Səfəvi–Osmanlı müharibəsi (1730–1736) üçün mənbəyə bax

{{Hərbi münaqişə
 |münaqişə              = Səfəvi-Osmanlı müharibəsi (1730-1736)
 |aiddir                = 
 |şəkil                 = 1730 Ottens Map of Persia (Iran, Iraq, Turkey) - Geographicus - RegnumPersicum-ottens-1730.jpg
 |şəklin ölçüsü         = 
 |şəklin izahı          = 
 |tarixi                = [[1730]] – [[1736]]
 |yeri                  = [[Qafqaz]], [[Mesopotamiya]], Qərbi İran
 |səbəbi                = İtirilmiş Səfəvi torplaqlarının geri qaytarılması
 |vəziyyəti             = 
 |nəticəsi              = Nadirin qələbəsi
 |ərazi                 = Osmanlı ordusu Qərbi İrandan çıxarıldı. Keçmiş Səfəvi ərazisi bərpa edildi. Ruslar da Qafqazdan geri çəkildi.
 |tərəf1                = [[Şəkil:Safavid Flag.svg|22px|border]] [[Səfəvilər İmperiyası]]
 |tərəf2                = [[Şəkil:Flag of the Ottoman Empire (1453-1844).svg|22px|border]] [[Osmanlı İmperiyası]]<br>
[[Şəkil:Flag of the Crimean Tatar people.svg|22px|border]] [[Krım xanlığı]]
----
[[Ləzgilər]]
 |tərəf3                = 
 |tərəf4                = 
 |komandan1             = [[Şəkil:Safavid Flag.svg|22px|border]] [[II Təhmasib]] (''Nadir xan tərəfindən devrilib'')<br>[[Şəkil:Safavid Flag.svg|22px|border]] [[III Şah Abbas]] (''Nadir xanın vassalı'')<br>
[[Şəkil:Safavid Flag.svg|22px|border]][[Nadir şah Əfşar|Nadir xan]] (''faktiki [[Şah]]'')
 |komandan2             = [[Şəkil:Flag of the Ottoman Empire (1453-1844).svg|22px|border]] [[I Mahmud]]<br>
[[Şəkil:Flag of the Ottoman Empire (1453-1844).svg|22px|border]] [[Topal Osman Paşa]] [[Döyüş zamanı ölüm|☪]]<br>[[Şəkil:Flag of the Ottoman Empire (1453-1844).svg|22px|border]] [[Həkimoğlu Əli paşa]]<br>
[[Şəkil:Flag of the Ottoman Empire (1453-1844).svg|22px|border]] Köprülü Abdullah paşa [[Döyüş zamanı ölüm|☪]]<br>
[[Şəkil:Flag of the Ottoman Empire (1453-1844).svg|22px|border]] Əhməd paşa
 |komandan3             = 
 |komandan4             = 
 |qüvvə1                = 
 |qüvvə2                = 
 |qüvvə3                = 
 |qüvvə4                = 
 |itkilər1              = 
 |itkilər2              = 
 |itkilər3              = 
 |itkilər4              = 
 |ümumi itkilər         = 
 |vikianbar             = 
}}
'''Səfəvi-Osmanlı müharibəsi (1730-1736)''' — 1730-1736-cı illərdə Səfəvilər və Osmanlı imperiyaları arasında baş vermiş müharibə.

== Arxaplan ==
XVIII əsrin 30-cu illərinə yaxın [[Səfəvi]] İranı ərazisinin böyük bir hissəsi əfqan işğalçılarından təmizləndi. İlk öncə [[Nadir]] Astrabad və [[Mazandaran]]ı tutmuş [[türkmənlər]]i əzərək [[Xəzər dənizi]]nə şah hökuməti üçün çıxış açdı. [[1728]]-[[1729]]-cu illərdə əfqanları irandan vurub çıxardı. Şah Təhmasibin İsfahana qayıtması üçün yol açılmış oldu.<ref name=":3">{{cite book|first=Süleyman|last=Əliyarlı|authorlink=|title=Azərbaycan tarixi (Uzaq keçmişdən 1870-ci illərə qədər|year=1996|location=Bakı|publisher=Azərbaycan nəşriyyatı|url=|ref=harv}}</ref> Bununla belə, Qərbi İran, [[Cənubi Azərbaycan]], Xəzərsahili vilayətlər istisna edilməklə, demək olar ki, bütün [[Cənubi Qafqaz]] hələ də Osmanlı işğalçılarının əlində idi. Nadir xanın yüksəlişi ilə yenidən dirçəlmiş İran dövləti qarşısında Osmanlı ordusu ilə mübarizə vəzifəsi dururdu.

Nadir [[İsfahan]]da əfqan hakimiyyətinə son verdikdən sonra [[II Təhmasib]]in də Osmanlı dövlətinə qarşı tutumu dəyişdi. Belə ki, [[Osmanlı dövləti]]nin təyin etdiyi Həmədan hakimi Abdurrahman Paşaya göndərdiyi məktubda Osmanlı dövlətindən ələ keçirilən torpaqları dərhal geri verməsini, əks təqdirdə müharibəyə başlayacağını bildirdi. Bundan başqa Şamlı [[Rzaqulu xan Şamlı|Rzaqulu xan]]ı İstanbula göndərərək elçi vasitəsilə Qərbi İranda ələ keçirilən torpaqların sülh yolu ilə geri qaytarılmasını  tələb etdi. 1729-cu ilin iyun ayında İstanbula gələn Rzaqulu xan Osmanlı dövləti tərəfindən xoşluqla qarşılandı. Rzaqulu xan işğal olunmuş ərazilərin qaytarılması və İranın Türkiyədən çəkdiyi xərclər müqabilində illik ödənc verməsi barədə müqavilə bağlanmasına nail oldu.<ref name=":2">{{cite book|first=Rəhimə|last=Dadaşova|authorlink=|title=Səfəvilərin son dövrü (ingilis dilli tarixşünaslıqda)|year=2003|location=Bakı|publisher=Nurlan nəşriyyat|url=|ref=harv}}</ref> Lakin görüşmələr zamanı Nadir xanın Həmədana yürüş etdiyi xəbəri yayılır. Rzaqulu xan hər bir vəchlə bu xəbəri yalanlayaraq vaxt qazanmağa çalışsa da Osmanlı hökuməti elçinin bu cəhdlərini başa düşür.<ref name=":0">{{cite book|first=Abdurrahman |last=Ateş |authorlink= |title=AVŞARLI NADİR ŞAH VE DÖNEMİNDE OSMANLI-İRAN MÜCADELELERİ |year=2001 |location=Isparta |publisher= |url= |ref=harv}}</ref> Artıq 1730-cu il İran üçün Türkiyəyə qarşı hərbi əməliyyata başlamaq əlverişli şərait yaranmışdı. Əvvəla, bu dövrdə baş vermiş çevriliş nəticəsində III Sultan Əhməd taxtdan salınmışdı və Türkiyənin hakim dairələri daxili vəziyyətin nizama salınması ilə məşğul idi. İkincisi, Rusiya İrana hüsn-rəğbət bəsləyirdi. Şəraiti düzgün qiymətləndirən İran dövləti Osmanlı imperiyasına qarşı hərbi əməliyyatlara yenidən başladı.<ref name=":1">{{cite book|first=|last=|authorlink=|title=Azərbaycan Tarixi III cild|year=2005|location=Bakı|publisher=Elm nəşriyyatı|url=|ref=harv}}</ref>

== Müharibənin başlaması ==
=== Nəhavənd və Həmədanın geri alınması ===
[[Şəkil:Valley battle 001.jpg|thumb|234x234px|Məlayir döyüşü zamanı orduların düzülüşü]]
[[İstanbul]]a göndərilən elçidən xəbər ala bilməyən  Nadir xan [[1730]]-cu ilin martında [[Şiraz]]dan Əcəm İraqına doğru hərəkətə başlayır. Nadir xanın ordusu [[Şuştər]], [[Dezful]], [[Xürrəmabad]]dan keçərək [[Bürucird]]ə gəlir. Bundan sonra o ordusunun bir hissəsini Kirmanşaha göndərib, 6000 min nəfərlik digər qismi ilə [[Nəhavənd]] üzərinə yürüşə başlayır. Bir günlük yürüşdən sonra 1730-cu ilin iyul ayında Nəhavənd ələ keçirilirdi. Şəhər hakimi əsir götürüldü. Bu zaman Həmədan hakimi Əbdürrəhman paşa Van valisi Timurtaş paşa komandanlığında bir dəstəni Nadir xan üzərinə göndərdi. Tərəflər [[Məlayir]] adlanan ərzaidə qarşı qarşıya gəlir və Nadir Osmanlı ordusunu darmadağın edir. Nəticə də Osmanlı ordusu 7 iyul 1730-cu ildə şəhəri tərk edərək Bağdada çəkilir.<ref name=":0" />
[[Şəkil:Hamadan 2 by Eugène Flandin.jpg|left|thumb|Döyüşdən sonra Həmədan şəhərinə açılan yol]]

=== Kirmanşah və Təbriz üzərinə yürüşlər ===
Ordunun bir qismini [[Hüseynqulu xan Zəngənə]] rəhbərliyində [[Kirmanşah]] üzərinə göndərən Nadir xan onun məğubiyyət xəbərini eşidib böyük bir dəstə ilə Kirmanşaha doğru hərəkətə başlayır. Lakin Kirman hakimi Həsən Paşa [[Həmədan]]  və [[Nəhavənd]]in ələ keçirilməsi xəbərini alıb şəhəri çoxdan tərk etmişdi. Beləliklə Nadir heç bir müqavimət görmədən şəhərə daxil olur.

Osmanlı ordusunun Azərbaycandakı əsas dayaq nöqtələrindən biri [[Təbriz]] idi. İran ordusunun başında duran Nadir xan Əfşar qoşunlarını məhz oraya yönəltdi. Təbrizə hərəkət edərkən İran sərbazı Təbriz qarnizonuna yardıma gedən Osmanlı hissələrini məğlub etdilər. Osmanlı ordusu [[İrəvan]]a tərəf geri çəkildi.

Tezliklə Nadir Təbrizə yaxınlaşdı. Ağır döyüşlər başlandı. Çoxsaylı düşmənin zərbələrinə tab gətirməyən Osmanlı qarnizornu şəhərə çəkildi və 6 gün ərzində İran ordusunun fasiləsiz hücumlarını dəf etdi. Lakin Osmanlı baş vəzirinin göstərişi ilə Təbriz tərk olundu. [[1730]]-cu ilin sentyabrında İran ordusu Osmanlı qarnizonunun yerləşdiyi [[Ərdəbil]]ə doğru hərəkət etmək qərarına gəldi. Bu xəbəri eşidən Osmanlı paşası kömək üçün həmin dövrdə Xəzərsahili vilayətlərdə yerləşən rus ordusuna müraciət etdi.<ref name=":1" />

Rus komandanlığının vasitəçiliyi nəticəsində Osmanlı hissələrlə heç bir itki vermədən [[Ərdəbil]]i tərk edərək rusların hakimiyyəti altında olan Astarada sığınacaq tapdılar. Sonra isə Şirvandan keçərək Türkiyəyə yola düşdülər. İran ordusu isə heç bir müqavimətə rast gəlmədən Ərdəbili tutdu. 
Lakin hadisələrin gözlənilmədən dəyişməsi Nadirin Türkiyəyə qarşı uğurlu mübarizəsinə mane oldu. [[Xorasan]]da şah hökumətinə qarşı üsyan qalxdı və Nadir üsyanı yatırmaq üçün oraya yola düşməyə məcbur oldu.

== Şah II Təhmasibin hücum əməliyyatları ==
Nadirin üsyanı yatırmaqla məşğul olmasından istifadə edən [[II Şah Təhmasib]] öz sarsılmış nüfuzunu bərpa etmək məqsədilə Osmanlılara qarşı hərbi əməliyyatlan davam etdirmək qərarına gəldi. 1731-ci ildə İran ordusu İrəvana tərəf hərəkət etdi. Lakin Üçmüədzində əldə olunan ilkin müvəffəqiyyətə baxmayaraq, Şah Təhmasibin ordusu məğlubiyyətə uğradı. Hətta şahın özü də az qala əsir düşəcəkdi. Aprelin ilk günlərindən II Təhmasib özünün məğlub edilmiş ordusu ilə [[Təbriz]]ə qayıtmağa məcbur oldu. Həmin dövrün arxiv sənədlərində deyilirdi ki, "orduda aclıq hökm sürürdü və onun  çoxlu adamı, atı və qatırı məhv olmuşdu".<ref name=":1" />

Osmanlı komandanlığı İran ordusu tərəfındən elə keçirilmiş torpaqları qaytarmaq qərarına gəldi. Türk qoşunu [[Təbriz]]ə tərəf hərəkət etdi. Öz növbəsində  [[Surxay xan Qazıqumuxlu|Surxay xan]] 1731-ci il aprelin 24-də Əli paşadan Təbrizə getmək və Gəncədən buraya göndərilən türk ordusu ilə birləşmək haqqında əmr aldı. Osmanlı ordusu Cənubi Azərbaycan və İranda qələbə çalaraq ölkənin içərilərinə doğru uğurla hərəkət etdi. [[II Şah Təhmasib]] düşməni dayandırmaq üçün öz ordunu Həmədana göndərdi. Elə buradaca tərəflər arasında döyüş baş verdi. Sentyabrın 16-da baş verən və Kurican adlanan döyüşdə II Təhmasibin ordusu məğlubiyyətə uğradı. Kurican kəndində baş verən döyüşlə bağlı L.Lokhart yazır ki, «İran süvariləri türk atlılarının sıralarını 3 dəfə yarırlar, elə təsəvvür yaranır ki, Təhmasib çox asanlıqla qələbə əldə edəcək. Lakin yeniçərilər iranlıların piyadalarını, hansılar ki, hərbi cəhətdən daha səriştəsiz idilər, məğlub edərək, sonradan atlıları dəf edirlər. Təhmasib 3000 adamı ilə az qala təslim olmaq üzrə olur, lakin çətinliklə qaçıb aradan çıxa bilir. Onun minlərlə əsgəri öz həyatını itirir, sağ qalanlar isə o qədər ruhdan düşür ki, məyus halda evlərinə dağılışırlar. Türklər Təhmasibin silah-sursatını, o cümlədən artilleriyasını ələ keçirirlər»<ref name=":2" />

=== Kirmanşah müqaviləsi ===
[[Şəkil:Kermanshah-London illustrated news 1.jpg|thumb|237x237px|Kirmanşah şəhəri]]
Beləliklə, [[İsfahan]]a gedən yol Osmanlı ordusunun üzünə açılmış oldu. Lakin Əhməd paşa İran paytaxtını ələ keçirmək üçün lazımi qədər qüvvəsi olmadığını anlayaraq, tutulmuş ərazini talan etməklə kifayətləndi. Ağır məğlubiyyət qarşısında qalan [[II Şah Təhmasib]] Osmanlı Türkiyəsindən sülh sazişi bağlamağı xahiş etdi. İsfahandan uzaqda yerləşən Nadir bu xəbəri eşidib təcili olaraq II Təhmasibə məktub göndərdi və Türkiyə ilə sülh bağlamasını, torpaq güzəştə getməməsini tələb etdi. Lakin 1732-ci il yanvarın 16-da [[Kirmanşah]] şəhərində İranla Türkiyə arasında [[Kirmanşah sülh müqaviləsi|sülh bağlandı]] və şah ləngimədən onu təsdiq etdi. Həmin müqavilənin şərtlərinə görə, İrəvan, Gəncə, Tiflis, Şamaxı şəhərləri ilə birlikdə Şirvan vilayəti, habelə Dağıstan Türkiyənin ixtiyarında qalır, Təbriz və Kirmanşah İrana qaytarılırdı. Araz çayı göstərilən dövlətlər arasında sərhəd olmalı idi. Təbriz şaha qaytarılsa da, Nadirin qazandığı bütün uğurlar heçə endirildi.

=== Şah II Təhmasibin taxtdan endirilməsi ===
[[Xorasan]]dan qayıdan Nadir xan şah Təhmasibin Türkiyə ilə son müqaviləsini tanımaq istəməyib onun qüvvədən düşmüş hesab olduğunu bildirdi. 1732-ci ilin avqustunda ordu komandanlarına arxalanaraq II Təhmasibi taxtdan devirdi. Nadirin göstərişi ilə saraydan Məşhədə sürgün edilən şahın gözləri çıxarıldı. Bir daha Nadirin işlərinə qarışmaması üçün səkkiz aylıq oğlu [[III Şah Abbas|III Abbas]] adı ilə “şah” elan edildi. Uşağın adına xütbə oxunub sikkə kəsildi.<ref name=":3" /> Tam əl-qolu açılan Nadir xan bütün dövlət İşlərini öz əlinə alıb, faktiki olaraq İran dövlətinin tam səlahiyyətli hökmdarı oldu.<ref name=":1" />

== Osmanlılara qarşı yeni müharibənin başlaması ==
[[Nadir]] ilk növbədə [[II Təhmasib]]lə [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı]] komandanlığı arasında bağlanmış [[Kirmanşah sülh müqaviləsi|1732-ci il müqaviləsi]]nin şərtlərini ləğv etdi. O, 1723-cü ildən bəri işğal etdiyi bütün torpaqları [[Səfəvilər|Səfəvi]]lərə qaytarmağı [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı]]dan təkid və qətiyyətlə tələb etdi. [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı]]nın bu tələbi yerinə yetirməkdən imtina etməsi [[Nadir şah Əfşar|Nadir]]in başçılığı altında [[Səfəvilər|Səfəvi]] qoşunlarının [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı]] ordusuna qarşı güclü hərbi əməliyyatlara başlamasına səbəb oldu. Ölkənin şərqində [[Gilzaylar|Gılzay]] və [[Abdalı|Abdal]] təhlükəsini aradan qaldırıb, bu bölgənin təhlükəsizliyini təmin edən [[Nadir şah Əfşar|Nadir]]in [[Həmədan]] və [[Təbriz]]in alınmasıyla [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı dövləti]]nə qarşı qazandığı uğurlar onu olduqca güclü bir mövqeyə gətirmişdi. [[II Şah Təhmasib|Təhmasib]] devrildikdən sonra dövlətin bütün işlərinin ixtiyarı [[Nadir şah Əfşar|Nadir]]in əlinə keçirsə də, o, Osmanlılara qarşı müharibəni [[Bəxtiyarilər|Bəxtiyari diyarı]]nda baş verən qiyam səbəbindən dərhal başlaya bilmir. 1732-ci il 19 oktyabrda [[Bəxtiyarilər|Bəxtiyari diyarı]]na yürüşə çıxan [[Nadir şah Əfşar|Nadir]] yalnız [[10 dekabr]]da qısa mühasirə nəticəsində [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı]]ların tərk etdikləri [[Kirmanşah]]dan [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı]] sərhəddinə hərəkət edir. [[Samərra|Samirə]], Xilə, [[Kərbəla]], [[Nəcəf]] və digər yerlər zəbt edilir. Nadirin ordusu Bağdada doğru irəliləyir.

=== Bağdad üzərinə yürüşlər ===
[[Nadir şah Əfşar|Nadir]]in [[Bağdad]]a yönəlməsinin ən əsas səbəblərindən biri [[İraq]] ərazisində yerləşən [[Bağdad]], [[Mosul]], [[Hələb]] şəhərlərindən keçən, oradan isə [[Avropa]]ya qədər uzanan [[Aralıq dənizi]] ətrafı ticarət yollarını , o cümlədən [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı dövləti]] ilə [[Səfəvilər]] arasında böyük bir önəmə sahib olan Hac ticarət yollarını öz nəzarətinə keçirmək istəyi idi. Bundan başqa şiəliyin müqəddəs ziyarətgah yerlərini yenidən Səfəvi dövlətinin tərkibinə daxil etmək istəyi də bu səfərin əsas məqsədlərindən biri idi. [[1733]]-cü ilin yanvar ayında başlayan yürüş zamanı Nadir əsgərlərinin bir hissəsini İmamı Əzəmin qəbrini qorumaq üçün təyin etdikdən sonra 2500 nəfərlik digər bir dəstə ilə [[Dəclə çayı]]nın qərbinə keçdi. Ertəsi gün 1500 nəfərlik başqa bir dəstə Nadirin ordusuna qoşuldu və Bağdada doğru hərəkətə başladılar. Səfər zamanı [[Samirə]], [[Xilə]], [[Kərbəla]], [[Nəcəf]] və digər yerlər zəbt olundu. Bu şəhərlərin ələ keçirilməsi ilə Bağdadın ətrafla əlaqəsi kəsildi. Lakin Nadirin bu yürüşü istənilən nəticəni verə bilmədi. Bağdad türk ordusu tərəfindən yaxşı müdafiə olunurdu. Bundan başqa Nadirin ordusunda hücum üçün nəzərdə tutulan iri toplardan yoxidi. Bağdad şəhəri 88 gün mühasirəyə alınsa da bu əməliyyatlar heç bir nəticə vermədi. Nadir ordusunun ¾ -nü itirdi.<ref>{{cite book|first=Alper |last=Yıldırım |authorlink= |title=I. MAHMUD DEVRİ OSMANLI-İRAN İLİŞKİLERİ |year=2017 |location=Eskişehir |publisher=Eskişehir Osmangazi Üniversitesi |url= |ref=harv}}</ref>

=== Kərkük döyüşü ===
[[Şəkil:Battle of Kirkuk.gif|thumb|Kərkük döyüşü]]
Dücum döyüşü adlanan bu mübarizədən sonra Nadir Mendeliyə gələrək yeni döyüşün hazırlıqlarına başladı. O bu məğlubiyyətin Təhmasibi tatdan endirmiş bir liderin İrandakı nüfuzuna xələl gətirə biləcəyindən narahat idi. Buna görə də həm Dücumdakı məğlubiyyətin qisasnı almaq həm də Topal Əhməd paşa rəhbərliyindəki Osmanlı qoşunu ilə yenidən qarşılaşmaq məqsədilə HƏmədan şəhərinə- Osmanlı sərhəddinə doğru yürüşə başladı.  Laylan düzündə baş verən döyüşdə (digər adı ilə [[Kərkük döyüş]]ü) (24 oktyabr, 1733) Nadir taktiki fəndlər sayəsində qələbə çaldı. Topal Əhməd öldürülərək başı kəsildi. Osmanlı ordusu 20 min nəfər itki ilə üzləşdi. Bu qalibiyyətdən sonra Şəhrizor, [[Kərkük]] və [[Derna]] şəhərlərini ələ keçirən Nadir ordusunun bir qismini yenidən Bağdad üzərinə göndərib özü isə [[Təbriz]]i geri almaq üçün şimala doğru hərəkətə başladı. Lakin yolda Timur paşanın geri çəkildiyini və Təriz şəhərinin Səfəvi ordusu tərəfindən tutulduğu xəbərini eşidib, [[Bağdad]]a qayıtdı.<ref name=":0" /> Bağdad valisi Əhməd paşa mübarizənin mənasız olduğunu başa düşüb Nadirə sülh təklif etdi. Beləliklə, [[1733]]-cü ildə Bağdad şəhərində Nadir və başda Əhməd paşa olmaqla Osmanlı komandanlığı arasında hərbi əməliyyatları dayandırmaq haqqında müqavilə imzalandı. Bağdad müqaviləsinin şərtlərinə görə, Türkiyə tərəfi, son on ildə işğal etdiyi bütün torpaqları İrana qaytarmağı öhdəsinə götürdü. Müqavilədə iki dövlət arasındakı sərhədi 1639-cu il Osmanlı-Səfəvi müqaviləsinə uyğun müəyyənləşdirmək nəzərdə tutulurdu. Lakin Osmanlı hökuməti müqaviləni təsdiq etməkdən hoyun qaçırdı. Bununla əlaqədar iki dövlət arasında döyüşlər yenidən başlandı<ref name=":2" />.

=== Nadirin Şimali Azərbaycana yürüşü ===
Əhməd paşa ilə bağladığı (19 dekabr, 1733) müqavilənin ratifikasiya olunmadığını və zəbt olunmuş ərazilərin geri qaytarılmadığını görən Nadir 14 iyun 1734-cü ildə türk sərhəddinə doğru hərəkətə başlayır. [[Nadir şah Əfşar|Nadir]]in öz marşrutunu dəyişib, [[Şirvan]]a doğru irəliləməsinin «əsas, bəlkə də yeganə» səbəbi kimi, L.Lokhart, gürcü tarixçisi Vaxuşt Baqrationiyə istinadən «yola düşməzdən əvvəl  Rusiyadakı İran casusundan rus hökumətinin Gürcüstanın eks hakimi [[Vaxtanq]] və onun oğlu Bakara Dərbəndə hərəkət etmək, buradan da Şamaxıya hərəkət edib, oranı zəbt və Kartlini Rusiya üçün işğal etmək əmri verdiyi barədə xəbər almasını» göstərir  F.Əliyev isə yazır ki, «Şirvanda Surxayın və ümumiyyətlə, [[Zaqafqaziya]]da türklərin hökmranlığına son qoymaq üçün Nadirqulu xan 14 iyun, 1734 tarixdə Əfqanıstandan Azərbaycana doğru yeni yürüşə başladı. Demək olar ki, bütün Cənubi Azərbaycanı Osmanlı ordusunda təmizləyən Nadir [[Cənubi Qafqaz]]da, ilk növbədə isə, Türkiyənin formal himayəsi altında özünü sərbəst aparan Surxay xanın hakimlik etdiyi [[Şirvan]]da Osmanlı hökmranlığına son qoymaq qərarına gəldi. İran ordusunun yaxınlaşdığını eşidən Surxay xan [[Şamaxı]]nı tərk edib Dağıstana çəkildi. Bir zülmkardan xilas olub, digər yadelli işğalçı əsarətinə düşmək istəməyən şamaxılılar əllərində silah doğma şəhərlərinin müdafiəsinə qalxdılar. Lakin iki aylıq mühasirədən sonra sayca üstün olan düşmən qələbə çaldı və şəhərə soxuldu. 1734-cü ilin sonunda Şamaxını ələ keçirdikdən sonra Nadir əhalilinin gələcəkdə gözlənilən müqavimətini qırmaq üçün şəhəri yerlə yeksan etməyi, onun sakinlərini isə sonralar "[[Yeni Şamaxı]]" adı ilə şəhərə çevrilən Ağsuya köçürməyi əmr etdi. Şamaxının işğalından sonra İran ordusu Surxay xanın gizləndiyi Qazıqumuxa doğru hərəkət etdi. Müqavimət göstərmək imkanı olmayan Surxay xan özünü qaçmaqla xilas etdi. Qazıqumux İran ordusu tərəfindən qarət edilib dağıdıldı.

Nadir öz ordusunu buradan [[Gəncə]]yə doğru apardı. Türklərdən və Krım tatarlarından ibarət olan Əli paşa və Krım sultanı Gərayın başçılıq etdiyi Gəncə qarnizonu ciddi müqavimət göstərirdi. Mühasirə 4 ay davam etdi. Lakin Gəncə ətrafında uzun müddət dayanmaq Nadirin Cənubi Qafqazda Osmanlı qoşunu ilə mübarizə planlarını poza bilərdi. Həm də [[Osmanlı]] ordusunun [[Cənubi Qafqaz]]ın qərbində fəallaşması haqqında xəbərlər gəlirdi. [[Nadir şah Əfşar|Nadir]] Gəncədə Osmanlı qarnizonunu və xüsusilə hələ də rus ordusunun əlində olan Xəzərsahili vilayətləri buraxıb qərbə tərəf hərəkət etmək istəmirdi. Gəncənin mühasirəsi elə bir çətinlik törətmirdi. Çünki mühasirədə olan türk qarnizonu heç yerdən kömək və ərzaq ala bilməzdi. Vəziyyət o vaxt pisləşə bilərdi ki, Nadirin olmamasından istifadə edən Xəzər sahilindəki rus hakimiyyət dairələri Osmanlı qarnizonuna yardım göstərsinlər. Məhz buna görə də Nadir rus ordusunun Xəzərsahili vilayətlərdən getməsi haqqında Rusiya dövləti ilə çoxdan başlanmış danışıqları başa çatdırmaq qərarına gəldi.
Beləliklə, 1735-ci il martın 21-də Gəncə ətrafında Rusiya və İran dövlətlərinin nümayəndələri arasında sonralar "[[Gəncə müqaviləsi]]" adını almış müqavilə imzalandı. Bu müqavilənin şərtlərinə əsasən, rus qoşunları Xəzərsahili vilayətləri tamamilə tərk edir, burada əvvəlki inzibati idarə bərpa olunurdu.

== Müharibənin başa çatması ==
[[Şəkil:Lucznik tatarski.jpg|left|thumb|Osmanlı ordusunda döyüşən Krım tatarı]]
Böyük qüvvə sərf etmədən Xəzərsahili vilayətləri ələ keçirən Nadir xan Cənubi Qafqazda Osmanlı ağalığına qarşı həlledici döyüşlərə başladı. May ayının 6-da Gəncəni tərk edərək Alaköyə doğru hərəkət etdi. 24 may 1735-ci ildə 12 min nəfərlik ordu ilə Qars şəhəri yaxınlığında öz mövqeyini aldı.<ref>{{Cite web |title=The Army of Nader Shah |url=http://m-hosseini.ir/zand/articles-1/30.pdf |access-date=2018-10-22 |archive-date=2016-03-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160303211449/http://m-hosseini.ir/zand/articles-1/30.pdf |url-status=live }}</ref> Digər tərəfdən Osmanlı sərəsgəri Abdullah paşa bu xəbəri eşidərək Van valisi Teymur paşadan yardım istədi. O 30 minlik qoşunla Nadir üzərinə yerisə də Qars ətrafı ilk döyüşdə məğlub edildi. Osmanlı ordusu [[Ərzurum]]a doğru geri çəkildi. Nadirin ordusu şəhəri mühasirəyə alsa da, ələ keçirə bilmədi. Çox keçmədən mühasirəni yarımçıq qoyub İrəvana doğru yola düşdü. Nadirin Qars qalasından uzaqlaşdığı xəbərini eşidən sərəsgər [[Köprülülər|Abdullah Paşa]] 18 iyun 1735-də  80 minlik qoşunla onun üzərinə hücuma keçdi. Nəticədə [[İrəvan şəhəri]] yaxınlığında Arpaçay adlanan yerdə baş verən döyüşdə də Nadir xanın ordusu qalib gəldi. Döyüşdə sərəsgər Abdullah paşa öldürüldü, Osmanlı ordusu isə böyük itki verdi. Arpaçay döyüşündən sonra Gəncə, Tiflis, İrəvan şəhərləri Nadir xan ordusu tərəfindən tamamilə ələ keçirildi. Bundan sonra ikinci Qars yürüşünə hazırlıq görməyə başladı.  Daha sonra Nadir yenidən Qarsa doğru  hərəkət edib , bir ay buranı mühasirədə saxladı, şəhərin su kəməri kəsildi, Arpa caydan Ərzuruma qədər vilayətlər talan edildi . Lokhart yazır:{{sitatın əvvəli}}
''«Nadirin Anadoluya olan iddialarından, habelə Rusiyanın hərəkətlərindən narahat olan Osmanlılar Səfəvilərə sülh şərtlərini təklif edir. Nadir nəinki bütün İran vilayətləri və şəhərlərini... qaytarır, hətta müharibənin Türkiyə ərazisinə keçməsinə nail olur» '' 
{{sitatın sonu}}
İranla danışıq aparmaq səlahiyyəti almış Əhməd paşa Nadirin yanına elçi göndərib İrəvanı təslim etməklə, sülh bağlamağı təklif edir. Lord Kinnoul öz raportunda məlumat verirdi ki, «Nadir [[Qars]]ı mühasirədə saxladığından bu qalanın da təhvil verilməsini, İran ərazilərinin Türkiyə tərəfindən işğal edildiyi vaxtdan indiyədək vurulan zərərə görə təzminat ödənilməsini tələb edir». Lakin o, tezliklə Qarsa olan iddiasından əl çəkir, Əhməd paşa İrəvanı təslim edir və şəhərin qapıları 3 oktyabrda iranlıların üzünə açılır. Məlum olduğu kimi, Rusiya Xəzərboyunu «İran, Rusiya ilə ittifaqda Türkiyəyə qarşı mübarizəni davam etdirəcəyi və onunla separat sülh bağlamayacağı şərtilə razılığa gəlmişdi (Gəncə müqaviləsi, 1735). Lakin bu şərt Nadir tərəfindən ...pozulur; [[1736]]-cı ildə [[Ərzurum]]da Türkiyə ilə sülh bağlanır...»

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}

== Ədəbiyyat ==
* Azərbaycan Tarixi. Yeddi cilddə. III cild (XIII-XVIII əsrlər). [[Bakı]]. "Elm". 2007. 592 səh. + 56 səh. illüstrasiya.
* R.İ.Dadaşova. Səfəvilərin son dövrü (ingilisdilli tarixşünaslıqda). [[Bakı]]. «Nurlan». 2003. 393 səh.
* J. R. Perry, “The Last Safavids, 1722-1773”. Iran IX. 1971.
* S.Əliyarlı. Azərbaycan tarixi ( Uzaq keçmişdən 1870-ci ilə qədər). Bakı. «Azərbaycan». 1996. 869 səh

[[Kateqoriya:Səfəvi–Osmanlı müharibələri]]
[[Kateqoriya:Səfəvi tarixi]]
[[Kateqoriya:Nadir şah Əfşarın yürüşləri]]
[[Kateqoriya:Azərbaycan tarixi]]
[[Kateqoriya:Osmanlı imperiyası tarixi]]
[[Kateqoriya:1733-cü ildəki hadisələr]]