Ir al contenido

Sufixo -iello

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

O sufixo -iello ye un diminutivo de l'idioma aragonés que deriva d'o latín -ĔLLU(M) por a lei fonetica d'a diftongación d'a Ĕ curta latina.

En latín -ĔLLU(M) yera un sufixo muito emplegau. En a evolución dende o latín t'as luengas romances peninsular os sufixos diminutivos -inho, -ín, -uco, -ico, -ito, u en o caso aragonés -et, han iu substituindo a os sufixos que derivan de -ELLUM.

En o caso aragonés "-iello" se troba a sobén lexicalizau, (aniello, dobiello), por fer-se -et, -eta o mes productivo.

Usos medievals

[editar | modificar o codigo]
O castiello de Lobarre, en Lobarre (Plana de Uesca, Uesca, Aragón), Un castiello feba part d'a cultura medieval y ye una parola con sufixo -iello

En l'Alto Aragón en a Edat Meya i heba una variant -iallo, con una diftongación en -ia- que encara se troba en aragonés de valle de Vio y Bergotés, u as variants -iacho, -iecho, -iato, -ieto, (evolucions cacuminals d'a LL cheminada latina que son analogas a la che vaqueira de l'asturiano occidental). Estas variants han teniu mes durada en Aragonés central. L'aragonés ribagorzano conoixió a variant -iaso u ieso, pronunciada con -s- sonora de no estar que Rafael Vidaller Tricas la haiga confundida con bel alofono diferent d'a s en os toponimos actuals d'a Val de Castanesa.

Tanto en l'Alto Aragón como en a val d'Ebro, en aragonés medieval i heba una variant sin -o final, en -iel, (Castiel) coincident con determinadas formas mozarabes.

Si a tendencia yera a fosilizar y permaneixer lexicalizau, encara o sieglo XV encara podeba mantener bel uso diminutivo en l'aragonés d'as comunidaz aragonesas, sobre tot en adchectivos. Javier Terrado Pablo documenta touajucas cortiellas y bel uso posible como diminutivo en sustantivos como canastiella.[1]

Usos actuals

[editar | modificar o codigo]
A cría d'os cans ye a especie que mas a sobén se diz cadiello, un uso lexicalizau d'o sufixo -iello.

Si en latín yera un sufixo muito usau, en o transcurso d'a evolución dende o latín enta l'aragonés fue perdendo terreno debant d'a cheneralización de l'uso d'o sufixo -et, y en as actuals parlas mes conservaderas como o benasqués ha perdiu o suyo uso diminutivo[2], trobando-se lexicalizau. Devez i plegan usos diminutivos derivaus d'o latín -ELLU como castellanismos a traviés d'o suyo cognato -illo.

En benasqués se troba lexicalizau en zoonimos (vidiello, cadiello), parz de plantas u animals (tabiella, estiella, ratiella, parpiello), y obchectos (dibiello, ixartiello, capiello, escodiella, pastiello, cribiello y martiello).[2]

Infixos derivaus de -iello

[editar | modificar o codigo]
Envista parcial de Castillón de Sobrarbe, toponimo formau con a parola Castillón.

O sufixo -iello puet ir seguiu d'atros sufixos convertindo-se en un infixo. Un d'os sufixos que siguen a -iello mes a sobén ye o sufixo -ón, dando a secuencia -illón u -ellón. En as Cinco Villas se documenta gordillón[3]. En chistabín tenemos "vedellón" como derivau de "vediello".[4] En atras variants d'aragonés documentamos gotillón y pobrillón. Alwin Kuhn rechistra as parolas carguillón (en Lanuza, contrastando con carguichón en benasqués), cordillón, esquillón y cermellón/cermillón/cernellón/cernillón.[5] Manimenos esquillón como derivau d'esquilla no ye un buen eixemplo d'este infixo porque esquilla ye un goticismo amprau dende skilla, sin relación etimolochica con o sufixo -iello.

En toponimia aragonesa un toponimo con estas secuencias d'infixo y sufixo ye Castillón, u menos a sobén Castellón.

Si o sufixo que sigue a -iello ye o sufixo -ello alavez puet convertir-se en -il- u -el- como en Castelillo, feito que o mesmo sufixo -iello

O sufixo -iello en toponimia

[editar | modificar o codigo]

O sufixo -iello como continador d'un sufixo latín prou productivo ye present en a toponimia aragonesa. Por a mesma razón que lo ha iu substituyindo -et, -eta, os macrotoponimos antigos gosan tener sufixo -iello, y os macrotoponimos mes recients u as neofundacions agricolas tienen atros sufixos diminutivos como -et, (Navarret, La Romaneta), u a partir d'o sieglo XV -ico, (Masadicas Royas) en un contexto de castellanización. Como herencio d'un periodo de coexistencia que precedió a lo predominio d'o diminutivo -et tenemos confusions d'o sufixo de formacions vechetals -et derivau d'o latín -ETUM por o sufixo -iello (Piniello), pero no son tan comuns como as susticions equivalent en catalán d'o sufixo -et por o sufixo -él.

Mas a sobén en microtoponimia que en macrotoponimia trobamos o infixo -iz- precedendo a lo diminutivo -iello, tal y quiento veyemos en Castellonciello y Obonciello. En a toponimia benasquesa lo trobamos tamién (Vaticielles, Monticiello, Funticialla), con a lochica pronunciación seseyada.[2]. Tamién se trobaba en a microtoponimia teruelana d'o sieglo XV (Foceciella).[1] Ramón Menéndez Pidal explica a presencia d'o infixo -iz- n'estos casos en base a que en latín se feba servir o diminutivo -ULU sin -C- en as dos primeras declinacions y con -C- en as atras; dimpués o diminutivo -ELLU substituyó en muitos casos a lo diminutivo -ULU (como en NAVICULA por NAVICELLA).

O infixo -at- tamién se troba en a toponimia con o diminutivo -iello (Covatiellas, La Covatiella, La Poyatiella).[1]

En a toponimia de l'Aragonés central trobamos a sobén fosilizadas as variants con -ia-, -ch- u -t-, (-iallo, -iacho, -iecho, -iato, -ieto). As variants con diftongo -ia- se conservan millor en palabras femeninas, (Lacuniacha), por influencia d'a a de chenero femenín.

En a toponimia alto y meyo ribagorzana, podemos veyer toponimos con a variant -ieso, (Castieso), mesmo en zonas a on huei se charra catalán (Tosquiasa en Bonansa).

A variant en -iel ha deixau muito sinyal en a toponimia d'as tres provincias aragonesas: Castiel, Castiel Fabib, Cardiel, Exatiel, que no siempre se puet saber si son toponimos en aragonés u mozarabe.

En a Edat meya bi heba un sufixo -ello (u bella terminación asimilable) que se crei que yera diminutivo. N'esto se diferencia d'o suyo equivalent en castellano actual, -ejo, que ye despectivo pero que deriva tamién d'o latín ICULU(M). En bel toponimo o sufixo -iello lo substituyó, como ye o caso de Conchiellos, que provién de CONCILIU(M) y que habió d'estar Conchellos. Ye o caso tamién d'Alcanyiz de la Uerba, que en os textos medievals s'escribe Alcanyicello, Alcanyiciello u castellanizau como Alcanyicejo.

En os sieglos XIX y XX en a Baixa y Meya Ribagorza s'ha feito mes frecuent o sufixo diminutivo -illo (crespillo), pero ye por castellanización, (o sufixo -illo deriba de -ELLU(M) latino como l'aragonés -iello). En a zona de transición entre o catalán y l'aragonés d'a Val de l'Isabana s'emplegan palabras rematadas en -illo, contrastando con como ye en catalán (sufixo -él), y con toponimos en -iello y variants que bi ha en a toponimia, (Corona Castiella, Pociello, Ubiallas, Torrucialla, Casiasas).

Disimilación con sufixo -iello

[editar | modificar o codigo]

O sufixo -iello puet producir disimilación de palatals cuan s'anyade a una radiz con una consonant palatal u a una parola con un sufixo palatal (que se converte en un infixo). Coromines describe este fenomeno en a palabra galillo (documentada por atros autors en aragonés oriental[4][6] pero que podría estar un castellanismo).

A disimilación d'a consonant palatal d'a radiz la veyemos en Viliella, (que provién d'o latín VILLA) y en "coladiello", (que provién d'o latín COLLIS u COLLUM).

Aspectos normativos

[editar | modificar o codigo]

O sufixo -iello ye substituyiu por o cognato castellano -illo en gran part de l'Alto Aragón. Por atra part historicament en aragonés s'han produciu confusions entre o sufixo -ello y o sufixo -iello. Esto ha motivau que l'Academia de l'Aragonés establixca dos normas:

Bellas voces que rematan con o sufixo -iello, -iella (u tamién por desinencia etimolochica), han sufierto a castellanización enta la forma "-illo", "-illa"; se constata que se tracta de parolas diferents en cada parla local y que no existe denguna tendencia lexica concreta, sino un abance mes d'a glotofachia. Se recomienda la grafía historica y propia d'istas formas: castiello, cadiello, auguatiello, canciello, corrotiella, capiella, corbiella, espatiella, morciella, vetiella, etc. En ocasions se troba formas populars, y mesmo historicas, que presentan una ultracorrección u asimilación de desinencia (como coniello u marabiella) que no lis corresponde, por o que s'han de potenciar as formas etimolochicas documentadas: conello/conil, marabilla, etc...

Referencias

[editar | modificar o codigo]
  1. 1,0 1,1 1,2 (es) Javier Terrado Pablo: La lengua de Teruel a fines de la Edat Media. Instituto de Estudios Turolenses, 1991.
  2. 2,0 2,1 2,2 (es) José Antonio Saura Rami: Elementos de fonética y morfosintaxis benasquesas. Gara d'Edizions, Institución Fernando el Católico, 2003
  3. (es) Fernando Romanos Hernando: Al límite. La pervivencia del aragonés en las comarcas del norte de Zaragoza. Diputación de Zaragoza, 2003. p 203.
  4. 4,0 4,1 (es) BLAS GABARDA, Fernando y ROMANOS HERNANDO, Fernando, Diccionario Aragonés: Chistabín-Castellano; Gara d'Edizions. Zaragoza, 2008. ISBN978-84-8094-061-0
  5. (es) KUHN, Alwin, El Dialecto Altoaragonés (traducción de l'orichinal de 1935); Xordica Editorial. Zaragoza, 2008. ISBN 978-84-96457-41-6
  6. (es) Maria Luisa Arnal Purroy: El habla de la Baja Ribagorza Occidental: Institución Fernando el Católico, 1998, p. 195.

Bibliografía

[editar | modificar o codigo]
pFad - Phonifier reborn

Pfad - The Proxy pFad of © 2024 Garber Painting. All rights reserved.

Note: This service is not intended for secure transactions such as banking, social media, email, or purchasing. Use at your own risk. We assume no liability whatsoever for broken pages.


Alternative Proxies:

Alternative Proxy

pFad Proxy

pFad v3 Proxy

pFad v4 Proxy