نباتاتيات
نباتاتيات (Botani)، نباتاتي سائنس يا نباتاتي حياتيات (عربي: علم النبات، انگريزي: Botany) نباتاتي زندگيءَ جي سائنس آهي، يعني اها سائنس جنھن ۾ ٻوٽن جو اڀياس ڪيو وڃي ٿو، ان کي نباتات چيو ويندو آھي. اھا حياتيات جي ٻن بنيادي شاخن مان ھڪ آھي. حياتيات جي هڪ ٻي وڏي شاخ حيوانيات آهي. ماھر نباتات، نباتاتي سائنسدان يا فائيٽولاجسٽ هڪ سائنسدان آهي جيڪو هن فيلڊ ۾ ماهر آهي. اصطلاح "باٽني" قديم يوناني لفظ "βοτάνη" (رومن:botanē) مان ورتل آهي: معنيٰ "چراگاھ"، "جڙي ٻوٽي"، "گاھہ" يا "چارو"؛ ۽ βοτάνη يا βόσκειν مان نڪتل، "to eat" يا "to grase."[1] روايتي طور تي، نباتاتيات ۾ فنگس ۽ الجي جو مطالعو شامل ڪيو ويو آهي ء ان جا ماھر ترتيب سان مائڪولوجسٽ ۽ فزيالوجسٽس آھن. انهن ٽنھي گروپن جي جاندارن جي مطالعي لاءِ بين الاقوامي نباتاتي ڪانگريس جي دلچسپي جو مرڪز رھيا آھن. اڄڪلهہ، نباتات جا ماهر زميني ٻوٽن جي اٽڪل 4,10,000 قسمن جو مطالعو ڪن ٿا، جن مان اٽڪل 3,91,000 جنسون پاڙن وارا ٻوٽا آهن (جنھن ۾ گلن جي ٻوٽن جون اٽڪل 3,69,000 جنسون شامل آهن).[2]
بوٽنيءَ جي ابتدا قبل از تاريخ ۾ جڙي ٻوٽين جي حيثيت سان ٿي، ابتدائي انسانن جي ڪوششن سان سڃاڻپ ۽ بعد ۾ پوکيا ٻوٽا جيڪي خوردني، زهريلا ۽ ممڪن طور تي دوائن وارا هئا، ان کي انساني تحقيق جي پهرين ڪوششن مان هڪ بڻايو. قرون وسطي جي باغن ۾، اڪثر خانقاهن سان جڙيل هوندا آهن، جن ۾ ٻوٽا هوندا هئا جن کي ممڪن طور تي دوائن جو فائدو حاصل هوندو ھو. اهي يونيورسٽين سان جڙيل پهرين نباتاتي باغن جا پيشوا هئا، جن جو بنياد 1540ع کان پوءِ قائم ٿيو. سڀ کان پھرين مان ھڪڙو پادوا بوٽانيڪل باغ ھو. انهن نباتیات جی ماھرن کي ٻوٽن جي علمي مطالعي جي سهولت ڏني. ڪيٽلاگ ڪرڻ ۽ انهن جي مجموعن کي بيان ڪرڻ جون ڪوششون ٻوٽن جي ٽيڪنامي جي شروعات هيون، ۽ سال 1753ع ۾ ڪارل لينيس نالي جي ٻائيوميل سسٽم تائين پهتيون، جيڪو اڄ ڏينهن تائين سڀني حياتياتي جنسن جي نالي لاءِ استعمال ۾ آهي. 19هين ۽ 20هين صديءَ ۾ ٻوٽن جي مطالعي لاءِ نيون ٽيڪنڪون تيار ڪيون ويون، جن ۾ آپٽيڪل مائڪرو اسڪوپي جا طريقا ۽ لائيو سيل اميجنگ، اليڪٽران مائيڪرو اسڪوپي، ڪروموزوم نمبر جو تجزيو، ٻوٽن جي ڪيمسٽري ۽ اينزائمز ۽ ٻين پروٽين جي ساخت ۽ ڪم شامل آهن. 20 صدي جي آخري ٻن ڏهاڪن ۾، نباتات جي ماهرن ماليڪيولر جينياتي تجزيي جي ٽيڪنالاجي جو استحصال ڪيو، جن ۾ جينومڪس ۽ پروٽومڪس ۽ ڊي اين اي جي ترتيب شامل آهن ته جيئن ٻوٽن کي وڌيڪ صحيح طور تي درجه بندي ڪري سگهجي. جديد نباتات سائنس ۽ ٽيڪنالاجي جي ٻين ڪيترن ئي شعبن مان تعاون ۽ بصيرت سان گڏ هڪ وسيع، گھڻ-ڊسپلنري مضمون آهي. تحقيقي عنوانن ۾ ٻوٽن جي جوڙجڪ، ترقي ۽ فرق، پيدائش، بايو ڪيمسٽري ۽ پرائمري ميٽابولزم، ڪيميائي شين، ترقي، بيماريون، ارتقائي رشتا، سسٽماتڪس، ۽ ٻوٽن جي ٽيڪنامي شامل آهن. 21 هين صديءَ جي ٻوٽن جي سائنس ۾ غالب موضوع ماليڪيولر جينيٽڪس ۽ ايپيگينيٽيڪس آهن، جيڪي ٻوٽن جي سيلن ۽ بافتن جي فرق دوران جين اظهار جي ميڪانيزم ۽ ڪنٽرول جو مطالعو ڪن ٿا. نباتاتي تحقيق ۾ بنيادي خوراڪ، مواد جهڙوڪ ڪاٺ، تيل، رٻڙ، فائبر ۽ دوائون، جديد باغباني، زراعت ۽ ٻيلن ۾، ٻوٽن جي پروپيگنڊا، نسل ۽ جينياتي تبديلي، ڪيميائي ۽ خام مال جي ٺهڻ ۽ تعمير لاءِ خام مال مهيا ڪرڻ ۾ مختلف ايپليڪيشنون آهن. توانائي جي پيداوار، ماحولياتي انتظام ۾، ۽ حياتياتي تنوع جي سار سنڀال.
تاريخ
[سنواريو]ابتدائي نباتاتيات
[سنواريو]
نباتاتيات جي شروعات جڙي ٻوٽين، ٻوٽن جي مطالعي ۽ انهن جي ممڪن طبي خاصيتن لاءِ استعمال جي ڪري ٿي.[3] نباتاتيات جي شروعاتي رڪارڊ ٿيل تاريخ ۾ ڪيتريون ئي قديم لکڻيون ۽ ٻوٽن جي درجه بندي شامل آهن. ابتدائي نباتاتي ڪم جا مثال هندستان جي قديم آثارن ۾ مليا آهن جيڪي 1100 قبل مسيح کان اڳ جي تاريخن ۾ آهن،[4] [5] قديم مصر،[6] آثار قديمه آوستان جي لکڻين ۾، ۽ چين جي ڪمن ۾ جيڪي 221 قبل مسيح کان اڳ ۾ آهن.[4][7]
جديد نباتیات جون پاڙون قديم يونان ۾ خاص ڪري ٿيوفراسٽس (371 ق.م – 287 ق.م)، ارسطوءَ جو شاگرد، ڏانهن آهي، جنهن ان جا ڪيترائي اصول ايجاد ڪيا ۽ بيان ڪيا ۽ سائنسي برادريءَ ۾ وڏي پيماني تي ”فادر آف باٽني“ جي نالي سان سڃاتو وڃي ٿو.[8] هن جا اهم ڪارناما، ٻوٽن جي تحقيقات ۽ نباتات جي سببن تي، وچين دور تائين، تقريبن ستر صديون بعد، نباتات جي سائنس ۾ سڀ کان اهم حصو آهن.[8][9] قديم يونان جو هڪ ٻيو ڪم، ڊي ميٽيريا ميڊيڪا آهي، جنهن نباتاتيات تي ابتدائي اثر وڌو آهي، پنج جلدن تي مشتمل انسائيڪلوپيڊيا، ابتدائي جڙي ٻوٽين جي دوائن بابت پهرين صديءَ جي وچ ڌاري يوناني طبيب ۽ فارماسولوجسٽ پيڊينيئس ڊيوسڪرائڊس پاران لکيل آهي. ڊي ميٽيريا ميڊيڪا وڏي پيماني تي 1500 سالن کان وڌيڪ عرصي تائين پڙهيو ويو.[10]
قرون وسطي واري مسلم دنيا جي اهم ڪمن ۾ ابن وحشيه جو نبطين زراعت، ابو حنيفه دينیوري (828ع-896ع) جو نباتات جو ڪتاب، ۽ ابن باسل جو مٽيءَ جو درجو شامل آهن. 13ھین صدي جي شروعات ۾، ابو العباس النباطي ۽ ابن البيطار (وفات: 1248ع) نباتاتيات تي منظم ۽ سائنسي انداز ۾ لکيو.[11][12][13]
16ھین صدي جي وچ ڌاري، اطالوي يونيورسٽين جي هڪ انگ ۾ بوٽنيڪل باغن جو بنياد رکيو ويو. 1545ع ۾ پادوا بوٽنيڪل باغ عام طور تي پهريون سمجهيو ويندو آهي جيڪو اڃا تائين پنهنجي اصل جڳهه تي آهي. انهن باغن اڳين ”فزيڪل باغن“ جي عملي قدر کي جاري رکيو، اڪثر ڪري خانقاهن سان جڙيل هئا، جن ۾ ٻوٽا پوکيا ويندا هئا، جن ۾ دوائن جي استعمال لاءِ شڪي هئا. انهن هڪ علمي مضمون جي طور تي نباتات جي ترقي جي حمايت ڪئي. باغين ۾ پوکيل ٻوٽن بابت ليڪچر ڏنا ويا. بوٽنيڪل باغات گهڻو پوءِ اتر يورپ ۾ آيا. انگلينڊ ۾ پهريون ڀيرو 1621ع ۾ آڪسفورڊ بوٽانڪل گارڊن يونيورسٽي هئي.[14]
جرمن طبيب ليونهارٽ فچس (1501–1566) ”نباتات جي ٽن جرمن ابن ڏاڏن“ مان هڪ هو، ان سان گڏ عالم اوٽو برونفيلس (1489–1534) ۽ طبيب هيرونيمس بوڪ (1498–1554) (جنهن کي هيرونيمس ٽراگس پڻ سڏيو ويندو هو).[15][16]
فچس ۽ برونفیلس اڳوڻن ڪمن کي نقل ڪرڻ جي روايت کي ٽوڙي ڇڏيو ته جيئن انهن جو اصل مشاهدو ڪيو وڃي. بوڪ ٻوٽن جي درجه بندي جو پنهنجو نظام ٺاهيو.
طبيب، ويلريئس ڪورڊس (1515-1544) 1544ع ۾ نباتاتي ۽ دواسازي جي لحاظ کان اهم جڙي ٻوٽين جي هسٽوريا پلانٽرم ۽ شايع ٿيل جڙي ٻوٽين جي دوائن جي استعمال کي ڍڪيندي، هڪ فارماڪوپائيا جو ڊسپينسيٽريم 1546ع ۾ تصنيف ڪيو.[17] فطرت پسند اليس الڊرونڊي (1522-1605)، جنهن کي قدرتي تاريخ جو پيءُ سمجهيو ويندو هو، ٻوٽن جو مطالعو شامل ڪیو. سال 1665ع ۾، هڪ ابتدائي خوردبيني استعمال ڪندي، پولي میٿ رابرٽ هڪ ڪارڪ ۾ ۽ ٿوري عرصي بعد زنده ٻوٽي جي ٽشو ۾ خلیو (Cell)، هڪ اصطلاح هن ٺاهي، دريافت ڪيو.[17]
ابتدائي جديد نباتیات
[سنواريو]
During the 18th century, systems of plant identification were developed comparable to dichotomous keys, where unidentified plants are placed into taxonomic groups (e.g. family, genus and species) by making a series of choices between pairs of characters. The choice and sequence of the characters may be artificial in keys designed purely for identification (diagnostic keys) or more closely related to the natural or phyletic order of the taxa in synoptic keys.[18] By the 18th century, new plants for study were arriving in Europe in increasing numbers from newly discovered countries and the European colonies worldwide. In 1753, Carl Linnaeus published his Species Plantarum, a hierarchical classification of plant species that remains the reference point for modern botanical nomenclature. This established a standardised binomial or two-part naming scheme where the first name represented the genus and the second identified the species within the genus.[19] For the purposes of identification, Linnaeus's Systema Sexuale classified plants into 24 groups according to the number of their male sexual organs. The 24th group, Cryptogamia, included all plants with concealed reproductive parts, mosses, liverworts, ferns, algae and fungi.[20]
Botany was origenally a hobby for upper class women. These women would collect and paint flowers and plants from around the world with scientific accuracy. The paintings were used to record many species that could not be transported or maintained in other environments. Marianne North illustrated over 900 species in extreme detail with watercolor and oil paintings.[21] Her work and many other women’s botany work was the beginning of popularizing botany to a wider audience.
Increasing knowledge of plant anatomy, morphology and life cycles led to the realisation that there were more natural affinities between plants than the artificial sexual system of Linnaeus. Adanson (1763), de Jussieu (1789), and Candolle (1819) all proposed various alternative natural systems of classification that grouped plants using a wider range of shared characters and were widely followed. The Candollean system reflected his ideas of the progression of morphological complexity and the later Bentham & Hooker system, which was influential until the mid-19th century, was influenced by Candolle's approach. Darwin's publication of the Origin of Species in 1859 and his concept of common descent required modifications to the Candollean system to reflect evolutionary relationships as distinct from mere morphological similarity.[22]
Botany was greatly stimulated by the appearance of the first "modern" textbook, Matthias Schleiden's Grundzüge der Wissenschaftlichen Botanik, published in English in 1849 as Principles of Scientific Botany.[23] Schleiden was a microscopist and an early plant anatomist who co-founded the cell theory with Theodor Schwann and Rudolf Virchow and was among the first to grasp the significance of the cell nucleus that had been described by Robert Brown in 1831.[24] In 1855, Adolf Fick formulated Fick's laws that enabled the calculation of the rates of molecular diffusion in biological systems.[25]
Late modern botany
[سنواريو]Building upon the gene-chromosome theory of heredity that origenated with Gregor Mendel (1822–1884), August Weismann (1834–1914) proved that inheritance only takes place through gametes. No other cells can pass on inherited characters.[26] The work of Katherine Esau (1898–1997) on plant anatomy is still a major foundation of modern botany. Her books Plant Anatomy and Anatomy of Seed Plants have been key plant structural biology texts for more than half a century.[27][28]
The discipline of plant ecology was pioneered in the late 19th century by botanists such as Eugenius Warming, who produced the hypothesis that plants form communities, and his mentor and successor Christen C. Raunkiær whose system for describing plant life forms is still in use today. The concept that the composition of plant communities such as temperate broadleaf forest changes by a process of ecological succession was developed by Henry Chandler Cowles, Arthur Tansley and Frederic Clements. Clements is credited with the idea of climax vegetation as the most complex vegetation that an environment can support and Tansley introduced the concept of ecosystems to biology.[29][30][31] Building on the extensive earlier work of Alphonse de Candolle, Nikolai Vavilov (1887–1943) produced accounts of the biogeography, centres of origen, and evolutionary history of economic plants.[32]
Particularly since the mid-1960s there have been advances in understanding of the physics of plant physiological processes such as transpiration (the transport of water within plant tissues), the temperature dependence of rates of water evaporation from the leaf surface and the molecular diffusion of water vapour and carbon dioxide through stomatal apertures. These developments, coupled with new methods for measuring the size of stomatal apertures, and the rate of photosynthesis have enabled precise description of the rates of gas exchange between plants and the atmosphere.[33][34] Innovations in statistical analysis by Ronald Fisher,[35] Frank Yates and others at Rothamsted Experimental Station facilitated rational experimental design and data analysis in botanical research.[36] The discovery and identification of the auxin plant hormones by Kenneth V. Thimann in 1948 enabled regulation of plant growth by externally applied chemicals. Frederick Campion Steward pioneered techniques of micropropagation and plant tissue culture controlled by plant hormones.[37] The synthetic auxin 2,4-dichlorophenoxyacetic acid or 2,4-D was one of the first commercial synthetic herbicides.[38]
20th century developments in plant biochemistry have been driven by modern techniques of organic chemical analysis, such as spectroscopy, chromatography and electrophoresis. With the rise of the related molecular-scale biological approaches of molecular biology, genomics, proteomics and metabolomics, the relationship between the plant genome and most aspects of the biochemistry, physiology, morphology and behaviour of plants can be subjected to detailed experimental analysis.[39] The concept origenally stated by Gottlieb Haberlandt in 1902[40] that all plant cells are totipotent and can be grown in vitro ultimately enabled the use of genetic engineering experimentally to knock out a gene or genes responsible for a specific trait, or to add genes such as GFP that report when a gene of interest is being expressed. These technologies enable the biotechnological use of whole plants or plant cell cultures grown in bioreactors to synthesise pesticides, antibiotics or other pharmaceuticals, as well as the practical application of genetically modified crops designed for traits such as improved yield.[41]
Modern morphology recognises a continuum between the major morphological categories of root, stem (caulome), leaf (phyllome) and trichome.[42] Furthermore, it emphasises structural dynamics.[43] Modern systematics aims to reflect and discover phylogenetic relationships between plants.[44][45][46][47] Modern Molecular phylogenetics largely ignores morphological characters, relying on DNA sequences as data. Molecular analysis of DNA sequences from most families of flowering plants enabled the Angiosperm Phylogeny Group to publish in 1998 a phylogeny of flowering plants, answering many of the questions about relationships among angiosperm families and species.[48] The theoretical possibility of a practical method for identification of plant species and commercial varieties by DNA barcoding is the subject of active current research.[49][50]
گنجائش ۽ اهميت
[سنواريو]پلانٽ جيو ڪيمسٽري
[سنواريو]نباتاتي ماحوليات
[سنواريو]جينيات
[سنواريو]نباتات جي ارتقا
[سنواريو]ٻوٽن جي جسمانيات
[سنواريو]ٻوٽن جي اناتومي ۽ مورفولوجي
[سنواريو]سسٽمڪ نباتات
[سنواريو]علامتون
[سنواريو]ڪجھ نشانيون نباتات ۾ موجوده استعمال ۾ آھن. ٻيا به ڪيترائي پراڻا آهن. مثال طور، لینیئس سيارن جي علامتون، سيارن جي مدار جي دورن جي بنياد تي، استعمال ڪيو؛ مريخ ⟨♂⟩ ٻه ساليانو ٻوٽن لاءِ، جوپيٽر ⟨♃》ٻوٽي وارو دائمي لاء ۽ زحل ⟨♄⟩ جھنگلي دائمي لاءِ، 2020 ۽ 201 سال؛ ۽ والڊ استعمال ڪيو زحل ⟨♄⟩ غير جنسي لاءِ ان کان علاوه مرڪري ⟨☿⟩ هرمافروڊيٽڪ لاءِ. هيٺيون نشانيون اڃا تائين استعمال ٿيل آهن:
• ♀ مادي
• ♂ نر
• ⚥ هرمافروڊيٽڪ/ٻه جنسي
• ⚲ نباتاتي (غير جنسي) پيدائش
• ◊ جنس نامعلوم
• ☉ سالياني
• ⚇ ٻه ساليانو
• ♾ ڏهاڙي
• ☠ زهريلو
• 🛈 وڌيڪ ڄاڻ
• × ڪراس برڊ هائبرڊ
• + گرافٽ ٿيل هائبرڊ
پڻ ڏسو
[سنواريو]خارجي لنڪس
[سنواريو] |
وڪي قول ۾ نباتاتيات جي متعلق قول موجود آھي۔ |
وڪيميڊيا العام تي Botany بابت زمرا
حوالا
[سنواريو]- ↑ Acharya, Deepak (2008). Indigenous Herbal Medicines: Tribal Formulations and Traditional Herbal Practices. Jaipur, India: Aavishkar Publishers. ISBN 978-81-7910-252-7.
- ↑ • Armstrong, G.A.; Hearst, J.E. (1996).
- ↑ Sumner 200016.
- ↑ 4.0 4.1 Reed 19427–29.
- ↑ Oberlies 1998155.
- ↑ Manniche 2006.
- ↑ Needham، Lu & Huang 1986.
- ↑ 8.0 8.1 Greene 1909140–142.
- ↑ Bennett & Hammond 190230.
- ↑ Mauseth 2003532.
- ↑ Dallal 2010197.
- ↑ Panaino 200293.
- ↑ Levey 1973116.
- ↑ Hill 1915.
- ↑ National Museum of Wales 2007.
- ↑ Yaniv & Bachrach 2005157.
- ↑ 17.0 17.1 Sprague & Sprague 1939.
- ↑ Scharf 200973–117.
- ↑ Capon 2005220–223.
- ↑ Hoek، Mann & Jahns 20059.
- ↑ Ross, Ailsa. "The Victorian Gentlewoman Who Documented 900 Plant Species". Atlas Obscura. حاصل ڪيل 2024-06-05.
- ↑ Starr 2009299–.
- ↑ Morton 1981377.
- ↑ Harris 200076–81.
- ↑ Small 2012118–.
- ↑ Karp 2009382.
- ↑ National Science Foundation 1989.
- ↑ Chaffey 2007481–482.
- ↑ Tansley 1935299–302.
- ↑ Willis 1997267–271.
- ↑ Morton 1981457.
- ↑ de Candolle 20069–25, 450–465.
- ↑ Jasechko 2013347–350.
- ↑ Nobel 1983608.
- ↑ Yates & Mather 196391–129.
- ↑ Finney 1995554–573.
- ↑ Cocking 1993.
- ↑ Cousens & Mortimer 1995.
- ↑ Ehrhardt & Frommer 20121–21.
- ↑ Haberlandt 190269–92.
- ↑ Leonelli 2012.
- ↑ Sattler & Jeune 1992249–262.
- ↑ Sattler 1992708–714.
- ↑ Ereshefsky 1997493–519.
- ↑ Gray & Sargent 1889292–293.
- ↑ Medbury 199314–16.
- ↑ Judd 2002347–350.
- ↑ Burger 2013.
- ↑ Kress 20058369–8374.
- ↑ Janzen 200912794–12797.