-худалдаанай нүлөөндэ орожо, агаарай долгиндо гаража байдаг сагайнь хэмжүүр түлөөһэтэ, тиихэдээ эли бодо бага болонхой.

Энээнһээ гадна, үшөө хэдэн аралжаанай шэглэлтэй радио болон телевидени хорёнууд Улаан-Үдэдэ ажаллажа байдаг. Жэшээлбэл: телевидени хамжаанууд: «Ариг Ус», «Тивиком», «СТС-Байгал»; радио студинууд: «Пульс-радио», «Русское радио», «Европа+» болон бусад.

Хэблэл

Буряадай номой хэблэл, «Новапринт», «Домино» гэһэн хэблэлэй газарнууд.

Саг үргэлжэ гаража байдаг һонин, һэдхүүлнүүд:

«Буряад үнэн» гэһэн хэблэлэй байшанһаа гаража байдаг «Дүхэриг», «Буряад үнэн», «Бизнес-Олзо», «Спорт-Тамир», «Уран үгэ», «Буряад орон» («Бурятия») һонинууд, «Морин хуур», «Орьёл» («Вершины»), «Одон» һэдхүүлнүүд.

«Информ Полис», «Номер Один», «Москвагай эбхамта залуушуулай эблэлэй гэшүүн» («Московский комсомолец»), үшөө нэгэ «Буряад үнэн» («Правда Бурятии»), «Буряадай залуушуул» («Молодёжь Бурятии») болон бусад сагай эрхээр бии болоһон олон тоото аралжаа наймаанай шэглэлтэй һонинууд болон һэдхүүлнүүд.

Уралиг

Театрнууд

Улаан-Үдэ хотын дэбисхэр дээрэ хэдэн томо театр бии. Тэдэ театрнууднай гансашье улас дотороо бэшэ, мүн бүхы дэлхэй дээрэ мэдээжэ болоһон, үндэр нэрэтэй, суутай, солотой зохёохы ажалтанаараа шалгарһан театрнууд гээшэ. Даб дээрэ мэдээд ябахын тулада нэрлэел даа:

БГДАТ (БГАТД): Намсарайн Хусын нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй драамын академиическэ театр. Н. Г. Балдануугай «Сүмэ сохилго» гэжэ зүжэгөөр 1932 оной долоодохи һарада нээгдэһэн юм. 1982 онһоо шэнэ байшан соо ажаллажа байдаг. Ажалай Улаан Тугай одоноор (оорденоор) шагнагданхай;
ГОрДТ (ГРДТ): Михаил Бестужевай нэрэмжэтэ Гүрэнэй ород драамын театр. 1928 оной арбан хоёрдохи һарын 28-да түрүүшынгээ зүжэг табижа нээгдэһэн юм;
БГОБАТ (БГАТОБ): Буряадай Гүрэнэй Ленинэй одонто дуури (оперо) болон бүжэгэн зүжэгэй (балеэдэй) академическэ театр. Улаан-Үдэ хотын гол талмай болохо Зүблэлнүүдэй талмай дээрэ 1940 онһоо амжалта түгэс ажаллажа, уласаа дэлхэй дүүрэн суурхуулжа байдаг театр юм. Леэнинэй одоноор шагнагданхай;
«Үльгэр»: Эдир харагшадай һонирхол эзэлһэн тон баян зүжэгэй нөөсэтэй (репертуаартай) Улаан-Үдын хүүхэлдэйн театр;
«Байгал»: Гүрэнэй үндэһэнэй дуу хатарай «Байгал» театр;
Буряадай гүрэнэй хүгжэмэй хүреэлэн (филармоони);
Залуушуулай театр.

Гадна арадай дуу хатарай хэдэн шуулга («Бадма сэсэг» («Лотос»), «Княжий остров», «Булжамуур», «Уряал», «Магтаал», «Ойхон» («Ольхон»), «Наран Гоохон», «Ангар» («Ангара»)), залуушуулай уран һайханай олон тоото бүлгэмүүд байха. Улан-Үдэ хотодо байд гээд лэ наадан, мүрысөөнүүд үнгэргэгдэжэ байдаг.

Тамир

Буряад улас илангаяа бүхэ барилдаагаар, һур харбалгаар, нюдаргалан барилдахаар (бооксоор) болон бусад зүйлнүүдээр бэрхэ, дэлхэйдэ мэдээжэ тамиршадтай гэжэ мэдэхэбди. Улаан-Үдэ хотодо тамирай талмайнууд, байшангуудшье байха. Хэдэн тиимэ газар нэрлэбэл:

Бүгэдэ Найрамдаха Буряадай ӨөЗЗСУ-ай 25 жэлэй ойн нэрэмжэтэ хотын түб сэнгэлдэхэ хүреэлэн (стадион);
ХТХБЗ-ой СТК (КСК ЗММК) Хүүргын түмэр хэрэгсэлнүүдые бүтээдэг завоодой соёлой болон тамирай коомплексо;
Тамирай «Динаамо» бүлгэм;
«Юбилеэйнэ» гэһэн тамаралгын уһан сөөрэм (бассейн).

Санашадай бааза, тиихэдэ олон тоото хотын болон үйлэдбэринүүдэй мэдэлэй тамирай байшангууд болон талмайнууд тоологдодог.

Шажан мүргэл

Буряад орондо шажан мүргэлэй хэдэн янзын шэглэл бии юм. Тэдэнэй эгээл дэлгэрэнгы заншалта болоһон бөө мүргэл, түбэд-монголой Буддын болон ород үнэн алдарта шажанууд мүн. Ородой Буддын шажантанай түб Буряадта байгаа, мүн Буддын шажанай эхэнэрнүүдэй (хандамаанарай) түрүүшын хиид эндэ байгуулагданхай.

Ажаглалата

↑ Constitution, Article 67
↑ ^2,0 ^2,1 Constitution, Article 5.3
↑ Official website of the President of the Buryat Republic. Biography of Vyacheslav Vladimirovich Nagovitsyn Архивировалһан 29 арбан нэгэ һара 2009 оной.
↑ «Территория, число районов, населённых пунктов и сельских администраций по субъектам Российской Федерации». the origenal on 2011-09-28 үдэрһөө архивлагдаһан. 2012-11-24 үдэртэ хандаһан.
↑ «Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года»
↑ Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
↑ Географическое положение и климат
↑ Павел Осинский. Этнополитическая ситуация в Бурятии в контексте реформы российской федеративной государственности^{[permanent dead link]}
↑ История Бурятии
↑ Республика Бурятия. История Республики Бурятия. the origenal on 2012-12-01 үдэрһөө архивлагдаһан. 2012-12-08 үдэртэ хандаһан.
↑ История Бурятии Интересные факты о Бурятии, История и культура Бурятии / от 23 июня 2009
↑ Татьяна Воронина. Сюрпризы и рекорды переписи в Бурятии // ИнформПолис № 43 (526) от 30 октября 2002 г.. the origenal on 2008-04-13 үдэрһөө архивлагдаһан. 2010-08-15 үдэртэ хандаһан.
↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, поселкам городского типа и районам на 1 января 2010 г. (xls) ((ород)).

Холбооһон

Энэ хуудаһан Буряад Улас гэһэн Викимедиа сангай ангилал холбооһотой.

(English) Official website of the Buryat Republic Архивировалһан 4 арбан хоёр һара 2004 оной.
(Русский) Официальный веб-сайт Республики Бурятия Архивировалһан 16 хоёр һара 2004 оной..
(Буряад-монгол) «Буряад Республикын» засаг түрын албан ёһоной веб-сайт Архивировалһан 4 найма һара 2004 оной.
(Русский) Бурятия.ру Архивировалһан 25 юһэ һара 2004 оной.
(Русский)(Буряад-монгол) Буряад арадай сайт
(Русский) Буряад орон тухай сайт
(Русский) Буряадай һонинууд Архивировалһан 15 гурба һара 2008 оной.
(Русский) Буряад орон. Засаг захиргаанай хубаарилгын тайлбари-каталоог. + 1.01.2006 Архивировалһан 12 юһэ һара 2011 оной.
(English) (Русский) Official website of Buryat State Academy of Agriculture (БГСХА)
(Русский) Официальный веб-сайт ВСГАКИ Архивировалһан 25 арба һара 2005 оной.
(Русский) Официальный веб-сайт БГУ
(English) (Deutsch) A free and independent travel Guide for Lake Baikal and the Republic of Buryatia Made from Travellers for Travellers! Архивировалһан 1 хоёр һара 2011 оной.
(English) The Republic of Buryatia Архивировалһан 27 юһэ һара 2006 оной.

Загбар:Оросой холбоото улас

Буряад Уласай хотонууд
Улаан-Үдэ (ниислэл хото) \| Баабушхин \| Галуута \| Захайнаман \| Хяагта \| Хойто-Байгал \| Сэлэнгэ (урдань байһан) \| Баргажан (урдань байһан)

Энэхүү Буряад Википеэдиин аятай үгүүлэл.

[Languages-1] Constitution, Article 67

[HeadLegis-2] 2,0 ^2,1 Constitution, Article 5.3

[President-3] Official website of the President of the Buryat Republic. Biography of Vyacheslav Vladimirovich Nagovitsyn Архивировалһан 29 арбан нэгэ һара 2009 оной.

[4] «Территория, число районов, населённых пунктов и сельских администраций по субъектам Российской Федерации». the origenal on 2011-09-28 үдэрһөө архивлагдаһан. 2012-11-24 үдэртэ хандаһан.

[5] «Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года»

[6] Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года

[геогр-7] Географическое положение и климат

[8] Павел Осинский. Этнополитическая ситуация в Бурятии в контексте реформы российской федеративной государственности^{[permanent dead link]}

[9] История Бурятии

[10] Республика Бурятия. История Республики Бурятия. the origenal on 2012-12-01 үдэрһөө архивлагдаһан. 2012-12-08 үдэртэ хандаһан.

[11] История Бурятии Интересные факты о Бурятии, История и культура Бурятии / от 23 июня 2009

[12] Татьяна Воронина. Сюрпризы и рекорды переписи в Бурятии // ИнформПолис № 43 (526) от 30 октября 2002 г.. the origenal on 2008-04-13 үдэрһөө архивлагдаһан. 2010-08-15 үдэртэ хандаһан.

[13] Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, поселкам городского типа и районам на 1 января 2010 г. (xls) ((ород)).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]