II Yekaterina

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Vikipediyada bu adlı digər şəxslər haqqında da məqalələr var; bax: Yekaterina.
II Yekaterina
Şəxsi məlumatlar
Doğum adı Sophie Friederike Auguste von Anhalt-Zerbst
Doğum tarixi 2 may 1729(1729-05-02)[1][2][…]
Doğum yeri
Vəfat tarixi 6 (17) noyabr 1796[3][4] (67 yaşında)
Vəfat yeri
Vəfat səbəbi insult
Dəfn yeri
Həyat yoldaşı
Uşaqları
Hərbi xidmət
Rütbəsi polkovnik
Rəhbərlik edib
  • leyb-qvardiya süvari alayı[d]
Təltifləri "Müqəddəs apostol Andrey Pervozvannı" ordeni 1-ci dərəcəli "Müqəddəs Vladimir" ordeni Knight of the Order of St. Alexander Nevsky "Müqəddəs Georgi" ordeni "Müqəddəs Anna" ordeni Qara Qartal ordeni Serafimlər ordeni "Ağ qartal" ordeni Müqəddəs Yekaterina ordeni
Monoqram Monoqramın şəkli
İmzası İmzanın şəkli
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
Şahzadə Sofiyanın fransız dilindən xətt çalışması
Yekaterinna və III Pyotr

II Yekaterina, Böyük Yekaterina (rus. Екатерина Великая; 2 may 1729[1][2][…], Şetsin – 6 (17) noyabr 1796[3][4], Sankt-Peterburq[5][6][…]) 9 iyul 1762-ci ildən Rusiya imperiyasının uzurpator imperatriçəsi,[7] Şlezviq-Holştayn-Qottorf hersoginası. 1793-cü ildən Yever hakimi. "Böyük" adını tarixə yazdırmış ilk qadın imperatriça.

Həyatı

[redaktə | vikimətni redaktə et]

II Yekaterina Şetsində, 1729-cu ildə Anhalt-Çerbst şahzadə Sofiya Avqust Friderik kimi, Ştettində doğulmuşdur. O, Prusiya imperiyasına aid Anhalt-Çerbstin knyazı Xristiyan Avqustun qızıdır.

Hersoq Xristiyan Avqust von Anhalt-Çerbest bir oqədər də zəngin olmadığından, Yekaterina evdə təhsil almışdır. O, ingilis, fransız və italyan dillərinə, rəqs, musiqi, tarix, coğrafiya, ilahiyyat üzrə biliklərə yiyələnir. Yekaterina uşaqlıqda şıltaq, ərköyün, həyasızcasına hər şeylə maraqlanan, nadinc, oğlanlar qarşısında özünü öyən qız olmuşdur. Anası onu uşaqlıqda Fiqxen (alm. Figchen‎ — Frederica adının əzizləyici forması) deyə çağırardı.

1743-cü ildə Rusiya imprateriçəsi Yelizaveta Petrovna xələfi böyük knyaz Pyotr Fyodoroviç üçün evlənmək üçün qız axtararkən, anasının ölüm ayağında onu Yohanna Yelizaveta von Şlezviq-Holştayn-Qottorfun qardaşına ərə verəcəyi vəsiyyətini yadına salaraq, Frideriki münasib bilir[8]. Belə ki, Yelizaveta Petrovna hələ qabaqlar onun dayısının İsveç taxtına layiq görmüşdür[9] Yelizaveta Petrovna tərəfindən Friderikin anası ilə sıx yazışmalar və şəkil mübadiləsi də olmuşdur. Friderik Pyotr Fyodoroviçi ilk dəfə 1739-cu ildə Oytin qəsrində görmüş olur. 1744-cü ildə Friderik öz anası ilə, III Pyotr ilə nikahlanmaq üçün Rusiyaya gəlmək üçün dəvət alırlar. Rusiyaya gəldikdən sonra russ dilini və tarixini, ənənələrini, provaslav dinini öyrənməyə başlayır. Onun müəllimləri arasında arxiyepiskop Simon Todorski ona provaslav dinini təbliğ etmiş, riyaziyyatçı rus filoloqu Adadurov Vasili Yevdakimoviç ona rus dilinin qrammatikasını öyrətmiş, baletmeyster Lanqe ona rəqs etməyi öyrətmişdir. Tez bir zamanda rus dilini öyrənmək üçün şaxtalı havada gecələr aşıq pəncərə önündə belə məşğul olaraq böyük səylər göstərir. Bunun nəticəsi olaraq ağciyərlərin sətəlcəminə tutulur. Səhhəti o dərəcədə pisləşir ki, anası lüteran keşiş çağırtdırır. Lakin Sofiya ondan imtina edərək, Simon Todorskinin təkid edir. Bu hərəkəti onun rus cəmiyyətində nüfuzunu daha da artırır[10]. Rəsmi olaraq Sofiya Frederika Avqusta 28 iyun (9 iyul), 1744-cü ildə lüteranlıqdan provaslav məzhəbinə keçərək, Yekaterina Alekseyevna adı ilə vəftiz edilir. Sonrakı gün isə gələcək imperator III Pyotr ilə nişanlanmış olur.

Bu hadisələrdən sonra siyasi intriqalar baş qaldırır. Sofiyanın anası Prusiya kralı II Fridrixin pərəstişkarı olduğundan, vəziyyətdən rus imperatriçası Yelizaveta Petrovnaya təsir etmək üçün istifadə edərək Rusiyanın xarıcı siyasət kursunu dəyişdirməyə səylər göstərir. Bunun üçün o, antiprusiya siyasəti yeritdiyinə görə kansler Bestujev-Ryumin Aleksey Petroviçi vəzifəsindən uzaqlaşdırmağı nəzərdə tutur. Məsələnin üstü Sofiyanın anasının I Fridirixə göndərdiyi məktub ələ keçdikdən sonra açılır. "Prusiya xəfiyyəsi"nə qarşı dərhal münasibət dəyişir[11]. Lakin Sofiya bundan xəbərsiz olduğuna görə ona qarşı münasibət dəyişməz olaraq qalmış olur.

Böyük knyaz ilə nikah

[redaktə | vikimətni redaktə et]

1 sentyabr (21 avqust) 1745-ci ildə on altı yaşında Yekaterina 17 yaşına qədəm qoymuş Pyotr Feodoroviçlə təntənəli şəkildə nikaha daxil olur. Evliliyin ilk illərindən Pyotr Yekaterina ilə heç maraqlanmır. Onların arasında ər-arvad münasibətləri demək olar ki, heç olmur. Bu barədə Yekaterina sonralar belə yazırdı:

" Mən gözəl bilirdim ki, böyük knyaz məni heç sevmir; nikahdan iki həftə sonra o, mənə demişdi, imperatriçanın ixtiyarında olan xanımlardan birinə - Qoliçina Yekaterina Alekseyevna adlı bir qıza aşiqdir. O, öz xəzinədarı qraf Deviyerə demişdir ki, bu qızcığazla mənim aramda heç bir fərq yoxdur. Diviyer etiraz etdiyindən ona qəzəblənmişdir; bu tamaşa demək olar ki mənim iştirakımla baş verirdi və mən bu ağızlaşmanı görürdüm. Düzünü desək, mən özü-özümə deyirdim ki, əvəzi pis ödənilən ona olan sevgimin əsiri olsam, bu adamla mən xoşbəxt olmayacağam və heç kimə xeyri olmayan mənasız qısqanclıqdan ölməyə dəyməz[12]. "

Yekaterina öz təhsili ilə məşqul olmağa davam edir. O, çoxlu mütaliələr edir, Volteri, Publiy Korneliy Taçiti, Beyl Pyeri oxuyaraq fəlsəfi, hüquqi biliklərini artırır. Əsas əyləncəsi ov etmək, at sürmək, rəqs və maskaradlar olur. Böyük knyazla ər-arvad münasibətinin olmamasından istifadə edərək Yekaterina məşuq və sevgililəri ilə gününü keçirir. Bundan imperatriça Yelizaveta heç də məmnun deyildi. Nəhayət iki uğursuz hamiləlikdən sonra 20 sentyabr (1 oktyabr) 1754-cü ildə Yekaterinanın oğlu I Pavel dünyaya gəlir. Doğuş ağır keçir və imperatriça Yelizavetanın tapşırığı ilə uşağı dərhal anadan ayırırlar və onu tərbiyə etməsinə izin vermirlər. Ona yalnız tək-tək görüş icazəsi verilmişdir. Yekaterina ilkdəfə uşağını 40 gündən sonra görə bilmişdir. Bəzi mənbələrdə I Pavelin əsil atasının Yekaterinanın sevgilisi S. V. Saltıkovun olduğu mübahisə edilməkdədir. (Yekaterinanın memuarlarında bu barədə birbaşa dəlillər tapılmasa da hələ də interpritasiya olunmaqdadır.) Pavelin dünyaya gəlməsindən sonra Yekaterina ilə böyük knyaz arasındakı münasibətlər daha da gərginləşir. III Pyotr öz arvadını "ehtiyatda olan madam" adlandıraraq açıq-aşkar məşuqələri ilə əylənir. Bunda istifadə edən Yekaterina ingilis səfiri Çarlz Henburi Uiyamsın köməyi ilə gələcək Polşa kralı Stanislav Avqust Ponyatovski ilə əlaqələr qurur.

9 dekabr 1758-ci ildə Yekaterina qızı Annanı dünyaya gətirir ki, III Pyotr bu xəbərdən daha da qəzəblənir:

" Tanrı bilir, niyə mənim arvadım yenə də hamilədir! Mən heç əmin deyiləm ki, bu uşaq məndəndir və onu öz hesabıma götürməyə borcluyammı[13] "

İngilis səfiri Vilyams bu zamanlar Yekaterinanın yaxın dostu və etibarlı adamına çevrilir. O, Yekaterinaya tez-tez maddi kömək göstərir, ona sələmli borc və subsidalar verir. Yalnız 1750-ci ildə Yekaerina ondan 50 000 rubl qəbul etmişdir[14]; noyabr 1756-cı ildə isə o, daha 44 000 rubl almışdır.[15]. Əvəzində isə səfir ondan bəzi məxfi məlumatlar almış olur.[16]. Ələlxüsus 1756-cı ildə İngiltərənin müttəfiqi olan Prusiya ilə Yeddillik müharibə başlanandan sonra səfir Uiyams Yekaterina vasitəsilə döyüşən rus ordusu və onun hücum planları haqqşnda məlumatları alaraq Londona və Prusiya kralı II Fridrixə ötürmüşdür[15][17]. Uiyam geri çağrıldıqdan sonra Yekaterina onun yerinə gələn Keytdən pul almaqda davam edir[18]. İngilis səxavətinə Yekaterinanın möhtac olmasının səbəbi onun məsrəflərinin ona xəzinədən ayrılmış büdcədən xeyli artıq olması idi[14]. Səfir Vilyamsa ünvanlamış olduğu bir məktubda minnətdarlıq əvəzi o, yazırdı:

" Rusiyanın İngiltərə ilə dostluq və müttəfiqliyinə nail olmaq, Rusiya üçün nəhəngliyi belə utancverici olan, ümumi düşmən Fransaya qarşı, Avropa və xüsusən Rusiya naminə bunun üçün əlimdən gələni edəcəyəm. Sizin ölkə kralına mənim bu hislərimin daimiliyini şöhrətimlə sübut edəcəyəm[19]. "

Saray çevrilişi və uzurpasiya

[redaktə | vikimətni redaktə et]

1756-cı ildə Yeizaveta Petrovnanın xəstələndiyi dövrdə, artıq Yekaterina gələcək imperatorun (öz ərinin) taxtan sui-qəsdlə devrilməsi haqqında planlar qurmağa başlayır. Bu haqda o dəfələrlə səfir Vilyamsa yazmışdır[16]. tarixçi V. O. Klyuçevskinin yazır:

" ingilis kralından hədiyyə və 10 000 funt sterlinq borc götürərək, əvəzində ingilis-rus marağından hərəkət edəcəyinə, Yelizavetanın ölümündən sonra polk komandiri K. Razumovski ilə gizlin sovdələşərək qvardiyanı öz əlinə alacağını şərəfi naminə söz verir "

Bu saray çevrilişi planında Yekaterinaya kansler Bestujev-Rzumin Aleksey Petroviç də kömək edir.[20]. 1758-ci ilin əvvəlində imperatriça Yelizaveta Yekaterina ilə dostluq münasibətində olan rus ordusunun baş komandanı Apraksin Stepan Fyodoroviç və kansler Bestujevin xəyanətindən şübhələnir və hər ikisini həbs etdirir. Bestujev tutulana qədər Yekaterina ilə yazışdığı bütün məktubları məhv edə bildiyindən cəzadan yaxa qurtara bilir.[21]. Nəticədə səfir Uilyam geri göndərilir. Beləliklə Yekaterina köhnə pərəstişkarlarsız qalır və yenilərini axtarmalı olur.

25 dekabr 1761-ci ildə (5 yanvar 1762) imperatriça Yelizavetanın vəfatından sonra Pyotr Fyodoroviç III Pyotr adı ilə taxta oturur. Bu vəziyyər ər ilə arvad arasındakı uçurumu daha da artırmış olur. III Pyotr açıq-aşkar məşuqəsi Voransova Yelizaveta Romanovna ilə yaşamağa başlayır. Yekaterinanı isə Qış sarayının digər ucuna köçürür. Yekaterina Orlovdan hamilə qalanda bunu daha heç cür ərindən təsadüfən baş verdiyini sübut edə bilmir. Beləliklə dünyaya Yekaterinanın daha bir oğlu Bobrinski Aleksey Qriqoryeviç gəlmiş olur. III Pyotr imperator olduqdan sonra onun bəzi hərəkətləri zabitlər korpusunun ona qarşı mənfi münasibətinə səbəb olmuşdur. Belə ki o, Prusiya ilə Rusiyaya sərf etməyən bəzi müqavilələr bağlamışdır. Prusiya ilə birlikdə Holşteyn Şlezviqi geri Prusiyaya qaytarmaq üçün öz müttəfiqi olan Danimarkaya qarşı hərəkətə keçir. Rus kilsəsinin mülkünə əl qoyaraq monastır torpaq mülklərini ləğv edir. O, özünü kobud, səfeh, Rusiyanı sevməyən, bacarıqsız kimi göstərir. Onun fonunda Yekaterina ağıllı, mömin və səmimi həyat yoldaşı kimi görünürdü. Qvardiya tərəfindən imperatora qarşı nifrət artdığı bir vaxtda Yekaterina çevriliş etməyə qərar verir. Onun tərəfdaşları Orlov qardaşları, vaxmistr Potyomkin və adyutant Fzodr Xitrovo qvardiyada təşviqat işi apararaq onları öz tərəfinə çəkirlər. Çevrilişə əsas səbəb Yekaterina və poruçik Passekin həbsi haqqında yayılan şayiələr olur. A. Truayya və K. Valişevski gıstərir ki, III Pyotru devirmək üçün Yekaterina fransız və ingilis puluna müraciət edərkən onları planı haqqında məlumatlandırmışdır. Fransızlar planın ciddiliyinə inanmayaraq Yekaterinaya cəmi 60 000 rubl, ingilislər isə 100 000 rubl verirlər[22][23]. 28 iyun (9 iyul) 1762-ci ildə III Pyotr Oranienbaum şəhərində olarkən Yekaterina Aleksey və Qriqori Orlov ilə Peterqrafdan Sankt Peterburqa gəlir və qvardiya ona sədaqət andını içir. Taxtdan düşürülmüş III Pyotr nəzarətə götürülür və sonradan müəmmalı şəkildə ölmüş olur. Yekaterina bir məktubunda yazırdı ki, ölümdən qabaq Pyotr babasildən əziyyət çəkirdi. Ölümündən sonra Yekaterina şübhələrə son qoymaq üçün cəsədin yarılmasına gıstəriş verir. Müayinə (Yekaterinanın sözünə görə) zəhərləndirməni inkar edir. Bu haqda tarixçi Pavlenko Nikolay İvanoviç yazırdı:

" İmperatorun zorla öldürülməsi mükəmməl dəlillərlə təsdiq olunmuşdur[24] — Yekaterinanın Orlova yazdığı məktublarda bu sezilməkdədir. Dəlillər vardır ki, III Pyotra hazırlanmış sui qəsddən Yekaterinanın xəbəri olmuşdur. Belə ki, artıq 4 iyulda imperatorun ölümündən 2 gün əvvəl Yekaterina onun yanına, Ropşe sarayına həkim Paulseni göndərmişdir, “dəlilə əsasən, Pulsen Ropşa sarayına dava dərman üçün deyil, cəsədi yarmaq üçün göndərilmişdir[24]. "

Ərini devirdikdən sonra Yekaterina Alekseyevna imperatriça II Yekaterina adı ilə taxta keçir və III Pyotrun devrilməsini onun dövlət dininə xəyanəti və Prusiya ilə bağlamış olduğu sülh müqaviləsi ilə əlaqəli olduğunu bəyan edən manifest verir[25]. Xələf Pavelin deyil məhz onun taxta çıxmasını o, bunu bizə sadiqlərin istəyi olduğunu əsas gətirmişdir. 3 oktyabr (22 sentyabr) 1762-ci ildə Yekaterinanın taçqoyması Moskvada baş verir.[26]. V. O. Klyuçevski belə xarakterizə edirdi:

" Yekaterina hakimiyyəti ikiqat tutmuşdur: ərindən hakimiyyəti almış və onu yeganə xələfi olan oğluna ötürməmişdir[27]. "

Hökmranlığı

[redaktə | vikimətni redaktə et]
II Yekaterina hıkmranlığının apafezi, Qreqorio Qulyelminin əsəri.

Öz memuarında Yekaterina hakimiyyətə başlayarkən Rusiyanın vəziyyətini belə xarakterizə edirdi:

" Maliyə tükənmişdi. Ordu 3 ay idi ki məvacib ala bilmirdi. Ticarət geriləmiş, onun bir çox sahələri monopoliyalaşmışdır. Dövlət təsərüffatında düzgün bir sistem mövcud deyildir. Hərbi idarə borc içində; həddindən artıq laqeydlik üzündən donanma ancaq tab gətirirdi. Ruhanilər torpaq mülklərinin alınmasından narazı idilər. Ədalət hərraca çıxarılmışdi, qanunlar güclünün mənafeyini güddükdə əsas götürülürdü. "

Tarixçilər isə bunu əksini yazırdı. Rusiya dövlətinin maliyyəsi hətta Yeddillik müharibədən sonra tükənməmişdir: 1762-ci ildə büdcənin defisiti cəmi 1 000 000 rubl idi ki bu da gəlirin 8%-ni təşkil edirdi[28]. Belə ki mövcud defisitin yaranmasının səbəbkarı məhz Yekaterina özü olmuşdur. Belə ki o, 1762-ci ilin sonunda öz pərəstişkarlarına və 28 iyun çevrilişi iştirakçılarına büdcədə nəzərdə tutulmamış 800 000 rubl pul dağıtması[29], mülk bağışlaması məhz II Yekaterina dövründə maliyə böhranına, ilk dəfə olaraq Rusiyanın xarici borclarına gətirib çıxartmışdır[30][30]. Kilsə torpaq faktiki olaraq ona qədər deyil, məhz onun hakimiyyəti dövründə müsadirə edilmişdir. Bu da 1764-cü ildə ruhanilərin narazılığına gətirib çıxartmışdır. Onun tərəfindən heç bir dövlət idarəçiliyi ədalət məhkəməsi və maliyə idarəçiliyi sistemi yaradılmamışdır[31][32][33].

İmperatriça II Yekaterina Rusiya monarxiyasının qarşısında duran məsələləri belə ifadə edirdi[34]:

"
  1. İdarə etmək üçün xalqı maarifləndirmək lazımdır.
  2. Dövlətdə yaxşı qayda-qanun yaratmaq lazımdır, cəmiyyətə sahib çıxıb və onları qanunlara riayət etməyə məcbur etmək.
  3. Dövlətdə yaxşı və düzgün polis yaratmaq.
  4. Dövləti çiçəklənirərək onu zəngin etmək.
  5. Dövləti öz-özlüyündə nəhəngləşdirməklə qonşuların ona hörmətlə yanaşmasına nail olmaq.
"

II Yekaterinanın siyasəti əsaən sələfləri tərəfindən əsası qoyulmuş inkişaf tendensiyasını qoruyub saxlamaqdan ibarət olmuşdur. Onun zamanında inzibati-ərazi (quberniya) reformu həyata keçirilmişdir ki, bu da 1917-ci ilə qədər mövcudluğunu saxlamışdır. Onun dövründə Rusiya ərazisi bərəkətli cənub ərazilərinin — Krım xanlığının, Qara dəniz sahillərinin, şərqi Reç Pospolitanın işğalı hesabına xeyli genişlənmış olur. Əhalini sayı artaraq 23,2 milyondan (1763-cü il) 37,4 milyona (1796) çatmış olur. Əhali sayına görə Avropada ən bıyük dövlət sayılır və onun əhalisi Avropa əhalisinin 20%-ni təşkil etmiş olur. II Yekaterina 23 yeni quberniya yaradaraq, 144 şəhər salmış olur. Kyuçevski Vasili Osipoviç yazırdı:

" Orduda əsgər sayı 162 mindən 312 minə, donanma 1757-ci ildə 6 freqat və 21 xətt gəmisinə malik olduğu halda, 1790-cı ildə 40 freqat, 67 xətt gəmisinə və 300 avarlı gəmiyə malik olmuş, dövlət gəlirləri 16 000 000 rubldan 69 000 000 rubla çatmış, xarici ticarətdə uğurlar: Baltik dənizində 9 000 000 rubldan 44 000 000 rubla, Qara dənizdə 390 000 rubldan 1 900 000 rubla çatmışdır. Daxili pul dövriyəsinin artması 34 il ərzində 148 000 000 rubl pul kəsilməsinə gətirib çıxartmışdır ki, onun sələflərinin dövründə bu ədəd cəmi 97 000 000 rubl idi[35]. "

Daxili siyasət

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Xarici siyasəti

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Rusiya-Osmanlı müharibəsi (1768-1774)

[redaktə | vikimətni redaktə et]

1768–1774-cü illər Osmanlı-Rus müharibəsi Dunay, Krım, və Cənubi Qafqaz istiqamətinə aparılırdı. Osmanlı qoşunları 1769-cu ildə Rusiyanın içərilərinə hərəkət etsə də sonrakı hərbi əməliyyatlar uğurlu alınmadı. Əsas hərbi əməliyyatlar 1770–1771-ci illərdə oldu. Rus qoşunlarının baş komandanı Pyotr Rumyantsev 1770-ci ilin yayında Larqa və Kaqul çayları yaxınlığındakı döyüşlərdə qələbə qazanaraq Dunayın sağ sahilinə keçdi. Bessarabiya, Moldova və Valaxiya ruslar tərəfindən tutuldu. Rus donanması 1770-ci ilin iyununda Xios yaxınlığındakı Çeşmə buxtasında Osmanlı donanmasını məğlub etdi. Avstriya imperiyası Rusiyanın Balkanlarda güclənməsini istəmirdi. Rusiyada baş verən Puqaçov üsyanı və Avropa dövlətlərinin Rusiyaya təzyiqi onu danışıqlara başlamağa məcbur etdi.1774-cü ildə Osmanlı dövləti ilə Rusiya arasında Bolqarıstanın Kiçik Qaynarca kəndində sülh bağlandı. Buq və Dnepr arasındakı ərazilər, Krımdakı Kerç, Yeniqala, Kubana qədər olan torpaqlar Rusiyaya keçdi. Krım xanlığı Osmanlı asılılığından çıxaraq müstəqil oldu (sonralar 1783-cü ildə Rusiya tərəfindən işğal olundu. Kiçik Qaynarca sülhü Krım xanlığının işğalını asanlaşdırdı. Kırım xanlığı xeyli zəiflədiyindən Osmanlı da ona hərbi yardım edə bilmədi). Rusiya Azov qalasını möhkəmləndirmək hüququ aldı. Rus ticarət cəmiləri Bosfor və Dardanel boğazlarından sərbəst keçə bilərdi. Rus gəmilərinə ilk dəfə Qara dənizdə üzmək hüququ verildi. Osmanlı 4,5 milyon rubl təzminat ödəməli idi. Valaxiya və Moldova Rusiya "himayəsinə" verilirdi. Osmanlı bu knyazlıqların idarə olunması haqqında şərtlərə əməl etməli idi.

Rusiya-Osmanlı müharibəsi (1787-1792)

[redaktə | vikimətni redaktə et]
İsmayıl qalasının ruslar tərəfindən alınması

1787–1791-ci illər Osmanlı-Rus müharibəsi— Rusiya imperiyasının Avstriya və Türkiyə (Osmanlı İmperiyası) ilə apardığı müharibə.

Krımın Rusiyaya qatılması 1787-ci ildə Osmanlı ilə Rusiya arasında yeni müharibəyə səbəb oldu. Avstriya Reç Pospolitanın birinci bölüşdürülməsinə razı olduğu üçün Rusiyanın müttəfiqinə çevrilmişdi.

Osmanlı dövləti Prussiya, Hollandiya və İngiltərə tərəfindən müdafiə olunacağına, İsveç və Polşanın da Rusiyaya müharibə edəcəyinə ümid bəsləyirdi. Lakin bu ümid doğrulmadı. Fransa və başqa Avropa dövlətlərinin təhriki ilə 1787-ci ildə Osmanlı Rusiyaya yeddi tələbdən ibarət ultimatum göndərdi. Cavab almayan Osmanlı dövləti 1787-ci ilin avqustunda müharibə elan etdi. Osmanlıların Kinburn qalasına hücumu ilə başlayan müharibə Osmanlı üçün uğursuz oldu. Suvorovun ordusu nəinki qalanı müdafiə etdi, üstəlik Oçaqovo qalasını ələ keçirdi.1789-cu ildə Avstriya da Osmanlıya müharibə elan etdi. Avstrya qoşunları Banat vuruşmasında darmadağın edilsə də, ruslar Fokşan və Rımnik döyüşlərində rusların köməyi ilə türkləri məğlub etdilər. Belqradı ələ keçirən Avstrya Osmanlı ilə sülh bağlayaraq müharibədən çıxdı. Müharibəni davam etdirən Rusiya isə Suvorovun komandanlığı altında 1790-cı ildə İsmyıl qalasını ələ keçirdi.

İranla münasibət

[redaktə | vikimətni redaktə et]

II İrakli II Yekaterinaya Kartli-Kaxetiya krallığını İran və Osmanlı dövlətlərindən qorumağı xahiş edir. Osmanlı ilə müharibədə olan II Yekaterina bir tərəfdən bu təklifə şirniksə də digər tərəfdən Qafqaza bıyök bir qüvvə iqtidarında deyildi. 1796–1772-ci illərdə Rusiya imperiyası ilə Kartli-Kaxetiya krallığı arasında hərbi yardım müqavilində sadiq təəbəlik müqaviləsi imzalanır. Müqaviləyə görə Kartli-Kaxetiya Rusiya imperiyasının vassalına çevrilmiş olur. Əvəzində isə Rusiya onu İran və Osmanlıdan qorumağı öhdəsinə götürür. Ağa Məhəmməd şah gürcü çarı II İraklinin və Qarabağ xanı İbrahim Xəlilin Rusiya himayəsinə keçmək niyyətində olduqlarını eşidir. İbrahim Xəlilin sözsüz razılığı ilə İrakli Qacarların dədə-baba torpaqlarını – Qarabağ, İrəvan xanlıqlarını və Gəncəni Rusiya imperiyasına vermək istəyirdi. Kartli-Kaxetiya çarının bu niyyətini Qacar İranın tabeliyində olan bir şəxsin xəyanəti və Azərbaycan xanlıqlarının daxili işinə qarışmaq kimi qəbul edirdi. Üstəlik Qacar buna əsaslanırdı ki, bir neçə əsr qabaq onun tayfasından olan çox sayda adam bu yerlərə köçürülmüş və həmin torpaqların idarəçiliyində fəal iştirak etmişdi. 1795-ci ildə Ağa Məhəmməd şah Qacar özünün 60 minlik qoşununu Qafqaza yeridir. Qoşun üç yerə bölünür: kiçik bir hissəsi Dağıstan üzərinə keçmək üçün Muğana, əksər hissəsi Ağa Məhəmməd şahın öz başçılığı altında Şuşanı almaq məqsədilə Qarabağa, üçüncü dəstəsi isə şahın qardaşlarının rəhbərliyi altında İrəvan xanlığına doğru yollanır. Keçilməz Şuşa qalasını xüsusi hazırlıq olmadan tutmaq mümkün deyil və bunu anlayan Ağa Məhəmməd şah qoşunun ağzını Tiflisə tərəf döndərir. Onun dəstəsi güclü müqavimət görmədən İraklinin yaraqlılarını darmadağın edərək, Tiflisə girir. İrakli qaçıb dağlara çəkilir. 22 min dinc sakin qul və kəniz kimi satılır. Tiflis yağmalanıb, dağıdılır.

Qacarın dəstəsi Şuşanı mühasirəyə alarkən II İrakli Gəncəyə hücuma keçmişdi. Və görünür, Şuşanın mühasirəsinin belə tezliklə götürülməsinə və Tiflis üzərinə hücuma bunun da müəyyən təsiri olmuşdu. Gəncə xanı Cavad xan Ziyadoğlunun Ağa Məhəmmədə fəal köməklik köstərməsi də müəyyən dərəcədə Gəncə üzərinə talançı basqınların müqabilində II İraklidən hayıf çıxmaq məqsədi güdürdü. Tiflis alındıqdan sonra bir çox Azərbaycan xanı Ağa Məhəmməd şaha tabe olduqlarını bildirir. Yalnız İrəvan və Qarabağ xanları onun tabeliyini qəbul etmirlər. 1796-cı ilin yayında Ağa Məhəmməd şahın qardaşlarının komandanlığı altında 20 minlik ordu İrəvana yaxınlaşır. Beş həftəlik mühasirədən sonra qala təslim olur və sülh bağlanır. Bundan məmnun qalmayan II Yekaterina İrana qarşı hərəkətə keçərək 1796-cı ildə Şimali Azərbaycan ərazisinə soxularaq Dərbənd, Bakı, Şamaxı və Gəncə kimi şəhərləri istila edir.

İsveçlə münasibət

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Rusiyanın Osmanlı ilə müharibəsindən istifadə edən İsveç krallığı Prusiya, İngiltərə və Hollandiyanın dəstəyi ilə ona qarşı itirilmiş əraziləri geri almaq məqsədilə müharibəyə başlayır. Ruslar Vıborq yaxınlığında İsveçin hücum xəttini yararaq məhv edirlər. Lakin ruslar dənizdə Roçensalm döyüşündə məğlubiyyətə uğrayırlar. 1790-cı ildə İsveç ilə Rusiya arasında Verel sülhü imzalanır. Sülhə əsasən sərhədlər olduğu kimi qalır.

Digər ölkələrlə münasibət

[redaktə | vikimətni redaktə et]

1764-cü ildə Rusiya ilə Prusiya arasında münasibətlər normallaşır və müttəfiqlik müqaviləsi imzalanır. Şimal sistemi adlanan Fransa və Avstriyaya qarşı olan bu müttəfiqlik müqaviləsinə İngiltərə, İsveç, Reç Pospolita da daxil idilər. 1782-ci ildə Rusiya Danimarka ilə dostluq və ticarət müqaviləsi imzalayır. Şimali Amerika uğrunda müstəmləkəçilik mübarızəsi XVIII əsrin sonlarına yaxın qızışır. ABŞ İstiqlal müharibəsi nəticədə ABŞ möstəqillik əldə edir. Rusiya imperiyası bu zaman neytrallıq haqqında deklarasiya qəbul edir. Bu deklarasiyaya bir çox Avropa ölkələri də qoşulur. Bu zaman II Yekaterina mübarizə aparan tərəflər arasında vasitəçilik edərkən Avropada tarazlığı saxlamaq məqsədilə öz sülh şərtini diktə edir[36]. Alman dövlətləri arasındakı mübahisələrdə II Yekaterina hər zaman hakim kimi vasitəçiliyi öz boynuna gıtürmüşdür. II Yekaterina Rusiyanı hegomon bir imperiyaya çevirmişdi. Onu Avropanın jandarmı da adlandırırdılar. Belə ki Avropada baş qaldıran kəndli üsyanlları məhz Yekaterinanın hərbi gücü ilə yatırılırdı. 1772–1795 və 1787–1791-ci illərdə Rusiya Krim Yarımadasını Qara dənizin bütün şimal sahillərini əzünə birləşdirir. 1772–1795-ci illərdə Reç pospolitanı parçalayaraq Belarus, Qərbi Ukrayina, Litva və Kurlyandiyanı öz ərazilərinə qatır. Bundan sonra rusların Aleut adaları və Alyaskaya ekspansiyası başlamış olur. Aleut adaları və Alyaska işğal edildikdən sonra Rusiya imperiyası bu ucqarlarını mühafizə etmək bacarığında olmadığı üçün II Yekaterina sonradan boş yerə itirilməsindənsə onu pulla ABŞ-yə satmağı planlaşdırırdı. Lakin ərazilərin rəsmi olaraq alqı-satqısı II Yekaterinadan xeyli sonra baş verir. 9 iyul 1799-cu ildən 1867-ci ilədək Alyaska Rusiya-amerika kompaniyası idarəçiliyində olur, 22 dekabr 1866-cı ildə 5 million dollara (qızıl pulla) ABŞ-yə satılır.

Mədəniyyət, elm

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Əsas məqalə: Qış sarayı

II Yekaterinanın himayə etdiyi memarlar İvan Starov və Cakomo Kvarenqi Qış sarayının daha da genişləndirilməsi və dəyişdirilməsi haqqında düşünürdülər.[37] Həmin vaxt sarayın cəub-qərb qanadında yerləşən opera evi, II Yekaterinanın ailə üzvləri üçün mənzillərin təmin olunması məqsədilə ləğv edilmişdir. 1790-cı ildə Neva Enfiladasının yaradılması üçün Kvarenqi Rastrellinin beş mərasim zalını yenidən dizayn etmişdir. II Yekaterina, həm də hazırda ümumilikdə Ermitaj adı (150 il sonra Qış sarayı da daxil olmaqla bütün kompleks bu adla məşhurlaşdı) ilə tanınan və qonşuluqda yerləşən üç geniş saraya malik idi.

II Yekaterina İmperator Rəssamlıq Akademiyasının binasını inşa etmiş fransız memarı Jan-Batist-Mişel Vallen-Delamotun işindən heyran olmuş və ona sarayın yeni qanadının inşa olunmasını həvalə etmişdir.[38] Bu bina saray yığıncaqlarının və digər mərasimlərin keçirilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdu. II Yekaterina binanı sələfi II Yekaterinanın sarayda şəxsi otaqlarını göstərmək üçün istifadə elədiyi adla – Ermitaj (Planda 14 nömrə ilə göstərilib) adlandırmışdır.

Müqəddəs Georq zalı (planda 13 nömrə ilə göstərilib)Rusiya çarlarının əsas taxt zalı idi. Zal II Yekaterinanın dövründə saraya əlavə edilmişdir.

Ermitajın interyeri Qış sarayı ilə kontrast təşkil edəcək şəkildə işlənmişdi. Bəzi fikirlərə görə, Ermitajın inşa olunması məsləhətini II Yekaterinaya Jan Jak Russo vermişdir.[39] Özlüyündə isə həmin saray tamamilə başqa geniş bir bina olmaqla əsas sarayı digər binalarla və ekzotik heyvan və bitkilərlə bəzədilmiş həyətlə əlaqələndirirdi.[40] Onun incə detallara və təbiətə olan marağı sarayın mebel təchizatında və saraya toplanmış dəyərli sənət əsərləri kolleksiyasında da özünü göstərmişdi.[38]

II Yekaterinanın incəsənət kolleksiyası böyük olduğundan o, memar Yuri Velteni saraya yeni binanın əlavə edilməsi üçün vəzifələndirdi və sonradan bu bina Köhnə Ermitaj kimi tanındı. Sonradan II Yekaterina Cakomo Kvarenqi tərəfindən dizayn edilmiş Ermitaj teatrının inşasını da himayə etmişdir.[41] Bu inşaat işləri isə I Pyotrun tərəfindən inşa etdirilmiş III Qış sarayının sökülməsi ilə nəticələnmişdi.

İmperatriçanın Ermitajdakı həyatı incəsənət və Qış sarayı yaxınlığında yaşayan qonşularının əhatəsində keçirdi və o, burada kiçik gizli ziyafətlər verirdi. Qulluqçular bu ziyafətlərə buraxılmırdı və divarda yazılırdı "xahiş edirik sizə min dəfə təkrar etmədən, hara tapşırılıbsa, orada da oturun."[42]

II Yekaterina həm də, fransız mədəniyyətini təmsil edən hər şeyin Rusiya sarayında təmsil olunmasına ciddi maraq göstərirdi. O, Fransaya nifrət etsə də, bunu fransız mədəniyyəti və incəsənətinə aid etmək olmazdı.[43] Fransız dili sarayın əsas dilinə çevrilmişdi; rus dilindən yalnız xidmətçilərə müraciət zamanı istifadə edilirdi. Rus zadəganları Molyer, Jan Rasin və Pyer Kornel kimi fransız filosoflarının əsərlərini oxumağa təşviq edilirdilər.[43] Qış sarayı II Yekaterina aristokratiyasına aid olan və Qış sarayı kimi kəndlilərin qul əməyi nəticəsində inşa edilmiş digər saraylar üçün nümunə olmalı idi. Saraydakı həyat və yaşam tərzi onun divarlarından kənarda yaşanan həyatla daban-dabana ziddiyyət təşkil edirdi. 1767-ci ildə Qış sarayında həyatın zənginlik və dəbdəbənin zirvəsinə çatdığı zaman imperatriça Rusiyada təhkimçiliyin genişləndirilməsinə xidmət edən fərman imzaladı. II Yekaterinanın hakimiyyəti dövründə milyondan artıq kəndli qul vəziyyətinə salınmışdı.[44] Qış sarayında inşaat işləri isə 1796-cı ildə II Yekaterinanın həyatının son gününə kimi davam etmişdir.

Təhsil

[redaktə | vikimətni redaktə et]

1768-ci ildə bir sıra şəhər məktəbləri yaradılır. Peşə məktəbləri açılmağa başlayır. II Yekaterina qadınların təhsilinə mühüm əhəmiyyət verirdi. 1764-cü ildə Smolenski Nəcib Qızlar institutu yaradılır. Elmlər akademiyası öz maddi-texniki bazasını zənginləşdirərək, Avropada qabaqcıl yerlərdən birini tutur. Akademiyanın nəzdnində rəsədxana, fizika otaqları, anatomiya salı, nəbatət bağı, alətlər emalatxanası, tipoqrafiya, kitabxana, arxiv yaradılır. Beləliklə 11 oktyabr 1783-cü il Rusiya Elmlər Akademiyasının əsası qoyulur.

Səhiyyə

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Su çiçəyinə qarşı məcburi peyvənd tətbiq edilir. Belə ki, su çiçəyinə qarşı ilk peyvənd olunan II Yekaterina olmuşdur. Epidemiyalara qarşı mübarizə dövlət xarakteri daşıyır, imperator şurasının vəzifəsinə daxil edilir[45]. II Yekaterinanın sərancamı ilə liman və sərhəd məntəqələrində karantinlər təsis edilir. II Yekaterina dövründə sifilisli xəstələr üçün[46], lazaret, ruhi xəstələr üçün xəstəxanalar açılır.

Şəxsi həyat tərzi

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Sələflərindən fərqli olaraq II Yekaterina şəxsi ehtiyacları üçün sarayda geniş inşa işləri gördürmürdü. Lakin səyahətlər zamanı qalması üçün ölkə ərazisində xüsusən yol boyu bir çox iqamətgahlar tikdirmişdir. Yalnız ömrünün sonlarına yaxın Pelldə özünə yeni saray iqamətgah tikdirmişdir. II Yekaterina orta boylu və qaraşın saçlara malik, yüksək intellektə, müdrikliyə malik, azad sevgiyə pərəstiş edən bir qadın olmuşdur. Məşuq və sevgililərinin sayı P. İ. Bartenyevə görə 23 olmuşdur. Onlardan məşhurları:

  • Sergey Saltıkov — I Pavelin atası güman edilir.
  • Q. Q. Orlov — saray çevrilişinin təşkilatçısı, imperatriçənin əsasındakı məşhur Orlov brilliantını Yekaterinaya o bəxşiş vermişdir. 1762-ci ildə Orlovla nikah qurmaq ideyasından yaxınlarının məsləhətləri ilə imtina etmişdir.
  • Vasilçikov — atlı qvardiyasının paruçiki.
  • Q. A. Potyomkin — Qara dəniz donanmasının, Sevastopol və Herson şəhərlərinin qurucusu, dövlət şurasının üzvü və hərbi şüranın rəhbəri. Bəzi məlumatlara görə o, Potyomkinlə gizlin nikahda olmuşdur.
  • qusar Zoriç, Lanskoy,
  • Aleksandr Dmitriyev-Mamonov — On altı yaşlı saray kənizi ilə icdivaha girdiyi üçün II Yekaterina tərəfindən Sankt Peterburqdan sürgün edilmişdir.
  • Platon Zubov — sonuncu pərəstişkarı kornet sonralar general olmuş.

Yekaterinanın eşqibazlıq macəraları qalmaqallarla dolu olmuşdur. Qriqiri Orlov II Yekaterinanın sevgilisi ola-ola demək olar ki, bütün imperatriçənin sərancamında olan kəniz və xanımların yatağına girmişdir. II Yekaterinanın digər bir pərəstişkar məşuqu, Lanskoy Aleksandr Dimiriyeviç isə imperatriçəni razı salmaq üçün, öz cinsi aktivliyini — şəhvəti artırmaq məqsədilə kantaridin preparatından istifadə edirdi. Saray həkimi Veykart onun gənc ikən ölməsinin səbəbibi məhz kantaridin preparatından ziyadəsi ilə istifadə etməsində görürdü[47]. Yekaterina 60 yaşında olarkən onun sonuncu məşuq-pərəstişkarı 20 yaşlı Platon Zubov olmuşdur. N. İ. Pavlenko yazır:

" Nə Yakaterinaya qədər, nə də sonra əyyaşlıq özünün bel bir böyük miqyasına, belə bir açıq-aşkar həddinə gəlib çatmamışdır[48]. "

Ölümü

[redaktə | vikimətni redaktə et]

II Yekaterina 17 noyabr 1796-cı ildı 67 yaşında İnsultdan vəfat etmişdir.

Maraqlı faktlar

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  • Rus dili ana dili olmayan II Yekaterina yazarkən üç hərfli sözdə dörd səhv buraxmışdı. O, "rus. ещё" sözünü səhv olaraq "rus. исчо" kimi yazarmış[49].
  • Rusiya tarixində yalnız III Pyotr və II Yekaterina zamanında 4 kopeyk zərb pul kəsilmişdir[50].
  • Cakomo Cirolamo Kazanova 1764–1765-ci illərdə Rusiyaya gələrək Sankt Peterburqda II Yekaterina ilə görüşür.
  • Suvorov II Yekaterina tərəfindən 3-cü dərəcəli Müqəddəs Georgi ordeni ilə mükafatlandırılmışdır.

Mənbələr

[redaktə | vikimətni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 The Fine Art Archive.
  2. ↑ 1 2 Katarina II (швед.). SLS.
  3. ↑ 1 2 ЕКАТЕРИНА II // Большая российская энциклопедия (rus.). Москва: Большая российская энциклопедия, 2004.
  4. ↑ 1 2 Исаев Ю. Н. Чувашская энциклопедия (rus.). Чувашское книжное издательство, 2006. 2567 с. ISBN 978-5-7670-1471-2
  5. ↑ 1 2 http://journals.cambridge.org/article_s1551929511000046.
  6. ↑ 1 2 http://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.2753/RES1060-9393300346.
  7. ↑ Im zeitgenössischen Sprachgebrauch wie auch im Ausland blieb es bis 1917 üblich, weiter vom Zaren zu sprechen; dies hat sich im Bewusstsein der Nachwelt erhalten. Was man damit traf, war nicht der geltende Würdeanspruch des Kaiserreichs, sondern das Fortleben der spezifisch russischen Wirklichkeit in Form des Moskauer Zarenreiches, das als Grundlage des neuen Imperiums diente. Dies führte im 19. Jahrhundert zu einer nicht quellengerechten Begriffssprache in der Literatur und zu einem überkommenen Begriffsapparat in der deutschen Literatur. In: Hans-Joachim Torke: Die russischen Zaren, 1547–1917, S. 8; Hans-Joachim Torke: Die staatsbedingte Gesellschaft im Moskauer Reich, Leiden 1974, S. 2; Reinhard Wittram: Das russische Imperium und sein Gestaltwandel, in: Historische Zeitschrift Bd. 187, Heft 3 (Juni 1959), S. 568–593, hier S. 569.
  8. ↑ "Осмнадцатый вѣк: исторический сборник - Google Книги". 2014-12-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-03-12.
  9. ↑ А. Широкорад. Северные войны России. АСТ, 2001. Стр. 284.
  10. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2007-07-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-03-31.
  11. ↑ Бильбасов В. А. История Екатерины Второй. Берлин, 1900, т 1, с. 117–118
  12. ↑ «Записки императрицы Екатерины Второй». М. 1989 (rus.)
  13. ↑ Анри Труайя. «Екатерина Великая». — М.: ЭКСМО, 2004. (серия «Русские биографии») С. 127. (rus.)
  14. ↑ 1 2 Казимир Валишевский. Екатерина Великая (Роман императрицы), кн.1, ч. 2, гл. 1, I
  15. ↑ 1 2 Покровский М. Н. Русская история с древнейших времен. При участии Н. Никольского и В. Сторожева. Москва, 1911, т. 4, с. 46
  16. ↑ 1 2 Павленко Н. И. Екатерина Великая. Москва, 2006, с. 30
  17. ↑ Бильбасов В. А. История Екатерины Второй. Берлин, 1900, т 1, с. 495–497
  18. ↑ Бильбасов В. А. История Екатерины Второй. Берлин, 1900, т 1, с. 445
  19. ↑ Бильбасов В. А. История Екатерины Второй. Берлин, 1900, т 1, с. 355
  20. ↑ Ключевский В. Курс русской истории. Лекция LXXV
  21. ↑ Павленко Н. И. Екатерина Великая. Москва, 2006, с. 29
  22. ↑ Труайя А. Екатерина Великая. Москва, 2007, с.165
  23. ↑ Казимир Валишевский. Екатерина Великая (Роман императрицы), кн.1, ч. 2, гл. 2, III
  24. ↑ 1 2 Павленко Н. И. Екатерина Великая. Москва, 2006, с. 50
  25. ↑ "Манифест «О вступлении на престол Императрицы Екатерины II»". 2016-03-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-04-02.
  26. ↑ "Описание коронации, миропомазания и причащения императрицы Екатерины II-й // Русская старина, 1893. — Т. 80. — № 12. — С. 487—496". 2018-10-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-04-02.
  27. ↑ Ключевский В. Курс русской истории. Лекция LXXVI
  28. ↑ Чечулин Н. Д. Очерки по истории русских финансов в царствование Екатерины II. С-Петербург, 1906, с. 43, 61
  29. ↑ Казимир Валишевский. Екатерина Великая (Роман императрицы), кн.1, ч. 2, гл. 3, III
  30. ↑ 1 2 Чечулин Н. Д. Очерки по истории русских финансов в царствование Екатерины II. С-Петербург, 1906, с. 372–374
  31. ↑ Павленко Н. И. Екатерина Великая. Москва, 2006, с. 179
  32. ↑ Казимир Валишевский. Екатерина Великая (Роман императрицы), кн.2, ч. 2, гл. 2, III
  33. ↑ Чечулин Н. Д. Очерки по истории русских финансов в царствование Екатерины II. С-Петербург, 1906, с. 71
  34. ↑ "Императрица Екатерина Вторая". 2017-08-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-04-02.
  35. ↑ Ключевский В. О. Курс русской истории. Часть V. — М.: Государственное социально-экономическое издательство, 1937.
  36. ↑ "О роли России в поддержании политического равновесия в Европе". 2007-02-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-02-07.
  37. ↑ Budberg, p.200
  38. ↑ 1 2 Amery, Colin; Curran, Brian. St Petersburg. Frances Lincoln Ltd. 2006. səh. 56. ISBN 978-0-7112-2492-6. 10 July 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 April 2011.
  39. ↑ Budberg, p. 201.
  40. ↑ Cowles, p. 90.
  41. ↑ Norman, pp. 3–5.
  42. ↑ Cowles, p.90.
  43. ↑ 1 2 Cowles, p. 93.
  44. ↑ Cowles, p. 95.
  45. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2007-09-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-04-04.
  46. ↑ Коляденко В. Г., Степаненко В. И. Сифилис. История происхождения и распространения в Европе и Российской империи. Заболеваемость и борьба с сифилисом в Советском Союзе и Украине. // Искусство Лечения. Мистецтво лікування. — К., 2004. — № 6.
  47. ↑ Павленко Н. И. Екатерина Великая. Москва, 2006, с. 356
  48. ↑ Павленко Н. И. Екатерина Великая. Москва, 2006, с. 351
  49. ↑ "Ключевский Василий Осипович «Русская история. Полный курс лекций» Лекция 75". 2018-07-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-04-02.
  50. ↑ "Монеты императорской России (1700—1916). Екатерина II Алексеевна (1762—1796). 4 копейки 1796". 2023-07-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-04-02.

Xarici keçidlər

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=II_Yekaterina&oldid=7694254"