Ислам
 |
Бул бүтүрүлбөгөн, Макаланын даярдамы макала. Сиз, муну оңдоп жана толуктап Уикипедияга долбоорго жардам бере аласыз. |
Ислам (араб: اَلْإِسْلَامُ , аль-'Ислам) же Мусулмандык, монотеизмге негизделген эң кеңири тараган ыйык диндеринин бири. Алланын элчиси, расулу жана акыркы пайгамбары деп эсептелген Мухаммад аркылуу 610-жылы Арабиянын Мекке шаарында пайда болуп, тараган. Пайгамбардын жолун жолдогондор - "Аллахка моюн сунуучу" дегенди билдирет. Бүгүнкү күндө Ислам болжол менен 26% (дүйнө калкынын 1,5/4) түзөт жана 2,2 миллиарддан ашуун жолдоочусу менен христианчылыктан кийинки экинчи чоң дин болуп саналат. Мухаммед (с.а.в) пайгамбар Ислам динин жайылтуу менен бирге саясий жана аскердик түзүлүшкө да барып, Мадинада Ислам мамлекетин курган. Кийинчерээк халифалар жана династиялар башкарган бул мамлекет убакыттын өтүшү менен империяга айланып, бул мамлекеттин бөлүнүшү менен дүйнөнүн ар кайсы аймактарында жаңы мусулман мамлекеттери пайда болгон.
Ислам ишеними боюнча, Исламдын ыйык китеби болгон Куранды түзгөн аяттар жана сүрөөлөр Мухаммед(с.а.в.)ге оозеки түрдө түшүрүлгөн, анын биринчиси 610-жылы Жебрейил аттуу периште аркылуу келген. Исламдын негизи «Таухид» ишениминде жатат, бул «Аллахтын кудай катары бар экенине жана теңдеши жок экендигине ишенүү» дегенди билдирет. Ислам дининин негизги булагы болгон Курандан тышкары Мухаммеддин өмүрүн, кылган иштерин, сөздөрүн, кереметтерин, жада калса Аллахтын сөздөрүн вахий катары камтыган хадис булактары да бар.
Мусулмандар исламды Адам, Ибрахим, Муса жана Иса сыяктуу пайгамбарлар аркылуу көп жолу түшүрүлгөн алгачкы ишенимдин толук жана универсалдуу версиясы деп эсептешет. Мусулмандар тили арабча болгон Куранды Аллахтын өзгөрүлбөгөн жана акыркы вахийи катары кабыл алышат. Башка Ибрахим диндериндей эле, Исламда да жакшылар бейиште, адилетсиздер тозокто жазаланат деген ишеним бар. Намаз, орозо жана зекет жана ажылык каржылык абалына жараша исламдын негизги ибадаттарынан болуп саналат. Ислам дини Кудайдын (Аллахтын) жалгыз, кудуреттүү, ырайымдуу экенин, ал төрөлгөн же туулбаган жана теңдеши жок экенин үйрөтөт. Мекке, Мадина жана Иерусалим шаарлары исламдын эң ыйык мекени болуп саналат.
Тарыхый көз караштан алганда, ислам биздин замандын 7-кылымынын башында Араб жарым аралынын Мекке шаарында пайда болуп, 8-кылымга чейин батышта Пиреней жарым аралынан чыгышта Инд дарыясына чейин созулган. Исламдын алтын доору салттуу түрдө мусулман дүйнөсүнүн көпчүлүк бөлүгү илимий, экономикалык жана маданий жактан Аббасиддер доорунан баштап, 8-кылымдын ортосунан башталып, 13-кылымдын аягына чейин уланган мезгилди билдирет. 16-кылымдын башынан 20-кылымдын башына чейин Осмон империясы ислам дүйнөсүнүн лидерлигин өзүнө алган. Биринчи дүйнөлүк согуштан кийин ислам өлкөлөрү колонияга айланган жана экинчи дүйнөлүк согуштан кийин эгемендүүлүккө ээ болушкан. Орто кылымдардагы крест жортуулдарынан бери жана Батыштын колониялык үстөмдүгүнөн кийин ислам христиан дүйнөсү менен идеологиялык жактан да, саясий жактан да карама-каршы келген. Акыркы тирешүүлөр кээ бир фундаменталист мусулмандарды жихадды радикалдуу чечмелеп, өз ишенимин кагылышуулар аркылуу коргоону диний милдет катары көрүүгө алып келди жана ошентип 21-кылымдын башында «исламофобия» деп аталган бейкалыс концепция пайда болду.
Саясий жана кийинчерээк теологиялык концептуалдык айырмачылыктарга ээ болгон шиизм менен негизги агымды билдирген сунниизм негизги ислам секталары болуп саналат. Ислам коомдорунда калам жана фикх маселелери боюнча көптөгөн секталар бар. Бүгүнкү күндө салттуу секталардан башка модернист, куранчы же тарыхчы деген ар кандай көз караштар жана пикирлер бар.
Дүйнө калкынын 25%га жакынын камтыган Ислам дини эң чоң диндердин бири катары жашоосун улантууда. Мусулмандардын 80-90% сүннөттөр, 10-20% шииттер. Болжол менен 50 өлкөнүн калкынын басымдуу бөлүгүн мусулмандар түзөт. Булардын бир уучу, анын ичинде Сауд Арабиясы, Ооганстан, Пакистан жана Иран шариятка негизделген исламий мамлекеттер деп эсептелет. Көпчүлүк башка өлкөлөр, негизинен Жакынкы Чыгышта, Исламды расмий мамлекеттик дин катары кабыл алышат (Ирак, Алжир, Марокко, Египет...). Калкынын басымдуу бөлүгүн мусулмандар түзүп, бирок светтик өкмөттөрү бар (Албания, Түркия, Сенегал, Босния жана Герцеговина...) өлкөлөр да бар. Индонезия эң көп мусулман калкы бар өлкө; Мусулмандардын болжол менен 13% (231 миллион) ал жерде жашайт. Пакистан, Индия жана Бангладеш мусулмандардын саны боюнча ирети менен 2,3,4-орунда турат. Калкынын дээрлик 100% мусулмандардан турган Сауд Арабиясы мусулман калкынын жалпы калкка болгон катышы боюнча дүйнөдө биринчи орунда турат. Индия, тескерисинче, дүйнөдөгү мусулман калкы катышы эң төмөн өлкө (195 миллион). Мусулмандардын жарымынан көбү Азияда, 25% Жакынкы Чыгышта жана Түндүк Африкада жашайт; бирок дүйнөнүн дээрлик бардык өлкөлөрүндө мусулман жамааттары бар.
Ислам дүйнөдөгү эң тез өсүп жаткан дин. Америкалык Pew изилдөө компаниясы 2017-жылы жүргүзгөн изилдөөгө ылайык, Ислам 2070-жылы Христиандыкты ашып, дүйнөдөгү эң жыш динге айланат, болжол менен 2,9 миллиард калкка жетет жана Түндүк Америка менен Европада мусулмандардын санын көбөйтөт. Кээ бир эсептөөлөр боюнча, бул демографиялык өзгөрүү 2050-жылга чейин болушу күтүлүүдө.
Этимология
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Ислам араб тилинен которгондо «с ل م» (син, лам, мим) уңгусунан турат жана «баш ийүү» дегенди билдирет. Ошондо, Ислам - баш ийүү, мусулман - баш ийген дегенди билдирет.
Ишеним негиздери
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Суннизм (ахли суннада)
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Суннизмдеги ишенимдин негиздери акыйда (ыйман шарттары) деп аталат. Классикалык теологиялык секталар ыйман шарттарынын бирин кабыл албаган адамды каапыр же муртад деп эсептешет. Курандан кыскача келтирилген ыйман негиздери төмөнкүлөрдөн турат:
1. Кудайга ишенүү
2. Периштелерге ишенүү
3. Ыйык китептерге ишенүү
4. Пайгамбарларга ишенүү
5. Кыямат күнүнө, өлгөндөн кийин кайра тирилүүгө жана акыретте жашоого ишенүү
6. Кырсыкка жана тагдырга ишенүү
Шиа (шиа)
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Шиизм - Мухаммад өлгөндөн кийин мамлекетти башкаруу Алиге жана анын урпактарына таандык деп эсептеген секта.
Шиизмдеги ишеним принциптери аль-ул-и-дин деп аталат жана жалпысынан беш элемент менен аныкталат:
1. Таухид: Аллахтын бар экенине жана жалгыздыгына ишенүү.
2. Адилеттик: Жакшылык менен жамандыктын бир даанышмандыгы бар, окуялардын артында турган даанышмандык Аллах тарабынан билинип турса да, ал адамдарга дайыма эле түшүнүктүү боло бербейт жана Аллах адамдарга жакшылык менен жамандыкка каршы жакшылык кылууну буйруйт жана анын ордуна соопторду берет. Шиачылыкта адилеттүүлүк өзгөчө мааниге ээ. Шиизмде кээ бир нерселер табиятынан улам ички жакшы, кээ бирлери жаман деген ишеним бар. Окуялардын артында ар дайым катылган бир даанышмандык бар жана пенде бул даанышмандыкка жетүү үчүн аракет кылышы керек болсо да, аны толук түшүнүшү мүмкүн эмес. Адамдар өз иштеринде эркин болушат, Аллахтын адилеттүүлүгүнөн улам алардын жакшы амалдарына жакшы натыйжаларды, жаман иштерине жаман натыйжаларды жаратуусу «важиб» деген пикирде. Тактап айтканда, Алла Таала өзүнүн адилеттүүлүгүнөн улам жакшылыкты дайыма жакшылык менен аяктайт, жамандык да жамандык менен бүтөт.
3. Пайгамбарлык: Пайгамбарларга ишенүү.
4. Имам/ Халифалык: Алла Таала ахли байттан кээ бир инсандарды адамзаттын лидери (имам, халифа) кылып алдын ала тандап алганына ишенүү. Мына ушул ишенимден улам сүннизмде ыйыктык бир түрү болгон Азирети Алиге чейинки халифалар (Абу Бакр, Өмер, Осман) жана Муавиядан кийинки ахли байт урпактарына халифалыкты өткөрүп бербегендер деп аныкталат. кызматты басып алып, эхл-и бейтти куугунтуктагандар жана алардан алыс болгула (Теберра). Шииттердин ишениминде Али жана анын кээ бир урпактары чыныгы имамдар деп эсептелинет, бул диний талап, сунниттердин талап кылынган талаптарга жооп берген ар бир адам имам боло алат деген түшүнүгүнөн кескин айырмаланат жана эки мазхаб арасындагы негизги айырма. Имамат элементи шиизмдеги ыйман негиздеринин бири. Шиа мазхабында имамдык, тафсир жана кимди имам деп эсептесе болобу же жокпу деген темада айрым айырмачылыктар бар. Шиитизмде бул маселе динде далил катары имамдардын кынтыксыздыгынан, кемчиликсиздигинен улам да маанилүү.
5. Мид: Кыямат күнүнө ишенүү.
Булардан башка шарт катары саналбаса да, шииттер периштелерге жана ыйык китептерге ишенишет.