Bu, seçilmiş məqalədir. Daha çox məlumat üçün klikləyin.

Roma imperiyasında xristianların təqibi

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
"Xristian əzabkeşlərinin son duası" (Jan-Leon Jerom, 1883-cü il)

Roma imperiyasında xristianların təqibi — bütün Roma imperiyasında xristianlara qarşı b.e. I əsrindən başlayaraq b.e. IV əsrinə qədər davam edən, daimi xarakter daşımayan və adətən lokal xarakterli təqiblər. Roma ilkin olaraq Roma paqanizmi və ellinistik din ənənələrində çoxtanrılı bir imperiya idi. Xristianlıq imperiyada yayıldıqca Roma imperator kultu ilə ideoloji qarşıdurmalara girmişdir. İnancları bütlərə sitayişi qadağan etdiyi üçün paqanların ilahiləşdirilmiş imperatorlara və ya digər tanrılara qurban vermək kimi əməlləri xristianlar üçün qeyri-əxlaqi idi. Dövlət və vətəndaş cəmiyyətinin digər üzvləri xristianları dövlətə xəyanətə, müxtəlif dedi-qodulardan ortaya çıxan cinayətlərə, qeyri-qanuni toplantılara və Romada mürtədliyə səbəb olan əcnəbi kultun tətbiqinə görə cəzalandırırdı.

Romada ilk lokallaşmış təqib imperator Neronun (54–68) dövründə baş vermişdir. Daha ümumiləşmiş təqiblər Mark Avrelinin (161–180) dövründə gerçəkləşmişdir.[1] Yaranan sakitlikdən sonra təqiblərə imperatorlar Desi Trayan (249–251) və Trebonian Qall (251–253) tərəfindən davam edilmişdir. Desinin dövründə xristianların təqibi xüsusilə genişmiqyaslı olmuşdur. İmperator I Valerianın (253–260) dövründəki təqib onun İran–Roma müharibələri zamanı baş tutan Edessa döyüşündə Sasani imperiyasının şahənşahı I Şapur (240–270) tərəfindən əsir götürülməsi ilə sona çatmışdır. Onun xələfi Qallien (253–268) təqiblərə müvəqqəti olaraq son qoymuşdur.

Avqust Diokletianın (283–305) hakimiyyəti dövründə aparılan kampaniya xristianların son ümumi təqibi idi. Bu, Avqust Qalerinin (310–313) Serdika fərmanını imzalamasından və və Avqust II Maksimin Dazanın (310–313) vəfat etməsindən sonra da imperiyanın bəzi yerlərində davam etmişdir. Böyük Konstantin (306–337) rəqibi Maksensini (306–312) 312-ci ilin oktyabrında Mulvi körpüsündə döyüşdə məğlub etdikdən sonra həmimperator Lisini ilə birlikdə bütün dinlərin tətbiqinə icazə verən, o cümlədən xristianlığa tolerantlığı bərqərar edən Milan fərmanını (313) vermişdir.

Roma cəmiyyətində din

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Əsas məqalə: Qədim Romada din
İmperator Mark Avreli (161–180) və imperator ailəsinin üzvləri german tayfalarına qarşı mübarizədə uğura görə Yupiter məbədi önündə qurban verirlər.

Roma imperiyasının erkən dövründə (e.ə. 27–b.e. 476) Roma dini politeist və yerli xarakter daşıyırdı. Hər bir şəhər Qədim Yunanıstandan götürülmüş və romalaşmış tanrılara və ilahələrə sitayiş edirdi. Bu polis-din sistemi "qədim şəhərin ümumi strukturlarına daxil edilmiş və ondan ayrılmaz şəkildə qurulmuşdur". Odur ki, "siyasi və ya vətəndaş kimliyindən ayrı heç bir dini kimlik yox idi və dinin mahiyyəti inancdan çox rituala köklənmişdi".[2] Özəl din və onun ictimaiyyətdə tətbiqi dövlət məmurlarının, ilk növbədə senatın nəzarəti altında idi.[3] Din romalı olmaq üçün zəruri amillərdən biri idi, onun tətbiqi geniş yayılmış və siyasətlə iç-içə idi.[4][5]

Ənənəvi Roma politeizminin bu formasına dəstək e.ə. I əsrdə azalmağa başlamışdı. Dövrün müxtəlif yazıçı və tarixçilərinin yazdıqlarına görə, bu, boş və təsirsiz hala gəlmişdi.[6] Müharibə və işğallar kimi xarici amillərin və ənənəvi dinin formal mahiyyəti və siyasi manipulyasiyası kimi daxili amillərin birləşməsinin politeizmin yavaş-yavaş tənəzzülünə səbəb olduğu təxmin edilir.[7] Bu, insanların şəxsi həyatlarında boşluq buraxmışdı və bu səbəbdən onlar bu boşluğu imperator kultu, müxtəlif misteriyalı kultlar, idxal olunan şərq dinləri və xristianlıq kimi digər ibadət formaları ilə doldurmalı olmuşdular.[8][9]

Romalıların imperiya quruculuğunda yanaşması əcnəbilərin onun bir hissəsi olmasına imkan verən mədəni keçiricilik var idi, Roma dini praktikası öz panteonunda yad tanrıları və adətləri qəbul edirdi. Bu, bütün tanrılara eyni dərəcədə şamil edilmirdi. Digər mədəniyyətlərdə olan bir çox tanrı Romaya gətirilmişdi və Roma dövlət dininin bir hissəsi kimi quraşdırılmışdı, lakin onların xeyli bir hissəsi yox idi.[10] Bu xarakterik açıqlıq bir müasir tarixçinin Roma imperiyasının genişlənmə prosesində dinlərə tolerant yanaşdığı qəanətində olmasına gətirib çıxarmışdır. Remzi MakMullen yazmışdır ki, "bu tolerantlıq hekayənin yalnız yarısı idi".[11]

MakMullen qeyd etmişdir ki, bir şəxsə Roma dinində "tolerant" və ya "dözümsüz" yanaşıldığını müəyyən edən ən mühüm amil bu dinin "əcdad adətinə görə" onun tanrısına hörmət edib-etməməsi idi. Xristianlar yəhudilikdəki ata-baba köklərini tərk etdikləri üçün pis hesab edilirdilər.[12] Buna baxmayaraq, dinin necə etiqad etdiyi də bir amil idi. E.ə. 186-cı ildə Roma məmurları Dionisə ibadət edənlərdən və onların Vakxanaliya adətindən "gecə vaxtı" tətbiq edildiyinə görə şübhələnirdilər.[13] Şəxsi falçılıq, astrologiya və Xaldey adətləri gecə ibadətləri ilə əlaqəli magiyalar idi və beləliklə, erkən imperiya dövründən sürgün və edam təhlükəsi daşıyırdı.[14] Arxeoloq Lyuk Lavan izah etmişdir ki, gecə ibadətləri qapalı və gizli keçirilirdi, dövlətə xəyanət və imperatora qarşı gizli planlarla assosiasiya olunurdu.[15] Vakxanaliya assosiasiyaları ləğv edilmiş, onların rəhbərləri həbs və edam edilmiş, qadınlara kultda mühüm vəzifələr tutmaq qadağan olunmuşdu. Heç bir Roma vətəndaşı keşiş ola bilməzdi və bundan sonra kult üzərində ciddi nəzarət qurulmuşdur.[16]

Bu, Roma dövlətinin dini təhlükə kimi qəbul edilən hər şeyə cavab verməsi üçün nümunəyə çevrilmişdir.[16] B.e. I əsrində münəccimlər, filosoflar, ritorika müəllimləri, yəhudilər və İsida kultunun üzvləri vaxtaşırı sürgün edilirdi. Druidlər də xristianlar kimi eyni rəftara məruz qalmışdılar.[17][18]

Səbəblər və amillər

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Həmçinin bax: Religio licita
"Roma ədalət zalı". "Young Folks' History of Rome". 1878-ci il.

Adrian Nikolas Şervin-Vayt qeyd etmişdir ki, romalıların xristianları təqib etmələrinin səbəbləri ilə bağlı ciddi müzakirələr 1890-cı ildə başlamışdır. Bu zaman "20 illik mübahisə" və üç əsas fikir ortaya çıxmışdır. Birincisi, əksər Fransa və Belçika alimlərinin belə bir nəzəriyyəsi var idi ki, "xristian dininin tətbiqini qadağan edən, dəqiq şəkildə tərtib edilmiş və bütün imperiya üçün etibarlı hesab edilən ümumi bir qanun mövcud idi. Bunun kökü ən çox Neronla, bəzən isə Domisianla əlaqələndirilir".[19] Bu yanaşma Tertullianın təqibin Neronun "Adın ittihamı" planı nəticəsində yarandığını irəli sürən təsvirinə böyük əhəmiyyət verən "ümumi hüquq" nəzəriyyəsinə çevrilmişdir. Neronun yeni dinlərin tətbiqini qadağan edən daha köhnə bir fərmanı var idi, lakin bunun xristianlara şamil edilməsi respublika dövrünə aid olan, Roma dövlətinin icazəsi olmadan yeni bir "xurafat"ın tətbiq edilməsini ölümcül cinayət hesab edən prinsipdən irəli gəlir. Şervin-Vayt əlavə etmişdir ki, bu nəzəriyyə Romada baş tutan təqibləri izah edə bilər, lakin əyalətlərdə baş verən təqibləri edə bilmir.[20]

Almaniya alimləri tərəfindən irəli sürülən ikinci nəzəriyyə "coercitio", yəni vadaretmə nəzəriyyəsidir. Burada hesab edilir ki, xristianlar Roma vilayət hakimləri tərəfindən nizam-intizamı qorumaq məqsədilə öz güclərindən adi yolla istifadə etmək ilə cəzalandırımışdılar, çünki xristianlar "milli mürtədlik və ənənəvi Roma dinindən imtinaya səbəb olan yad bir kult" gətirmişdilər. Digərləri bunu müəyyən edilmiş nizama ümumi nifrət və qurulmuş hakimiyyətə itaətsizliklə əvəz etmişdilər. Bütün bunlar proseduru adi məhkəmə formaları olmadan birbaşa polis müdaxiləsi və ya diqqətəlayiq cinayətkarlara qarşı inkvizisiya, həbs və cəza kimi xarakterizə edir.[19]

Üçüncü yanaşmada xristianların uşaq qətli, insest, magiya, qeyri-qanuni toplantı və dövlətə xəyanət kimi xüsusi cinayətlərə görə mühakimə olunduqlarını iddia edilmişdir. Sonuncu, onların Roma imperatorunun ilahiliyinə sitayiş etməkdən imtina etmələrinə əsaslanan ittiham idi. Şervin-Vayt qeyd etmişdir ki, "bu üçüncü rəy adətən məcburiyyət nəzəriyyəsi ilə birləşdirilirmişdir, lakin bəzi alimlər bütün xristian təqiblərini bir cinayət ittihamı ilə, xüsusən də dövlətə xəyanət və ya qeyri-qanuni toplaşmaq və ya əcbəbi kultun tətbiqi ilə əlaqələndirirlər".[19] Zərərli dedi-qoduların mövcud olmasına baxmayaraq, bu nəzəriyyə sonrakı alimlər tərəfindən üç nəzəriyyə arasında ən az qəbul olunanıdır.[20]

Sosial və dini əsaslar

[redaktə | vikimətni redaktə et]

İdeoloji qarşıdurma və kimlik

[redaktə | vikimətni redaktə et]
"Kalepodinin əzabkeşliyi". Qravüra.

Klassika üzrə professor Cozef Pleşiya qeyd etmişdir ki, təqiblərə ideoloji münaqişə səbəb olmuşdu.[21] Sezar ilahi hesab olunurdu.[22] Xristianlar yalnız bir ilahiliyi qəbul edə bilirdilər və bu sezar deyildi.[23][24] Kerns ideoloji münaqişəni belə təsvir etmişdir: "Məsihin müstəsna suverenliyi sezarın öz müstəsna suverenliyinə dair iddiaları ilə toqquşmuşdu".[25]

İdeologiyaların bu toqquşmasında "adi xristian daimi denonsasiya təhlükəsi və edama gətirib çıxaracaq ittihamlarla həbs olunma ehtimalı altında yaşayırdı".[26][27] Cozef Brayant iddia etmişdir ki, xristianlar üçün öz dinlərini gizlətmək və romalı kimi davranmaq asan deyildi, çünki dünyadan imtina onların inanclarının bir aspekti idi və "çoxlu ənənəvi normalar və axtarışlardan uzaqlaşmağı" tələb edirdi. Xristianlarda hələ də "şər"in əsarətində olanlarla təmasdan qaçmaq kimi ciddi əxlaq normaları var idi.[28] Xristian kimi həyat gündəlik cəsarət tələb edirdi, çünki onlar "Məsihin radikal seçimi və ya dünyanın saysız-hesabsız üsullarla mömin üzərində məcbur edilməsi" ilə üzləşirdi.[26]

" Xristianların vətəndaş şənliklərində, atletik oyunlarda və teatr tamaşalarında iştirak etməsi təhlükə ilə dolu idi, çünki oyandırılan "günahkar qəzəb" və "azğınlıq" ilə yanaşı, bunların hər biri paqan tanrıların şərəfinə keçirilirdi. Müxtəlif peşələr və karyeralar, xüsusən də hərbi xidmət və dövlət vəzifələri, bütlərin istehsalı və əlbəttə ki, musiqi, aktyorluq və məktəb müəllimliyi kimi politeist mədəniyyəti təsdiq edən bütün məşğuliyyətlər xristian prinsiplərinə qeyri-uyğun hesab olunurdu. Hətta zərgərlik və gözəl paltarların geyilməsi, həmçinin kosmetika və ətirlərin istifadəsi xristian əxlaqçıları və kilsə rəsmiləri tərəfindən sərt şəkildə mühakimə olunmuşdu.[26] "

Romada vətəndaşların il boyu dövlət dininin çoxsaylı şənliklər, yürüşlər və qurbanlardan ibarət ayinlərində iştirak edərək Romaya sədaqətlərini nümayiş etdirmələri gözlənilirdi.[29][30] Hər halda, xristianlar bunu edə bilmirdilər və buna görə də onlar antisosial və təxribatçı olan qeyri-qanuni bir dinə mənsub olaraq görüldülər.[24][25]

Roma dini romalığı müəyyən edən əsas amil idi.[31] Xristianların Roma tanrılarına qurban kəsməkdən imtina etməsi bu mədəni və siyasi xüsusiyyətə, həmçinin Romanın özünün təbiətinə qarşı bir etiraz kimi qəbul edilmişdi.[1] MakMullen Yevsevidən sitat gətirərək yazmışdır ki, paqanlar "özlərini düzgün hərəkət etdiklərinə və xristianların ən böyük dinsizlikdə günahkar olduğumuza hərtərəfli inandırmışdılar".[11] Vilkenin fikrinə görə, "romalıların politeist dünyagörüşü onları simvolik olaraq dövlət tanrılarına sitayiş etməkdən imtina etməyi başa düşməyə sövq etmirdi".[32] MakMullen yazmışdır ki, bu, xristianların "daim müdafiədə" olduqları mənasına gəlirdi. Onlar fəlsəfəyə, məntiqə və əcdadların adət-ənənələrinə zidd ola biləcəyini düşündükləri hər şeyə müraciət edərək cavab versələr də, onlar Roma dinini etiqad edərək öz dinlərinə vəfalı qala bilməzdilər.[11] Abel Biblioviçin əsərinə görə, romalılar arasında xristianlara qarşı qərəz o qədər instinktiv olmuşdu ki, nəticədə "xristian" adının etiraf edilməsi edam üçün kifayət qədər əsas ola bilərdi.[1]

İnklüzivlik və eksklüzivlik

[redaktə | vikimətni redaktə et]
"Müqəddəs Lavrentinin əzabkeşliyi". "Christian heroes and martyrs". 1895-ci il.

Erkən xristian icmaları sosial təbəqələşmə və digər sosial kateqoriyalar baxımından Roma könüllü assoasiyalarından daha çox inklüziv idi.[33] Heterogenlik Həvari Pavelin yaratdığı qrupları xarakterizə edirdi və qadınların rolu o dövrdə iudaizmdə və ya paqanizmin hər iki formasında mövcud olan halından qat-qat böyük idi.[34] Erkən məsihçilərə başqalarını, hətta düşmənləri də sevməyi öyrədilird. Bütün təbəqələrdən və növlərdən olan xristianlar bir-birini "qardaş" və "bacı" adlandırırdılar.[35] Müxtəlif sosial təbəqələrin və mənsubiyyətlərin bu inklüzivliyi erkən xristianların İncil standartlarına uyğun olaraq yeni həyat tərzinə keçmək ümidi ilə yəhudilər və qeyri-yəhudilər arasında missionerlik işinin aparılmasının vacibliyinə dair inanclarından irəli gəlir. Bu, xristianlığın əleyhdarları tərəfindən "pozucuvə ən əsası Roma cəmiyyətinin ənənəvi sinfi və gendər əsaslı nizamı üçün rəqabət təhlükəsi kimi qəbul edilmişdir".[36]

Edvard Gibbon iddia etmişdir ki, xristianlığı qəbul edənlərin öz ailələrindən və ölkələrindən imtina etməyə meyilli olması, həmçinin onların tez-tez gözlənilən fəlakətlər barədə proqnozları paqan qonşularında qorxu hissi aşılamışdı.[37] Rome & Jerusalem, p. 531, ISBN 978-0-14-029127-8</ref> O, yazmışdır ki, "xristianlar İncil imanını qəbul etməklə qeyri-təbii və bağışlanmaz bir cinayət hesab edilən günahı öz üzərlərinə götürmüşdülər. Onlar adət və təhsil arasındakı müqəddəs bağları kəsmiş, ölkələrinin dini institutlarını pozmuş və atalarının doğru hesab etdiyi və ya müqəddəs saydıqları hər şeyi təkəbbürlə rədd etmişdilər".[38][39]

Paqanların qərəzi

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Bir çox paqan inanırdı ki, əgər mövcud paqan tanrılar lazımi qaydada rahatlandırılmasa və onlara ehtiram göstərilməsə, pis hadisələr baş verəcək.[40] Xristianların varlığı daha geniş şəkildə tanındığı müddətdə onların yaşadıqları cəmiyyətlərin normal ictimai həyatında iştirak etmədiklərinə görə antisosial olduqları, tanrılara ibadət etməkdən imtina etdiklərinə görə münkir olduqları, tanrılar onlara kult təklif edə bilməyənlərə sığınacaq verən icmalara mehriban yanaşmadıqlarına görə təhlükəli olduqları qəbul edilmişdir.[41] Bart Erman qeyd etmişdir:

" II əsrin sonlarında xristian apologeti Tertullian tanrıların bəşər övladına qarşı gətirdiyi bütün fəlakətlərin mənbəyinin xristianların olması barədə geniş yayılmış təsəvvürdən şikayətlənmişdir. Bütün ictimai bəlaların, insanların başına gələn bütün bəlaların səbəbkarı xristianları hesab edirlər. Əgər Tiber çayı şəhər divarlarına qalxsa, Nil sularını tarlalara yönəltməsə, göylər yağış verməsə, zəlzələ baş versə, aclıq və ya vəba olsa, dərhal "xristianlar aslanlara doğru uzaqlaşsın!" deyəcəklər.[41] "

MakDonald izah etmişdir ki, dinin şəxsiləşdirilməsi təqiblərin başqa bir amili olmuşdur. Xristianlar öz fəaliyyətlərini küçələrdən evlər, mağazalar və qadın mənzilləri kimi daha tənha ərazilərə daşımışdılar. Bununla onlar din, adət-ənənə və şəhərlər kimi ictimai institutlar arasındakı normal əlaqələri kəsmişdilər.[42][43] MakDonald əlavə etmişdir ki, xristianlar bəzən gecə saatlarında gizli görüşlər keçirirdilər və bu da ictimai bir hadisə kimi dinə öyrəşmiş paqan əhali arasında şübhə doğurmuşdu.[44] Xristianların "amansız cinayətlər", "mənəviyyatsızlıq" və "şeytani əməllər", xüsusilə də kannibalizm və insest ilə məşğul olmaları barədə şayiələr çoxalmışdı. Bu, onların Məsihin "qanını və bədənini" yemələri barədə yayılan dedi-qodulara və bir-birlərini "qardaş" ilə "bacı" adlandırmalarına əsaslanırdı[45][46]

Təsiredici amillər

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Roma hüquq sistemi

[redaktə | vikimətni redaktə et]
"Müqəddəs Lavrentinin imperator Valerian tərəfindən məhkum edilməsi". Müəllif: Fra Beato Anceliko. Təxminən 1450-ci il.

Tarixçi Coys Ellen Salisberi qeyd etmişdir ki, "64-cü ildən 203-cü ilə qədər baş tutan təqiblərin təsadüfi xarakteri təqiblərin hüquqi əsasını nəyin təşkil etdiyi barədə çoxlu müzakirələrə səbəb olmuş və cavab bir qədər anlaşılmaz olaraq qalmışdır".[47] Kandida Moss bildirmişdir ki, Roma hüququndan ölçü vasitəsi kimi istifadə edən zaman əzabkeşliyinə dair "cüzi" sübut ortaya çıxır.[48] Tarixçi Cozef Pleşiya iddia etmişdir ki, Roma qanunlarında xristianlara aid ilk məlumat Trayanın (98–117) hakimiyyəti dövrünə aiddir.[49] Timoti Devid Barns və Ceffri de Sent-Krua Roma qanunlarında Desidən və III əsrdən əvvəl xristianlarla bağlı məlumat olmadığını iddia etmişdir. Barns qəbul etmişdir ki, təqiblərin hüquqi əsasının mərkəzi faktı Trayanın Pliniyə yazdığı reskriptdir. Trayanın reskriptindən sonra xristianlıq xüsusi kateqoriyada cinayətə çevrilmişdir.[50]

Digər alimlər xristianların qırğına getməsinin presedentini Neronun hakimiyyəti dövrünə qədər gedib çıxdığına inanır.[19] Barns izah etmişdir ki, Romada bununla bağlı hansısa bir qanun olmasa da, Nerondan əvvəl "xarici xurafatları boğmaq üçün kifayət qədər presedent" mövcud idi.[51] Presedent sadəcə əcdadların tanrılarına sitayiş edilməli olduğu ilə bağlı güclü hisslərə əsaslanırdı. Belə bir hiss "qanun qüvvəsi əldə edə bilərdi", çünki ata-baba adətləri, yəni "Mos maiorum" Roma hüququnun ən mühüm mənbəyi idi.[52] Cozef Brayantın fikrinə görə, "Neronun həyata keçirdiyi kütləvi edamlar belə bir presedent yaratmışdı və bundan sonra hansısa şəxsin sadəcə xristian olması belə dövlət məmurlarına ölüm hökmünü icra etmək üçün kifayət edirdi".[53] Barns yazmışdır ki, "Pal Keresteş bu gün xristianların adi şəraitdə nə "ius coercitionis" (hakimin həbs etmə səlahiyyəti), nə də ümumi cinayət qanunu əsasında yox, Neronun hakimiyyəti dövründə tətbiq edilən və xristianları qadağan edən xüsusi qanun əsasında mühakimə olunduqları barədə demək olar ümumi bir razılığın olduğu iddia edir".[51] Bu nəzəriyyə Tertulliana və Neronun yeni dinlərin tətbiqini qadağan edən daha əvvələ aid qətnaməsinə, hətta respublika dövrünə aid olan, Roma dövlətinin icazəsi olmadan yeni bir "xurafat"ın tətbiq edilməsini ölümcül cinayət hesab edən prinsipinə böyük əhəmiyyət verir.[20]

Brayant da bu fikirlə razılaşmış və əlavə etmişdir ki, "bu vəziyyət imperator Trayan ilə Kiçik Plini arasındakı məşhur yazışmalarda təəccüblü şəkildə təsvir edilmişdir".[53] Trayanın Plini ilə yazışması həqiqətən də xristianların b.e. 110-cu ilindən əvvəl xristian olduqlarına görə edam edildiyini göstərir, lakin Plininin məktubları onu da göstərir ki, o dövrdə Roma qanunvericiliyində ümumiyyətlə xristianlığı cinayət olaraq müəyyənləşdirən ümumimperiya qanun mövcud deyildi.[54] Tərcüməçi və "The Acts of the Christian martyrs Introduction" kitabının müəllifi Herbert Musurillyo bildirmişdir ki, Sent-Krua vilayət hakiminin xüsusi səlahiyyətlərinin lazım olan hər şey olduğunu iddia etmişdir.[55]

Roma hüquq sisteminin qeyri-rəsmi və şəxsiyyətə əsaslanan təbiətinə görə, "bir xristiana qarşı məhkəmə iddiası qaldırmaq üçün prokuror, xristianlıq ittihamı və bu ittihamla cəzalandırmaq istəyən bir vilayət hakimi"ndən başqa heç bir şey lazım deyildi.[56] Roma hüququ əsasən mülkiyyət hüquqları ilə bağlı idi, cinayət və ictimai hüquqda bir çox boşluqlar buraxılmışdı. Beləliklə, "cognitio extra ordinem" ("xüsusi araşdırma") prosesi həm məcəllə, həm də məhkəmənin buraxdığı hüquqi boşluğu doldurmuşdu. Bütün vilayət hakimləri vilayətdəki imperilərinin bir hissəsi olaraq bu formada məhkəmələr aparmaq hüququna malik idilər.[57]

Roma senatının təsviri. Burada Siseron Katilina ilə mübahisə edir.

"Cognitio extra ordinem" halında "delator" adlanan təqsirləndirici vilayət hakiminin qarşısına müəyyən bir cinayətdə – bu halda xristian olmaqda ittiham edilmək üçün bir şəxsi gətirir. Bu təhvil verən şəxs mühakimə üçün prokuror kimi çıxış etməyə hazır olur və adekvat bir iş qaldırdığı halda təqsirləndirilən şəxsin əmlakının bir hissəsi ilə mükafatlandırıla bilərdi. Əks halda, o, "calumnia" ilə ittiham olunurdu. İşə baxmaqdan imtina etməkdə azad olan vilayət hakimi işə baxmağa razı olduğu halda, o, məhkəmə prosesini əvvəldən axıra qədər izləyir, arqumentləri eşidir, hökmü qərar verir və hökm çıxarırdı.[58] Çox vaxt işin nəticəsi tamamilə vilayət hakiminin şəxsi fikrindən asılı olurdu. Bəziləri bacardıqları yerdə presedent və ya imperator rəyinə etibar etməyə çalışsalar da, Kiçik Plininin Trayana xristianlarla bağlı məktubunda sübuta yetirildiyi kimi, belə rəhbərlik çox vaxt əlçatmaz idi.[59]

Bu vilayət hakimləri şəhərə asanlıqla daxil ola bilsələr belə, xristianların məsələsi ilə bağlı o qədər də rəsmi hüquqi təlimat tapa bilmirdilər. Desinin hakimiyyəti dövründə, 250-ci ildən başlayaraq aparılan antixristian siyasətlərdən əvvəl, xristianlara qarşı imperiya miqyasında heç bir fərman verilməmişdi və yeganə möhkəm presedent Trayanın Pliniyə verdiyi cavabda qoyulmuşdu. Orada yazılmışdı ki, təkcə "xristian" adı cəza üçün kifayət qədər əsas idi və xristianlar hökumət tərəfindən təqib olunmalı idi. Xristianların məhkəməyə gəlməmə və ya onun hökmünə tabe olmama ittihamları ilə məhkum edildiklərinə dair fərziyyələr var, lakin bu məsələ ilə bağlı sübutlar mürəkkəb xarakter daşıyır.[60] Sardlı Meliton daha sonra iddia etmişdir ki, Antonin Piy xristianların lazımi mühakimə olmadan edam edilməməsini əmr etmişdir.[61]

Xristian apologeti Tertullianın sözlərinə görə, Afrikadakı bəzi vilayət hakimləri təqsirləndirilən xristianlara bəraət hökmü çıxarmağa kömək etmiş və ya onları məhkəməyə təhvil verməkdən imtina etmişdir.[62] Ümumiyyətlə, Roma vilayət hakimləri əzabkeşlərin çoxalmasındansa, mürtədlərin artmasına maraqlı idilər. Asiyada prokonsul olmuş Arri Antonin hərbi səfərlərinin birində bir qrup könüllü əzabkeş ilə qarşılaşmış, onlardan bir neçəsini edam etmiş və qalanlarına "ey yazıqlar, əgər ölmək istəyirsinizsə, iplərdən və ya uçurumlardan istifadə edə bilərsiniz" demişdir.[63]

303-cü ildən 313-cü ilə qədər davam edən Böyük təqib zamanı vilayət hakimlərinə imperatordan birbaşa fərmanlar verilirdi. Xristian kilsələri və mətnləri məhv edilməli idi, xristianların ibadət üçün keçirdikləri görüşlər qadağan edilmiş və mürtədlikdən imtina edən xristianlar qanuni hüquqlarını itirmişdilər. Daha sonra xristian din xadimlərinin həbs edilməsi və imperiyanın bütün sakinlərinin tanrılara qurban kəsilməsi əmri verilmişdir. Yenə də bu fərmanlarda heç bir xüsusi cəza nəzərdə tutulmamışdı və vilayət hakimləri onlara verilən sərbəstliyi saxlamışdılar.[64] Laktansi bildirmişdir ki, bəzi vilayət hakimləri heç bir xristian qanı tökmədiklərini iddia edirdilər. Odur ki, bəzi vilayət hakimlərinin fərmandan yayındığına və ya onu yalnız zəruri hallarda tətbiq etdiyinə dair sübutlar var.[65]

Hökumət motivasiyası

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Bir vilayət hakimi hansısa vilayətə təyin edilən zaman o, vəziyyəti "pacata atque quieta", yəni sakin və nizamlı saxlamaq vəzifəsi ilə tapşırılırdı.[66] Onun əsas marağı xalqı xoşbəxt saxlamaq olurdu. Beləliklə, onun yurisdiksiyasında xristianlara qarşı iğtişaşlar yaranan zaman vilayət hakimi xalqın "qiyamlara və linçlərə qapılmaması" üçün onu sakitləşdirməyə çalışırdı.[67]

Titin triumf tağında Yerusəlimin süqutundan sonra əldə edilən qənimətləri təsvir edən relyefin yaxından görünüşü.

Roma imperiyasının siyasi liderləri də ictimai kult liderləri idi. Roma dini ictimai mərasimlər və qurbanlar ətrafında formalaşmışdı, şəxsi inam bir çox müasir dinlərdə olduğu kimi mərkəzi element deyildi. Beləliklə, xristianların şəxsi inancları bir çox Roma elitası üçün əsasən əhəmiyyətsiz olsa da, bu ictimai dini təcrübə onların fikrincə həm yerli icmanın, həm də bütövlükdə imperiyanın sosial və siyasi rifahı üçün kritik idi. Ənənəni düzgün tərzdə "pietas" olaraq təqdir etmək sabitlik və uğurun açarı idi.[68] Beləliklə, romalılar əcdadların adətlərinə hörmət etməyi təbii olaraq düzgün hesab etdiklərindən öz hökmranlıqları altında olan icmalar tərəfindən tətbiq edilən kultların bütövlüyünü qorumuşdular. Bu səbəbdən romalılar uzun müddət son dərəcə müstəsna yəhudi məzhəbinə dözmüşdülər, baxmayaraq ki, bəzi romalılar bu məzhəbə xor baxırdılar.[69] Tarixçi Haim Hillel Ben-Sasson "Kaliqula dövründəki böhran"ın (37–41) Roma ilə yəhudilər arasında "ilk açıq qırılma" olduğunu irəli sürmüşdür.[70] Birinci Yəhudi müharibəsindən (66–73) sonra yəhudilərə yəhudi vergisini ödədikləri müddətcə öz dini etiqadlarına rəsmi icazə verilmişdir. İmperator Nervanın 96-cı ildə tətbiq etdiyi vergi dəyişikliyindən əvvəl Roma hökumətinin xristianları sadəcə yəhudiliyin bir təriqəti kimi görüb-görməməsi ilə bağlı tarixçilər arasında mübahisələr var. O vaxtdan etibarən, yəhudilər vergi ödədiyi halda, xristianlar vergi ödəmirdilər və bu, rəsmi səviyyədə fərqləndirmənin olduğuna dair ciddi sübutlar təqdim edirdi.[71] Romalıların xristianlığa qarşı nifrətinin bir hissəsi daha çox onun cəmiyyət üçün pis olması mənasında yaranmışdır. III əsrdə neoplatonist filosof Porfiri yazırmışdır: "Necə ola bilər ki, hər bir xalqın, hər şəhərin bağlı olduğu əcdadlarımızın adət-ənənələrindən irtidad etmiş insanlar hər cəhətdən sayğısız və ateist olmasınlar? Onlar tanrı ilə döyüşənlər deyilsə, bəs kimlərdir"?[72]

İudaizmdən fərqləndirildikdən sonra xristianlıq qədim və hörmətli dinin qəribə məzhəbi kimi qəbul edilmirdi. Bu, artıq xurafat idi.[69] Xurafat romalılar üçün bu gün Qərb dünyasının əksər ölkələrində olduğundan daha güclü və təhlükəli məna kəsb edirdi. Onlar üçün bu termin nəinki fərqli, həm də cəmiyyəti aşındıran, "insan zehnini həqiqətən də onu dəli edəcək şəkildə narahat edən" və onu öz insanlığını itirməyinə gətirib çıxaran bir sıra dini ayinlər toplusunu nəzərdə tuturdu.[73] Roma tarixində "xurafatçı" təriqətlərin təqibi demək olar ki, eşidilməmişdi. Adı açıqlanmayan bir əcnəbi kult e.ə. 428-ci ildə quraqlıq zamanı təqib edilmiş, e.ə. 186-cı ildə vakxanaliya kultunun bəzi təşəbbüskarları edam edilmiş, erkən prinsipat dövründə kelt druidlərə qarşı bəzi tədbirlər aparılmışdır.[74]

Buna baxmayaraq, hər hansı bir xristian icmasının məruz qaldığı təqibin dərəcəsi yenə də yerli məmurun bu yeni "xurafat"ı nə qədər təhdidedici hesab etməsindən asılı idi. Bir çox dövlət məmuru xristianları onların inanclarına görə bəyənmirdi. Onlar məhkum olunmuş cinayətkara sitayiş edir, imperator dühasına and içməkdən imtina edir, öz müqəddəs kitablarında Romanı sərt tənqid edir və şübhəli şəkildə ayinlərini təklikdə aparırdılar. III əsrin əvvəllərində bir magistrat xristianlara demişdir ki, "mənim Roma dini haqqında pis danışan insanlara qulaq asmağa o qədər də gücüm çatmır".[75]

Hakimiyyətlərə görə təqib

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Ümumi baxış

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Sevastiyalı Vlasti Roma vilayət hakimi qarşısında mühakimə olunur. Luvr muzeyi, Fransa.

Erkən xristian icmasına qarşı aparılan təqiblər əvvəldən sporadik idi və lokal xarakter daşıyırdı. Roma hökuməti tərəfindən xristianlara qarşı təşkil edilən ilk təqib b.e. 64-cü ilində Böyük Roma yanğınından sonra imperator Neronun dövründə baş vermiş və bütünlüklə Roma şəhəri daxilində gerçəkləşmişdir.[76] Roma imperatoru Qaleri tərəfindən 311-ci ildə verilən Serdika fərmanı şərqdə Diokletianın hakimiyyəti dövründə başlayan antixristian təqiblərə rəsmi olaraq son qoymuşdur.[77] 313-cü ildə Milan fərmanının verilməsi ilə Roma dövləti tərəfindən xristianlara qarşı təqiblər dayandırılmışdır.[78]

Bu təqiblər nəticəsində həyatını itirən xristianların ümumi sayı məlum deyil. Əsərləri bu hadisələrin əksəriyyəti üçün yeganə mənbə olan erkən kilsə tarixçisi Yevsevi "saysız-hesabsız sayda" və ya "miriadlarla" insanın həlak olmasından bəhs etmişdir. Valter Bauer Yevsevini buna görə tənqid etmişdir, lakin Robert M. Qrant bildirmişdir ki, bu cür mübaliğələr İosif və dövrün digər tarixçiləri tərəfindən çox edildiyinə görə oxucular buna öyrəşmişdilər.[79] Bundan başqa, Tertullianın 197-ci ildə yazdığı "Apologetik risalə" əsəri təqib olunan xristianları müdafiə etmək üçün yazılmış və Roma vilayət hakimlərinə ünvanlanmışdır.[80]

II əsrin ortalarında xalq arasından cəmlənmiş dəstələr xristianlara hücum etməyə hazır idi. Təqiblərin rəqib məzhəblər tərəfindən təşviq edilməsi ehtimalı da istisna edilmir. 177-ci ildə Liondakı təqibdən əvvəl hücumlar, soyğunçuluqlar və daşqalaqlar ilə xarakterizə olunan dəstə halında zorakılıq baş vermişdir.[81] Lukian yunan mistiki və Qlikon kultunun banisi olan Paflaqoniyalı Aleksandrın hiyləsi haqqında ətraflı formada yazmışdır. Lukianın Aleksandr haqqında yazdıqlarında xristianlar onun xüsusi düşməni və nifrətinin əsas obyekti kimi təqdim edilmişdir.[82] İctimaiyyətin fikri onun qurduğu kultu ifşa etmək istiqamətində inkişaf edən zaman Aleksandr xalqı qorxutmaq üçün elan vermiş və bildirmişdir ki, "Pont ona qarşı ən mənfur təhqirləri söyləməyə cəsarət edən ateistlər və xristianlarla doludur". Aleksandr əlavə etmişdir ki, "tanrının lütfünü arzulayanlar onları daşqalaq etməlidir".[83]

250-ci ildə Desi imperatora və nizama sədaqət rəmzi kimi ictimai olaraq qurban kəsməyi tələb edən bir fərman vermişdir. Fərmanın xüsusilə xristianları hədəf almasına dair heç bir sübut yoxdur.[84] Desi fərmanın icrasına nəzarət etmələri və onları icra edən bütün vətəndaşlara yazılı şəhadətnamələr çatdırmaları üçün şəhər və kəndləri gəzən komissiyalar yaratmışdır.[85] Xristianlara tez-tez Roma tanrıları adına qurban verməklə və ya buxur yandırmaqla əlavə cəzalardan qaçmaq imkanı verilirdi. Bundan imtina edən xristianlar romalılar tərəfindən dinsizlikdə günahlandırılmışdır. Fərmanı icra etməkdən imtina həbs, işgəncə və edamla cəzalandırılırdı.[84] Xristianlar kənd yerlərində təhlükəsiz sığınacaqlara qaçmış və bəziləri yazılı şəhadətnamələri satın almışdılar. Karfagendə keçirilən bir neçə məclis, cəmiyyətin bu keçmiş xristianları nə dərəcədə qəbul etməli olduğunu müzakirə etmişdir.[86]

Təqiblər III əsrin sonu və IV əsrin əvvəllərində, Diokletian və Qalerinin hakimiyyətləri dövründə kulminasiya nöqtəsinə çatmışdır. Onların apardıqları, miqyas cəhətdən tarixdə ən böyük hesab edilən antixristian siyasət Roma paqanlarının xristianlara qarşı gördükləri sonuncu böyük tədbiri idi. Qalerinin 311-ci ildə verdiyi Serdika fərmanı şərqdə xristianlığa qarşı Diokletian tərəfindən başladılmış təqibə rəsmi olaraq son qoymuşdur.[77] Böyük Konstantin çox keçmədən hakimiyyətə gəlmiş və 313-cü ildə xristianlığı tamamilə qanuniləşdirmişdir.[78] IV əsrin sonlarında I Feodosi xristianlığı Roma imperiyasının rəsmi dini kimi qəbul etmişdir.

İlkin təqiblər

[redaktə | vikimətni redaktə et]
"Xristianların təqibi". "Christian heroes and martyrs". 1878-ci il.

Əhdi-cədiddə Akila adlı bir yəhudi təqdim edilir. O, imperator Klavdi "yəhudilərə Romadan çıxmağı əmr etmişdi" deyə həyat yoldaşı Priskilla ilə birlikdə İtaliyadan gəlmişdi. Ed Riçardson izah etmişdir ki, bu sürgün Roma sinaqoqlarında mövcud olan fikir ayrılıqları küçələrdə zorakılığa gətirib çıxarırdı, Klavdi isə zorakılığa səbəb olanları ölkədən qovmuşdu. baş verib və Klavdi məsulları qovmuşdu. Bu hadisə 47–52-ci illərdə Klavdinin Roma ayinlərini bərpa etmək və xarici kultları sıxışdırmaq məqsədilə apardığı kampaniya ilə üst-üstə düşürdü.[87] Svetoni qeyd etmişdir ki, Klavdi 49-cu ildə "yəhudilər"i ölkədən qovmuşdur, lakin Riçardson bildirmişdir ki, bunlar "əsasən xristian missionerləri və xristianlığa keçənlər", yəni "Chrestus" adlanan yəhudi xristianlar idi.[a] Romanın yəhudi icmasının tərkibində xristianlar da mövcud idi.[87]

Riçardson "xristian" termininin "yalnız 70-ci ildən sonra sənədlərdə hiss olunmağa başladığı"nı və ondan əvvəl "Məsihə inananların etnik və dini baxımdan tamamilə yəhudilərə aid edildi"yini qeyd etmişdir.[88] Svetoni və Korneli Tasit bu hadisələrin səbəblərini təsvir edərkən "xurafat" və "günahlı ayinlər" terminlərindən istifadə edirdilər. Bu terminlər yəhudilərə yox, lakin adətən Məsihə inananlara şamil edilirdi. Roma imperiyası "yəhudi dini ayinlərinə maneəsiz riayət edilməsi"ni təmin edən çoxsaylı qanunlarla yəhudiləri qoruyurdu.[88] Riçardson qəti şəkildə iddia etmişdir ki, Məsihə iman edənlər Klavdinin ölkədən qovaraq qurtulmağa çalışdığı "yəhudilər" idi.[89]

Müasir akademiyada Neronun hakimiyyəti dövründən Desinin 250-ci ildə gördüyü genişmiqyaslı tədbirlərə qədər xristianlara təqibin izolyasiya olunmuş və lokal xarakter daşığı qəbul edilir. Xristianların imperatora ibadət etməkdən imtina etdiklərinə görə təqib edildiyi tez-tez iddia edilsə də, xristianlara qarşı ümumi nifrət onların Roma imperiyasında yaşayanlardan etmələri gözlənilən iki şeydən, tanrılara sitayiş etməkdən və ya qurban verməkdə iştirak etməkdən imtina etmələrindən formalaşdığı güman edilir.[90] Yəhudilər də bu əməllərə riayət etməkdən imtina etsələr də, öz yəhudi mərasim qanunlarını icra etdikləri üçün onlara tolerant yanaşılmış və onların dini əcdad mahiyyəti ilə qanuniləşdirimişdir.[91] Digər tərəfdən, romalılar qəribə ayinlərdə və gecə mərasimlərində iştirak etdikləri güman etdikləri xristianların təhlükəli və batil bir təriqət yetişdirdiklərinə inanırdılar.[92]

Bu dövrdə antixristian fəaliyyətlər təhqiqat yox, günahlandırıcı xarakter daşıyırdı.[90] Vilayət hakimləri bu hadisələrdə imperatorlara nisbətən daha böyük rol oynamışdılar, lakin xristianlar vilayət hakimləri tərəfindən təqib olunmurdu. Bunun əvəzinə onlar "cognitio extra ordinem" adlanan bir proses vasitəsilə ittiham edilir və mühakimə olunurdu. Sübutlar göstərir ki, məhkəmələr və cəzalar çox müxtəlif formada olmuş, hökmlər bəraətdən tutmuş ölümə qədər fərqli olmuşdur.[93]

Neronun dövründə

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Həmçinin bax: Erkən xristianlıq tarixi § Xristianlığın Romada yayılması
"İmanın triumfu". Müəllif: Ejen Romen Tirion. XIX əsr. Burada Neronun hakimiyyəti dövründə xristian əzabkeşləri təsvir edilir.

Korneli Tasitin qeydləri və sonrakı dövrün xristian ənənəsinə görə, Neron 64-cü ildə şəhərin bir hissəsini məhv edən və Roma əhalisini iqtisadi cəhətdən çökdürən Böyük Roma yanğınına görə xristianları günahlandırmışdır.[94] Entoni A. Barrett yazmışdır ki ki, "böyük arxeoloji səylər son vaxtlar yanğın üçün yeni dəlillər ortaya çıxarıb, lakin onu kimin başlatdığını göstərə bilmir".[95] Tasitin "Annallar"ında qeyd edilmişdir:

" Hesabat verməkdən yaxa qurtarmaq istəyən Neron təqsirin üstünü örtmüş və iyrəncliklərinə görə nifrət edilən, xalq tərəfindən "xrestianlar"[b] adlandırılan bir sinfə ən şiddətli işgəncələri vermişdir. Adı ondan qaynaqlanan Xrist Tiberinin hakimiyyəti dövründə prokuratorlarımızdan biri olan Ponti Pilatın əli ilə ağır cəzaya məruz qalmışdı və bu an üçün yoxlanılan ən yaramaz xurafat nəinki şərin ilk mənbəyi olan İudeyada, hətta dünyanın hər yerindən iyrənc və utancverici hər şey öz mərkəzini tapan və populyarlaşan Romada da yenidən baş qaldırmışdır.[97] "

Tasitin bu qeydləri Neronun Böyük Roma yanğınına görə xristianları günahlandırmasını təsdiqləyən yeganə müstəqil dəlildir və ümumiyyətlə həqiqəti əks etdirdiyinə inanılır.[98][99][100] Tasitin müasiri olmuş Svetoni müəllifi olduğu Neronun bioqrafiyasının XVI fəslində yazmışdır ki, "yeni və şeytani xurafata inananların sinfi olan xristianlara cəza verilmişdir". Buna baxmayaraq, o, cəzanın səbəbini göstərməmişdir.[101][102] Ümumi olaraq qəbul edilmişdir ki, Vəhy Kitabında "heyvan rəqəmi"nin 666-ya çatması, latın dilində "Neron Kesar" (lat. Nero Caesar, ivr. ‏נרון קסר‏‎; mənası – "imperator Neron") kəlmələrinin ivrit əlifbasında yazılması, ardınca onların gematriyasının ölçülməsi ilə yaranmışdır. Bu, erkən xristianların Neronu müstəsna dərəcədə şeytani fiqur hesab etdiyini göstərir.[103]

İngiltərə akademiki Kandida Moss və Kanada tarixçisi Brent Şou bu hesabların düzgünlüyünü mübahisə etmişdir.[104][105] O, "The Myth of the Neronian persecution" məqaləsinin nəticə hissəsində yazmışdır:

" Əldə olunan nəticələr sadədir. Xristianların Roma dövləti tərəfindən xüsusi bir qrup kimi hücumuna məruz qalmaları və Neronun rəhbərliyi altında əzabkeşlik çəkmələri qulağa nə qədər cəlbedici səslənsə də, bu xülyanı qəbul etmək üçün heç bir əsaslı sübut yoxdur və onları 64-cü ildəki Böyük yanğınla əlaqələndirən müasir və ya sonrakı dövrə aid yaxşı dəlil yoxdur. Neronun xristian fantastikasında "ilk təqibçi" kimi dəstəkləmək üçün daha az yaxşı dəlil var. İmperatorun belə bir konsepsiya formalaşdıra biləcəyini və ya nə vaxtsa belə bir ümümimperiya siyasəti həyata keçirəcəyini göstərən heç bir dəlil yoxdur – heç bir dənə də yoxdur. Bu, amamilə anaxronizmdir.[105] "
"Neronun məşəlləri". Müəllif: Henrik Semiradski. 1876-cı il. Tasit qeyd etmişdir ki, Neron xristianları insan məşəli kimi istifadə etmişdir.

Onların arqumentləri bəzi klassikləri inandıra bilmişdi. Pol Midlton Şou və digər radikal fikirlər haqqında yazmışdır ki, "skeptisizmizi o qədər uzağa götürsək də, götürməsək də, aydındır ki, Neron və xristianlar arasında bir şey baş vermişdisə, bu, lokal xarakter daşımış və məhdud səviyyədə olmuşdur. Bu, beləliklə, xristianlara qarşı ilk hədəflənmiş təqib kimi böyük bir etiketə layiq olmaqda çətinlik çəkir".[106]

Bir sıra xristian mənbələri Həvari Pavel və Müqəddəs Pyotrun hər ikisinin Neronun hakimiyyəti dövründə baş tutan təqiblər zamanı öldüklərini bildirir.[107][108][109][110] Yevsevi tərəfindən sitat gətirilən Origen Adamant və Korinfli Dionisi daha sonra Pyotrun çarmıxa çəkildiyini və Pavelin başının kəsildiyini, eləcə də hər ikisinin eyni dövrdə öldüyünü qeyd etmişdilər.[111][112] 95-ci ildə yazılmış Klementin korinflilərə epistolasında Pyotr və Pavelin əzabkeş olduqları bildirilmiş, lakin harada və nə vaxt olduqları qeyd edilməmişdir.[113]

Buna baxmayaraq, Neron dövrünün təqiblərinin həqiqətə uyğunluğu tarixçilərin böyük əksəriyyəti tərəfindən dəstəklənir.[114][115][116][117] Cozef Brayant qeyd etmişdir ki, "Neronun kütləvi edamları bir presedent yaratmışdır və bundan sonra dövlət səlahiyyətlilərinin ölüm cəzasını tətbiq etmələri üçün təqsirlənən şəxsin sadəcə xristian olması kifayət olmuşdur. Bu vəziyyət imperator Trayan və Kiçik Plininin məşhur yazışmalarında təəccüblü şəkildə təsvir edilmişdir. Bu, xristianların 110-cu ildən əvvəl də sırf xristian olduqları üçün öldürüldüyünü təsdiq etmişdir".[53]

Neronun xristianları hədəf aldığı iddiasını dəstəkləyənlər Neronun xristianları yalnız mütəşəkkil şəkildə qəsdən od vurma ittihamı və ya xristianlıqla əlaqəli digər ümumi cinayətlərə görə cəzalandırdığını müzakirə edirlər.[90] Tertullian "Millətlərə" əsərində "institutum Neronianum" (mənası – "Neron institutu") haqqında məlumat vermişdir və buna görə də alimlər Neronun hakimiyyəti dövründə xristianlara qarşı qanun və ya fərman yaradılmasının mümkünlüyünü müzakirə edirlər. Fransa və Belçika alimləri, həmçinin marksistlər tarixən bu fikri dəstəkləmiş və belə bir qanunun rəsmi fərman deyil, ümumi hüququn tətbiqi olduğu irəli sürmüşdülər.[118] Bununla belə, bu fikir mübahisə mövzusu olmuşdur, çünki "institutum Neronianum" sadəcə antixristian fəaliyyətlərini təsvir etmiş, onlar üçün hüquqi əsas verməmişdir. Bundan başqa, Tertulliandan başqa heç bir yazıçı xristianlara qarşı qanun haqqında məlumat verməmişdir.[59]

Domisianın dövründə

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Mülki tac taxan Domisianın büstü. Roma Milli Muzeyi, İtaliya.

Bəzi tarixçilərə görə, yəhudilər və xristianlar Domisianın hakimiyyətinin sonlarına doğru (89–96) şiddətli təqiblərə məruz qalmışdılar.[119] Ən azı bir əzabkeşlik hadisəsindən bəhs edən Vəhy Kitabı bir çox alimlərin fikrinə görə, Domisianın hakimiyyəti dövründə yazılmışdır.[120] Erkən kilsə tarixçisi Yevsevi yazmışdır ki, Vəhy Kitabında təsvir olunan sosial münaqişə Domisian tərəfindən xristianlara qarşı edilmiş ifrat və qəddar sürgünlərin, edamların təşkilini əks etdirmişdir, lakin bu iddialar şişirdilmiş və ya saxta ola bilər.[121] Laktansi müəllifi olduğu "De mortibus persecutorum" kitabının 3-cü fəslində Domisianın tiranlığından çətin fərqləndirilən formada bəhs etmişdir.[122] Barns qeyd etmişdir ki, "Meliton, Tertullian və Brutti Domisianın xristianları təqib etdiyini bildirmişdilər. Meliton və Brutti heç bir təfərrüat verməmişdi, Tertullian isə sadəcə Domisianın tezliklə fikrini dəyişdiyini və sürgün etdiyi insanları geri çağırdığını yazmışdı".[27] Tarixçilərin kiçik bir qismi Domisianın hakimiyyəti dövründə antixristian fəaliyyətinin az olduğunu və ya heç olmadığını müdafiə etmişdir.[123][124] Domisianın hakimiyyəti dövründə baş tutan təqiblərin miqyası ilə bağlı tarixçilər tərəfindən konsensusun olmaması ondan irəli gəlir ki, təqiblər haqqında məlumatlar mövcud olsa da, bu hesablar üstüörtülüdür və ya onların etibarlılığı müzakirə mövzusudur.[59]

Bu mövzuda çox vaxt Roma konsulu və imperatorun əmisioğlu Tit Flavi Klementin edam edilməsinə və onun həyat yoldaşı Flaviya Domisillanın Pandateriya adasına sürgün edilməsinə istinad edilmişdir. Yevsevi yazmışdır ki, Flaviya Domisilla xristian olduğu üçün sürgün edilmişdir. Bununla belə, Dion Kassinin hesabında o, yalnız başqaları ilə birlikdə yəhudiliyə simpatiyada günahkar bilinmişdir.[125] Svetoni sürgündən ümumiyyətlə bəhs etmir.[61] Keresteş ehtimal etmişdir ki, onlar iudaizmi qəbul etmiş və iudaizmə etiqad edən bütün şəxslərə tətbiq edilən "Fiscus Judaicus" vergisini ödəməkdən yayınmağa cəhd etmişdilər.[120] Hər halda, Domisianın hakimiyyəti dövründə antixristian fəaliyyətləri haqqında heç bir hekayə hər hansı bir qanuni fərmana istinad etmir.[59]

Trayan və Adrianın dövrlərində

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Üzərində Plininin adı qeyd olunmuş yazılı abidədən fraqment. Müqəddəs Amvrosiya bazilikası, Milan.

İmperator Trayan Pont xristianları ilə necə davranmaq mövzusunda Kiçik Plini ilə məktublaşmışdır. İlahiyyatçı Edvard Burton yazmışdır ki, bu məktublar o dövrdə xristianları qınayan qanunların olmadığını göstərir. "Əcnəbi xurafatları yatırtmaq üçün çoxlu presedent (ümumi hüquq)" mövcud idi, lakin "mühakimə formasını və ya cəzanı təyin edən ümumi qanun yox idi, nə də ki xristianlığı cinayətə çevirən hər hansı xüsusi qanunvericilik" mövcud deyildi. Buna baxmayaraq, Plini xristianların mühakimə olunmasının nadir hal olmadığını nəzərdə tutmuş və onun hakimi olduğu regionda yaşayan xristianlar quldurluq və ya zina kimi heç bir qeyri-qanuni hərəkətlər etməsələr də, Plini "hər hansı bir qanun səlahiyyəti olmadan insanları heç bir cinayətdə təqsirli olmadıqları halda öldürürdü." və imperatorunun onun hərəkətlərini qəbul edəcəyinə inanırdı.[126] Trayan elə bunu da etmiş və onun hərəkətlərini təsdiqlədiyini bildirən məktub göndərmişdir. O, Pliniyə xristianları mühakimə etməyə davam etməyi, lakin ədalətin, eləcə də "dövrün ruhunun" maraqları naminə anonim ittihamları qəbul etməməyi tapşırmışdı. Xristian olduqlarını etiraf edən və mürtədlikdən imtina edən qeyri-vətəndaşlar isə "inadkarlığa görə" edam edilməli idilər. Vətəndaşlar mühakimə olunmaq üçün Romaya göndərilirdi.[127]

Barns bildirmişdir ki, bu, xristianlığı "bütün digər cinayətlərdən tamamilə fərqli bir kateqoriyaya yerləşdirmişdi. Qanunsuz olan xristian olmaqdır".[27] Bu, Burtonun "xristianlığa qarşı ilk reskript" adlandırdığı[126] və Şervin-Vaytın haqqında bəhs edərkən "ümumi qanuna həlledici təsir göstərmiş" olduğu ehtimalını istisna etmədiyi[118] rəsmi fərman olmuşdur. Buna baxmayaraq, orta əsr xristian ilahiyyatçıları Trayanı səxavətli bütpərəst hesab edirdilər.[128]

İmperator Adrian (117–138) Trayanın xristianlara qarşı siyasətini davam etdirməmişdi. Adriana görə, xristianlar öz etiqadlarına görə cinayət məsuliyyətinə cəlb edilməməli və yalnız and içməkdən imtina kimi konkret cinayətlərə görə təqib edilməlidir.[129] Asiya prokonsulu Qay Minisi Fundana ünvanlanan və Əzabkeş Yustin tərəfindən qorunub-saxlanılmış reskriptdə Adrian fərman vermişdir ki, xristianları ittiham edənlər öz ittihamlarını sübut etmək yükünü daşımalı[130] və əks təqdirdə böhtana görə cəzalandırılmalıdırlar.[131]

Mark Avrelidən Frakiyalı Maksiminə

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Fransanın Lion şəhərində yerləşən Üç Qall amfiteatrı. Arenadakı dirək bu təqib zamanı həlak olan insanların xatirəsinə ucaldılmış abidədir.

Mark Avrelinin hakimiyyətindən Frakiyalı Maksiminin hakimiyyətimə qədər olan dövrdə sporadik antixristian fəaliyyətlər baş tutmuşdur. Bu dövrdə də vilayət hakimləri təqiblərdə imperatorlardan daha mühüm rol oynamağa davam etmişdir.[59] Problemlərə səbəb olan "imperator təşəbbüsü deyil, aşağıdan gələn təzyiq" idi. Bu, Roma tolerantlığının ümumən üstünlük təşkil edən, lakin buna baxmayaraq, davamsız sərhədlərini pozmuşdu. Rəsmi münasibət konkret hallarla üzləşmək üçün aktivləşdirilənə qədər passiv qalmışdı, bu aktivləşdirmə isə adətən lokal və vilayət səviyyəsinə məhdudlaşmışdı.[132] Odur ki, simvolik olaraq qurban verməklə irtidad etmək xristianları azad etmək üçün kifayət olaraq qalmışdı.[59] Xristianları ilkin məhkəmədən sonra təzyiq və mürtədlik imkanı ilə həbs etmək standart təcrübə olmuşdu.[133]

Müşahidələrə görə, imperiyanın müxtəlif hissələrində təqiblərin sayı və şiddəti Mark Avrelinin hakimiyyəti dövründə, yəni 161–180-ci illərdə artmışdır. Madaura və Skilli əzabkeşləri onun dövründə edam edilmişdir.[134] Mark Avrelinin özünün bu təqibləri nə dərəcədə yönəltdiyi, təşviq etdiyi və ya onlardan xəbərdar olduğu aydın deyil və tarixçilər tərəfindən çox müzakirə olunur.[135]

Avrelinnin hakimiyyəti dövründə baş tutan təqibin ən gözəçarpan nümunələrindən biri 177-ci ildə Luqdunda (indiki Lion, Fransa) gerçəkləşmişdir. Burada b.e. I əsrin sonlarında imperator Avqust tərəfindən Üç Qall ziyarətgahı qurulmuşdur. Liondakı təqiblər xristianları bazar və termlər kimi ictimai yerlərdən uzaqlaşdırmaq məqsədilə qeyri-rəsmi bir hərəkat kimi başlamış, lakin sonda rəsmi fəaliyyətlə nəticələnmişdir. Xristianlar saxlanılmış, forumda mühakimə olunmuş və sonradan həbs edilmişdir.[136] Onlar müxtəlif cəzalara məhkum edilmişdir. Bunlara heyvanlara yem edilmək, işgəncələr və həyat şəraitinin pis olduğu həbsxanalara salınmaq daxildir. Xristianlara mənsub olan kölələr məhkəmədə ağalarının insest və kannibalizm ilə məşğul olduqlarını bildirmişdir. Barns bu təqibi "mürtədlikdən sonra belə cəzalandırılan xristianlar" kimi nümunə göstərmişdir.[137] Yevsevi qeyd etmişdir ki, İrineyə 177-ci ildə Lion kilsəsinin əzabkeşliyi gözləyən bəzi üzvləri tərəfindən Papa Elevferiyə ünvanlanmış məktub göndərilmişdir. İriney "Bidətə qarşı" əsərində təqiblərdən bəhs etməmişdir. Yevsevi bu barədə hadisələrdən təxminən 120 il sonra yazdığı "Kilsə tarixi" kitabında bəhs etmişdir. Turlu Qriqori bu təqibləri müəllifi olduğu "Əzabkeşlərin şöhrət kitabı" əsərində qismən əhatə etmişdir. Burada, demək olar ki, yalnız təqiblərin əzabekeşlərinin Qalliyada yaratdıqları möcüzələrdən bəhs edilmişdir.[138]

Müqəddəs Blandinanın əzabkeşliyi. O, Lion əzabkeşlərindən biri idi.

Roma imperiyasında Septimi Severin (193–211) hakimiyyəti dövründə xristianlara qarşı bir sıra təqiblər baş tutmuşdur. Onun hakimiyyəti dövründə yazan İsgəndəriyyəli Klement bildirmişdir: "… yandırılmış, dirəyə vurulmuş, başı kəsilmiş çoxlu sayda əzabkeş hər gün gözlərimizin önündə nümayiş edilmişdir".[139] Ənənəvi baxış bu idi ki, Sever buna görə məsuliyyət daşımışdı. Bu, onun iudaizm və xristianlığı qəbul etməyi qadağan edən fərmanına əsaslanır. Bu fərmanın mövcud olması yalnız bir mənbədən – fakt və uydurmaların etibarsız qarışığı olan "Avqustun tarixi" kolleksiyasından məlumdur.[140] Erkən kilsə tarixçisi Yevsevi Severi təqibçi kimi təsvir etmişdir, lakin xristian apoloqu Tertullian bildirmişdir ki, Sever xristianlara qarşı yaxşı münasibət bəsləmişdi. Tertullianın məlumatına görə, Sever bir xristianı şəxsi həkimi kimi işə götürmüş və tanıdığı bir neçə zadəgan xristianı zorakı dəstələrdən xilas etmək üçün müdaxilə etmişdir.[140] Bəzi tarixçilər iddia edirlər ki, Sever öz hakimiyyətinin ilk illərində xristianlara qarşı əvvəlcə əlverişli siyasət yürütsə də, sonralar mövqeyini dəyişmiş və hakimiyyətinin onuncu ilində onları təqib etməyə başlamışdır.[141] Alternativ olaraq, Yevsevinin Severi təqibçi kimi təsvir etməsi sadəcə onun hakimiyyəti dövründə çoxsaylı təqiblərin, o cümlədən Romanın Afrika vilayətində Felisitata və Perpetuyanın əzabkeşliyinin baş verməsindən irəli gəlmiş ola bilər. Hər halda, bunların Severin ümumimperiya miqyasdakı əməllərinin və ya fərmanlarının yox, lokal təqiblərin nəticəsi olduğu güman edilir.[142]

Desinin hakimiyyətindən əvvəl başqa təqib halları da baş vermişdir, lakin 215-ci ildən sonra onların sayı nisbətən daha azdır. Bu, xristianlığa qarşı düşmənçiliyin azalmasını və ya mövcud mənbələrdəki boşluqları əks etdirə bilər.[59] Severin hakimiyyətindən sonra baş vermiş təqiblərdən bəlkə də ən tanınmışı Frakiyalı Maksiminin (235–238) hakimiyyəi dövründə baş tutmuşdur. Yevsevinin məlumatına görə, 235-ci ildə Maksimin tərəfindən kilsə başçılarına qarşı həyata keçirilən təqib nəticəsində həm İppolit, həm də Papa Pontian Sardiniyaya sürgünə göndərilmişdir. Digər sübutlar göstərmişdir ki, 235-ci ildə gerçəkləşən təqib Kappadokiya və Pont üçün lokal xarakter daşımış, imperator tərəfindən hərəkətə gətirilməmişdir.[143]

"İnamın qələbəsi". Müəllif: Sent-Corc Heyr. Burada "damnatio ad bestias"ın ərəfəsində olan iki xristian təsvir edilmişdir.

Roma tanrılarına ehtiram göstərmək məqsədilə mərasimlər keçirməklə mürtədlik etməkdən imtina edən xristianlar ciddi şəkildə cəzalandırılırdılar. Roma vətəndaşları olanlar sürgün edilmiş və ya başları kəsilərək tez bir zamanda ölümə məhkum edilmişdir. Kölələr, əcnəbi əsilli sakinlər və aşağı təbəqələr sirk arenasında parçalanması üçün heyvanların önünə atılırdı.[144] Bu formada ölümə məhkum edilənlər üçün müxtəlif heyvanlardan istifadə edilirdi. Kit Hopkins yazmışdır ki, xristianların Romada Kolizeydə edam edilib-edilməməsi mübahisə mövzusudur, çünki buna dair heç bir dəlil tapılmamışdır.[145] Norbert Brokman "Encyclopedia of Sacred Places" əsərində qeyd etmişdir ki, imperiya dövründə Kolizeydə açıq edamlar keçirilmişdir və burada xristianların edam edildiyinə heç bir şübhə yoxdur. Antioxiyalı İqnati "107-ci ildə Trayan tərəfindən heyvanların önünə atılmışdır. Çox keçməmiş, 115 nəfər xristian oxatanlar tərəfindən öldürülmüşdür. II əsrin ikinci yarısında xristianlar vəbanın sona çatması üçün tanrılara dua etməkdən imtina edən zaman Mark Avreli küfrə görə Kolizeydə minlərlə adamı öldümüşdür".[146]

Desinin dövründə

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Əsas məqalə: Desi dövründə xristianların təqibi

Xristianlara qarşı imperiya miqyasında ilk rəsmi fərman ilə icra olunan təqib III əsrdə Desi Trayanın hakimiyyəti dövründə baş vermişdir.[147] B.e. 250-ci ildə imperator Desinin bununla bağlı verdiyi fərman on səkkiz ay qüvvədə qalmışdır.[148] Vilayət hakimləri öz yurisdiksiyalarında böyük şəxsi səlahiyyətə malik idilər və xristianlara qarşı lokal xarakter daşıyan təqib halları və kütləvi zorakılıq hadisələri ilə necə məşğul olacaqlarını özləri seçə bilərdilər.[149] Bu müddət ərzində bəzi xristianlar öldürüldü, digərləri isə edamdan qaçmaq üçün mürtədlik etmişdir. Vilyam Hyu Klifford Frend təxmin edir ki, təqiblər zamanı 3,000–3,500 xristian öldürülmüşdür.[148]

Desinin hakimiyyəti dövrünə aid şəhadətnamə.

Fərmanın mətni qorunub-saxlanılmamışdır, amma məlumdur ki, burada azad edilmiş yəhudilər istisna olmaqla bütün imperiya sakinlərindən Roma maqistratının iştirakı ilə tanrılara qurban kəsmələrini tələb etmiş, buna görə yazılı şəhadətnamələr verilmişdir.[86] Fərmanın xüsusilə xristianları hədəf almasına dair heç bir sübut yoxdur.[84] Bu fərman Desinin ənənəvi Roma dəyərlərini bərpa etmək siyasətinin bir hissəsi idi.[150] Verilən şəhadətnamələrdən bir neçəsi qorunub-saxlanılmışdır. Misirdə aşkar edilmiş bir şəhadətnamənin mətni belədir:

" [Birinci şəxs:] Teadelfiya kəndinin Peterin qızı Avreli Belli və onun qızı Kapinisdən olan qurbanlarından məsuliyyət daşıyanlara. Biz həmişə tanrılara daimi qurban kəsmişik, indi də sizin hüzurunuzda nizamnamələrə uyğun olaraq şərablar süzmüşəm və qurban kəsmişəm və qurbanlıqların dadına baxmışam və aşağıda bizim üçün bunu təsdiq etməyinizi xahiş edirəm. Müvəffəqiyyətiniz davam etsin.

[İkinci şəxs:] Biz, Avreli Seren və Avreli Erma, sizin qurban verdiyinizi gördük.

[Üçüncü şəxs:] Mən, Erma, təsdiq edirəm. İmperator Sezar Qay Messi Kvint Trayan Desi Pi Feliks Avqustun birinci ili, 27 pauni.[151]

"

Vilayət hakimi Plini 112-ci ildə imperator Trayana yazdığı məktubda xristian olduqları güman edilən şəxslərdən Məsihi lənətləmələrini tələb etdiyini bildirmişdir,[50] lakin Desinin hakimiyyəti dövrünə aid şəhadətnamələrdə Məsih və ya xristianlardan bəhs edilməmişdir. Buna baxmayaraq, bu, ilk dəfə idi ki, bütün imperiya ərazisində yaşayan xristianlar imperator fərmanı ilə dinləri və həyatları arasında seçim etmək məcburiyyətində qalmışdılar.[48] Bir sıra görkəmli xristianlar, o cümlədən Papa Fabian, Antioxiyalı Vavila və Yerusəlimli Aleksandr qurban kəsməkdən imtina etdiklərinə görə öldürülmüşdür.[86] Şəhadətnamə almaqdan imtina etmələri nəticəsində edam edilən xristianların sayı məlum deyil və rəsmi orqanların kimin şəhadətnamə alıb, kimin almadığını yoxlamaq üçün nə qədər səy göstərdiyi bilinmir. Buna baxmayaraq, məlumdur ki, çox sayda xristian mürtəd olub mərasimləri yerinə yetirmiş, digərləri, o cümlədən Karfagen yepiskopu Kiprian, dövlətdən gizlənmişdir.[48] Fərmanın icra müddəti cəmi on səkkiz aya yaxın olsa da, o vaxta qədər heç bir problem olmadan yaşayan bir çox xristian icması üçün bu, kəskin şəkildə travmatik olmuşdur.[84]

Bu dövrdə fərmanı icra edərək dindən dönən xristianlar "lapsi" adlanırdı. Əksər kilsələrdə dindən dönənlər xristianlığa yenidən qəbul edilirdilər. Əksinə, bəzi Afrika yeparxiyaları onları yenidən qəbul etməkdən imtina etmişdilər. Desinin hakimiyyəti dövründə baş tutan təqiblər birbaşa şizmatik novasianizm hərəkatına gətirib çıxarmışdır. Hərəkatın tərəfdarları təqiblər baş tutan dövrdə imanlarını etiraf etməyən dindən dönmüş xristianların dinə yenidən qəbul olmasını dəstəkləmirdilər.[152]

Valerian

[redaktə | vikimətni redaktə et]
II Sikstin əzabkeşliyinin təsviri. XIV əsr.

İmperator Valerian 253-cü ildə taxta əyləşmişdir, lakin növbəti ildən Romadan uzaqlaşaraq Antioxiyanı fəth etmiş Sasanilərə qarşı döyüşmüşdür. O, 260-cı ildə əsir düşdüyünə görə bir daha geri qayıtmamış və məhbus kimi vəfat etmişdir. Valerian senata xristianlarla bağlı iki məktub göndərmişdir. 257-ci ildə göndərdiyi birinci məktubda o, bütün xristian ruhanilərinə Roma tanrılarına qurban kəsməyi əmr etmiş və xristianlara qəbiristanlıqlarda yığıncaq keçirməyi qadağan etmişdir.[153] Valerian növbəti il göndərdiyi ikinci məktubda yepiskopların və digər yüksəkrütbəli kilsə məmurlarının edam edilməsi, xristian olan senatorların və ekvitlərin titullarından məhrum edilməsi və əmlaklarının müsadirə edilməsini əmri etmişdir. Onlar Roma tanrılarına qurban kəsmədikləri halda edam ediləcəkdilər. Mürtədlik etməyən Roma matronaları əmlakları müsadirə olunaraq sürgün edilməli, qurban kəsməkdən imtina edən dövlət qulluqçuları, imperatorun işçiləri və ev təsərrüfatının üzvləri isə köləyə çevrilərək imperator mülklərində işləməyə göndəriləcəkdilər.[154] Roma imperator idarəsində mərkəzində belə yüksəkrütbəli xristianların olması faktı Desinin on ildən az əvvəl həyata keçirdiyi hərəkətlər qalıcı təsir göstərmədiyinin sübutu idi.[155]

Valerianın hakimiyyəti dövründə edam edilənlər arasında Karfagen yepiskopu Kiprian və Roma yepiskopu II Sikst, o cümlədən Müqəddəs Lavrenti də var. 14 sentyabr 258-ci ildə Karfagen prokonsulu Qaleri Maksimin Kiprianı xalqın önündə təftişin edərkən aralarında keçən dialoq qorunub saxlanılmışdır. Burada ondan Roma tanrılarına qurban kəsmək tələb olunmuşdur ki, o da bundan imtina etmiş və ölüm hökmünə məhkum edilmişdir.[156] Kiprian dərhal şəhərdən çox da uzaq olmayan açıq yerə aparılmışdır. Bu zaman xristianlardan ibarət böyük bir izdiham onu ​​izləmişdir. Kiprianın gözü iplə bağlandıqdan sonra onun başı qılıncla kəsilmişdir. Onun cəsədi xristianlar tərəfindən götürülümüşdür.[157]

Diokletian və Qaleri

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Əzabkeş heykəli. Milan kafedralı.

Diokletian 284-cü ildə taxta oturmuşdur. O, dini baxımdan mühafizəkar, ənənəvi Roma kultuna sadiq idi. Diokletian özünə məxsus yeni kult yaratmamışdı, daha qədim Olimp tanrılarına üstünlük verirdi.[158] Hər halda, Diokletian ümumi dini dirçəlişə ilham vermək istəyirdi, lakin hakimiyyətə gələndə dərhal xristianlığa qarşı kampaniya aparmamışdı. Buna baxmayaraq, o, dini azlıqlara rəsmi münasibəti tədricən dəyişmişdir. Diokletian hakimiyyətinin ilk on beş ilində ordusunu xristianlardan təmizləmiş,[159] maniçiləri ölümə məhkum etmiş[160] və öz ətrafına xristianlığın əleyhdarlarını yığmışdı. Diokletian avtokratik hökumətə üstünlük verirdi və özünü keçmiş Roma şöhrətinin bərpaçısı kimi görürdü. Laktansinin məlumatına görə, Diokletian və Qaleri 302-ci ilin qışında Nikomediyada olarkən xristianlara qarşı imperiya siyasətinin necə olması barədə mübahisəyə girmişdilər. Diokletian iddia edirdi ki, xristianlara bürokratiyadan və ordudan uzaqlaşdırmaq tanrıları məmnun etmək üçün kifayət idi, Qaleri isə onların məhv edilməsinin daha doğru olduğuna inanırdı. Onlar mübahisəni həll etmək üçün Apollon kahininə üz tutmuş, Diokletian kahinin cavabını Qalerinin mövqeyinin təsdiqi kimi qəbul etmiş və 24 fevral 303-cü ildə ümumi təqib elan etmişdir.[161] Xristianlığa qarşı 303-cü ildən 312-ci ilə qədər ən azı doqquz imperator fərmanı verilmişdir. Diokletianın fərmanları daha çox xristianların imtiyazlı yuxarı təbəqələri ilə bağlı olduğu halda, II Maksimin Dazanın verdiyi fərmanlar bütün xristianları Roma icmasından təcrid etmək məqsədi daşıyırdı.[162]

Roma hakim sinfi daxilində təqiblərə dəstək universal deyildi. Qaleri və Diokletian amansız təqibçi olmaqlarına baxmayaraq, Konstansi bu məsələyə həvəssiz yanaşırdı.[163] Bütün sakinlərin Roma tanrılarına qurban kəsməyə çağırışlar kimi sonrakı təqib xarakterli fərmanlar onun hakimiyyətdə olduğu ərazilərdə tətbiq edilməmişdi.[164] Konstansinin oğlu Konstantin 306-cı ildə imperator vəzifəsini tutduqdan sonra xristianların bərabərhüquqlu vətəndaş statusunu bərpa etmiş və təqiblər zamanı müsadirə edilmiş əmlaklarını onlara geri qaytarmışdır.[165][166] 306-cı ildə İtaliyada qəsbkar Maksensi Maksimianın varisi II Severi devirmiş və tam dini tolerantlıq vəd etmişdir.[167] Qaleri 311-ci ildə Serdika fərmanı ilə şərqdəki təqiblərə son qoymuşdur,[168] lakin bu təqiblər onun varisi Maksimin tərəfindən Misir, Fələstin Suriyası və Kiçik Asiyada davam etdirilmişdir.[169] Konstantin və Severin varisi Lisini 313-cü ildə "Milan fərmanı"nı imzalamışdılar. Bu fərman Qalerinin verdiyi fərmandan daha ətraflı şəkildə xristianlığa tolerantlıq təklif etmişdir. Lisini 313-cü ildə Maksimini devirmiş və şərqdə təqiblərə son qoymuşdur.[170]

Mübahisələr

[redaktə | vikimətni redaktə et]

İlahiyyatçı Pol Midlton yazmışdır ki, "əzabkeşlik haqqında hesablar mübahisəli narrativlərdir. Əzabkeşlik hekayələrini izah etməyin bitərəf yolu yoxdur, çünki onlar istər-istəməz qəhrəmanlar və canilər yaradırlar. Hətta erkən kilsədə də əzabkeşlik həmişə mübahisəli olmuşdur. Bundan başqa, hər hansı həqiqi və saxta əzabkeşliyi obyektiv olaraq ayırd etmək axtarışı mahiyyətcə tərtibçinin, rəvayətçinin və ya hətta redaktorun dəyərlərinin və ya kimlik iddialarının tətbiqini təmsil edir".[171]

Roma imperiyasında xristian əzabkeşliyi ilə bağlı fikir ayrılıqları və mübahisələr az deyil.[172]

Həqiqilik

[redaktə | vikimətni redaktə et]

I Konstantinin hakimiyyətinə qədərki dövrə qədər həqiqiliyi olan xristian hesablarının, tarix haqqında əsərlərin və əzabkeşliyə dair digər sübutların sayı müzakirə mövzusudur. Avqustin Avrelinin "Əzabkeşlərin əməlləri" əsərində ilkin əsrlərdə əzabkeşlərin həbs edilməsi, onlar haqqında istintaqlar, onların mühakimə, edam və dəfn edilməsi ilə bağlı bütün müxtəlif hesablar mövcuddur.[173] Bu hesablar tarixilikləri baxımından müxtəlifdir, çünki onların bir çoxu təsvir etdikləri hadisələrdən xeyli sonra yazılmışdır.[174] İppolit Delyenin təsnifat meyarı mətnləri üç qrupa bölməyə imkan verir:

  • 1. Rəsmi qeydlər və birbaşa ifadələrin hesabları.
  • 2. Birinci qrupa aid sənədlərə və ya ən azı müəyyən sayda təhlükəsiz tarixi elementlərə əsaslanan narrativlər.
  • 3. Daha sonrakı dövrlərə aid yeni və ya agioqrafik fantaziyalar.[175]

Birinci kateqoriya əsasən tarixi, üçüncü kateqoriya isə qeyri-tarixi fantastika kimi ümumi qəbul edilir. Müzakirə ikinci kateqoriyaya əsaslanır.[176] Pyer Maravala görə, bu mətnlərin çoxu "oxucuları ruhən tərbiyə etmək üçün yazılmışdır və onların əsas məqsədi tarix yaratmaq deyil, mükəmməl əzabkeşlik obrazını verməkdir". Maraval davam etmişdir ki, "Əzabkeşlərin əməlləri" və "Müqəddəslər Felisitata və Perpetuyanın ehtirası" əsərləri müasir oxucuya təqiblərin reallığını və yaşadıqları icmaların onlara necə davrandığını dərk etməyə imkan vermək üçün kifayət qədər həqiqi tarixi məlumatları qoruyub saxlamışdır.[177]

"Əqidəlilər ölümə". Müəllif: Herbert Qustav Şmalts. 1888-ci il.

Yevsevinin yazılarının həqiqiliyi də bu uzun mübahisənin bir aspekti olmuşdur. Yevsevi qərəzli müəllif hesab olunur. Barnsın fikirlərinə görə, Yevsevi xüsusən də xronologiyada səhvlər edir və I Konstantinə həddən artıq sadiqdir, lakin onun bir çox iddiası, qorunub-saxlanılmamış orijinal mənbələrdən diqqətlə sitat gətirilən hərtərəfli çıxarışlarında özündə əks etdirən metoduna görə etibarlı qəbul edilir.[178][179] Məsələn, Yevsevi iddia edir ki, Mark Avreli 138–161-ci illərdə imperiya hakimiyyətində Antonin Piy ilə assosiasiya olduğu halda, Piy Larisa, Saloniki, Afina şəhərlərinə və bütün yunanlara xristianlığın cinayətkar xarakteri haqqında yazmışdır. Yevsevi təsdiq üçün Melitonun "Mark Avreliyə xristianlıq üçün apologiya" əsərini misal gətirmişdir, "Əzabkeş Yustinin birinci apologiyası"nın əlyazmasında isə mətndə yalnız kiçik dəyişikliklərlə eyni imperator məktubu təqdim olunmuşdur. Xristianların "eo ipso" cinayətkar hesab edilməsi prinsipi 161-ci ildən sonrakı dövrdə yaxşı təsdiqlənmişdir. Barnsa görə, beləliklə, Yevsevinin verdiyi məlumatlarında çoxunun həqiqiliyi dəstəklənir.[180]

Könüllülük

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Ceffri de Sent-Krua erkən xristian əzabkeşlərini üç kateqoriyaya ayırır: əzabkeş olmaq üçün könüllü olanlar; könüllü olmayan, lakin Roma tanrılarına qurban verməmək kimi əməlləri əzabkeşliyə gətirib çıxaran; və heç bir açıq cinayətkar hərəkəti olmadan hakimiyyət tərəfindən təqib edilənlər.[181] Sent-Kruaya görə, Yevsevinin "Fələstin əzabkeşləri" əsərində bəhs etdiyi 91 fələstinli əzabkeşdən 44-ü haqqında kateqoriyalara ayırmağa imkan verən detallar yoxdur. Qalan 47 nəfərdən 13-ü könüllü olmuş, 18-i "diqqəti özünə çəkmiş", 16-sı isə "təqib edilmiş ola bilər". Sent-Krua daha sonra ilk iki kateqoriyanı "könüllü əzabekşliyin" geniş tərifində birləşdirmiş və onları əzabkeşlərin ümumi sayından çıxarmışdır.[182] Qlen Vorren Bouersok təklif etmişdir ki, könüllü əzabkeşlik kifayət qədər geniş yayılmışdı və II əsrin sonlarında kilsə səlahiyyətliləri onu sıxışdırmağa çalışmış, artıq III–IV əsrlərdə həmin səlahiyyətlilər "əzabkeşlik üçün çağırılan könüllülər və təqib nəticəsində meydana gələn daha ənənəvi növ arasında" kimin "əzabkeşlik tacı"nı kimin alıb-almayacağını müəyyən etməyə başlamışdılar.[183][184]

Herbert Musurillyo bildirmişdir ki, Sent-Krua "xristian əzabkeşliyinin könüllülüyünü həddindən artıq vurğulayır, bunu dəstəkləyən dəlillər yalnız əsərin ilk hissələrindədir və az saydadır".[55] Fəlsəfə professoru Alan Vinselett bununla razılaşmış, Sent-Kruanın könüllü əzabeşlik təsnifatının çox genişmiqyaslı olduğunu yazmışdır. O, əlavə etmişdir ki, ilk dörd əsrin tədqiqi könüllü əzabkeşliyin olduğunu göstərir, lakin Sent-Kruanın dediyi kimi əzabeşlərin 75%-ni yox, cəmi 12%-ni təşkil edirdi.[185]

Kandida Moss öz əsərində könüllü əzabkeşliyin erkən xristianlar tərəfindən ayrı bir kateqoriya kimi tanınmadığını irəli sürmüşdür. O, yazmışdır ki, "bələdçi kimi xidmət edəcək heç bir linqvistik termin olmamasına baxmayaraq, alimlər əzabkeşliyin təhrikedici və ya könüllü olmasına dair fərziyyələr və yüksək fərdi taksonomiyalarla işləməkdən çəkinmirlər". Moss iddia etmişdir ki, könüllü əzabkeşliyin diskret bir təcrübə kimi sübutu yalnız əzabkeşlik növlərini fərqləndirən mətnlərdən müəyyən edilə bilər və bu fərqləndirmələr heç vaxt neytral olmur. Mossun fikrinə görə, erkən xristianlar yalnız III əsrdən etibarən "könüllü əzabkeşliyi" tanımağa və qınamağa başlamışdılar.[186] Pol Midlton könüllü əzabkeşliyin "protortodoks xristian əzabkeşliyi"nin alt hissəsi kimi etibarlılığı müdafiə etmiş, onların hamısını ədədi cəmə daxil etmişdir.[171] O, bildirmişdir ki, "Antioxiyalı Müqəddəs Kiprianın əməlləri" əsərinin mətnində "könüllü əzabkeşlik aktında iştirak edənlərin əsl əzabkeşlərdən başqa bir şey olduqlarını iddia edən heç bir şey yoxdur". "Müqəddəslər Felisitata və Perpetuyanın ehtirası" əsərində artıq həbsdə olanları gücləndirməyə gələn xristian lider "öz iradəsi ilə təslim olan" biri kimi təsvir edilmişdir.[187] Moss və Midltona görə, könüllülük əzabkeşliyin radikal bir forması hesab edilirdi və daha sonrakı dövrə aid xristian ədəbiyyatında tənqid edilmişdir, lakin, hər halda, könüllülər "erkən xristian ənənəsində əzabkeşlər kimi qiymətləndirilmişdir".[188]

Mübaliğə

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Roma imperiyasında xristianların təqibi mövzusunda kökü Edvard Gibbon və Qlen Vorren Bouersok kimi tarixçilərin irəli sürdükləri fikirlərə dayanan, uzun müddətdir davam edən mübahisə mövccudur. Tarixçi Patrisiya Kreddoka görə, Gibbonun "Roma imperiyasının zəifləmə və süqutunun tarixi" əsəri şah əsərdir, lakin müəllifin qərəzliliyi onun istifadə etdiyi metoda təsir göstərir və bu, Gibbonun "müvəkkil işini görsün deyə tarixçi rolunu tərk etməsi"nə səbəb olmuşdur.[189][190] Müvafiq olaraq, Gibbon özü də bu mübahisənin bir aspektinə çevrilmişdir.[191][192]

Gibbon, xristian əzabkeşlərlə bağlı hesablarının təqiblərin miqyasını və barbarlığını şişirtdiyini iddia etmişdir. Sonrakı dövrdə yaşamış alimlər bu fikrə qatılmış və irəli sürmüşdür ki, yəhudi və Roma kimliklərindən ayrı bir xristian kimliyinin formalaşmasına ehtiyac duyulduğuna görə "əzabkeşlər kultu"nu yaratmaq üçün mübaliğə zəruri hala gəlmişdir.[193][194] Mübaliğə və saxtalaşdırma, əsasən orta əsrlərə təsadüf etsə də, baş vermişdir və əzabkeşlər erkən xristian kimliyinə güclü təsir göstərmişdir. Buna baxmayaraq, ilahiyyat professoru Qreydon F. Snayder qədim mətnlərdən və mövcud binalar, simvollar, incəsənət nümunələri, dəfn mərasimləri, yazılı abidələr, məktublar, qeydlər və hətta musiqi kimi arxeoloji sübutlardan istifadə edərək əzabkeşlər kultu erkən mənbələrə təsir göstərmədiyini, bu prosesin I Konstantindən sonra başladığını bildirmişdir.[195]

On iki həvarinin əzabkeşliyinin təsviri. "İlahiyyatçı Qriqorinin homiliyası". IX əsr.

Müasir müəlliflərin əksəriyyəti Böyük təqibin zorakılığının səviyyəsinə Gibbondan daha az şübhə ilə yanaşır. Diokletianın hakimiyyəti dövrünü tədqiq edən tarixçi Stiven Vilyams 1985-ci ildə yazmışdır ki, "hətta ixtira üçün haşiyəyə icazə versək belə, geridə qalanlar kifayət qədər dəhşətlidir. Gibbondan fərqli olaraq, biz oxşar hadisələri yaşadığımız və bu cür xəbərlərə inamsızlığın sivil təbəssümünün nə qədər əsassız olduğunu bildiyimiz bir dövrdə yaşayırıq. Hər şey bizim ən pis təsəvvürlərimiz qədər pis ola bilər və olub".[196]

Rəqəmlər

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Ceffri de Sent-Kruanın Böyük təqib zamanı əzabkeş olmuş xristianların ümumi sayı ilə bağlı təxminləri tamamilə onun Yevsevinin "Fələstin əzabkeşləri" kitabında Fələstin Suriyası vilayətindən olan əzabkeşlər haqqında tam məlumat verməyə çalışdığına inanmasından asılıdır.[181] Hər halda, Yevsevinin məqsədləri mübahisə mövzusudur.[197] Sent-Krua Yevsevinin məqsədlərinin "Əzabkeşlər haqqında" əsərinin mətnindən aydın olduğunu müdafiə etmişdir. 310-cu ildə Kesariyada baş verən əzabkeşlikləri Yevsevi yazmışdır ki, "bütün təqib dövrü ərzində Kesariyada baş verən əzabkeşliklər belə idi". O, daha sonra Fain düşərgəsində baş vermiş kütləvi edamları təsvir etmiş və əlavə etmişdir ki, "bu əzabkeşliklər tam səkkiz il ərzində Fələstində törədilmişdir və bu, bizim dövrümüzdəki təqiblərin təsviri idi".[198]

Timoti Barnsın fikirlərinə görə, Yevsevinin niyyəti Sent-Kruanın iddia etdiyi qədər genişmiqyaslı deyildi. Onun fikrinə görə, Yevsevinin məqsədi bütün əzabkeşlər haqqında geniş məlumat vermək yox, təqibin və əzabkeşliyin necə olduğu haqqında fikir yaratmaq üçün nümunələr vermək idi.[137] Barns mövqeyini dəstəkləmək üçün "Əzabkeşlər haqqında" əsərinin ön sözünə istinad etmişdir. Burada qeyd edilmişdir: "Beləliklə, müxtəlif vilayətlərdə tanınmış olan münaqişələr onların vilayətlərində döyüşçülərlə birlikdə yaşayanlar tərəfindən yazılmalıdır. Buna baxmayaraq, mənə gəldikdə, mən dua edirəm ki, şəxsən onlarla birlikdə olduğum insanlar haqqında danışa biləcəyəm". Barns hesab edirdi ki, bu, başqa yerdə haqlarında yazılıb deyə haqqında məlumat vermədiyi başqa əzabkeşlərin olduğunu göstərirdi.[50] Niderlandın Qroningen Universitetinin professoru Yan Bremmer yazmışdır ki, Yevsevi "qədim əzabkeş rəvayətlərini "Qədim əzabkeşlər toplusu" adlı kitabında toplamışdır" və hər halda, Yevsevinin "qorunub-saxlanılmış mətnlərində qeyd etmədiyi bir sıra əzabkeş rəvayətləri olacaqdır". Bremmer iddia etmişdir ki, nə Yevsevinin, nə də Avqustinin öz mətnlərinə şəxsən tanıdıqları hər bir əzabkeşi daxil edəcəyini gözləmək üçün heç bir səbəb yoxdur.[199] Yevsevinin mətnində "Fələstin əzabkeşləri" əsərinə əsaslanan hesabatlara daxil edilməyən əzabkeşlərin və etirafçıların adı açıqlanmayan yoldaşlarından da bəhs edilmişdir.[200]

Edvard Gibbon Yevsevinin işlətdiyi üslubun qeyri-müəyyənliyindən şikayətlənmiş, sonra "Fələstin əzabkeşləri" əsərində sadalanan şəxslərin ümumi sayını hesablamış və Böyük təqibdə əzabkeş olanların sayı ilə bağlı ilk təxmini irəli sürmüşdür. O, əsərdən çıxarılan sayı onun əhatə etdiyi illərə bölmüş, onu Fələstin vilayətinin təmsil etdiyi Roma dünyasının ümumi əhalisinin payına vurmuş və əldə olunan bu rəqəmi təqiblərin ümumi əhatə etdiyi dövrə vurmuşdur. Nəticədə iki min nəfərdən az say ortaya çıxmışdır.[201][202] Bu yanaşma "Fələstin əzabkeşləri" əsərində göstərilən əzabkeşlərin sayının tam olması, əhalinin dəqiq dərk edilməsi və onun imperiya daxilində bərabər paylanması ehtimalından asılıdır, lakin, hər halda, reallıq belə deyildi. 1931-ci ildə Ervin Ramsdell Qudenaf Gibbonun təxminlərinin qeyri-dəqiq olduğunu bildirmişdi. Bundan sonra bir çox başqa tarixçi öz müxtəlif təxminləri ortaya çıxarmışdılar. Bəziləri hesab edirdilər ki, 300-cü ildə 60 milyon əhalisi olan Roma imperiyasında yaşayan xristianların sayı 6 milyondan 15 milyona qədər dəyişirdi. Diokletianın hakimiyyəti dövründə 6 milyon xristianın yalnız 1 faizi həlak olduğu fərz edilsə, bu, altmış min nəfər deməkdir.[203] Sonrakı illərə aid digər təxminlər Gibbonun əsas metodologiyasına uyğundur.[204] Anqlikan tarixçisi Vilyam Hyu Klifford Frend Böyük təqib zamanı 3,000–3,500 xristianın öldürüldüyünü təxmin etmişdir, baxmayaraq ki, bu rəqəm mübahisəlidir.[148] Tarixçi Min Sok Şin hesab etmişdir ki, Diokletianın hakimiyyəti dövründə 23,500-dən çox xristian əzabkeş olmuşdur, lakin onlardan 850-nin adı məlumdur.[162]

Sent-Krua nəticədə əldə olunan sayların ümumi məsələyə təsir göstərməsinə icazə verməmək barədə xəbərdarlıq etmişdir. O bildirmişdir ki, "əzabkeşlik haqqında statistika tək başına ümumiyyətlə xristianların çəkdiyi əzabların etibarlı göstəricisi deyil".[182]

Qeydlər

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  1. ↑ Riçardsona görə, "chrestus" və "christus" sözləri arasındakı qarışıqlıq kifayət qədər təbii idi. Həmin dövrdə orfoqrafiya və tələffüz fərqi əhəmiyyətsiz idi. İki formanın da mənlarını bir-birləri ilə əvəz etmək qeyri-xristianlar arasında olduqca adi hala gəlmişdi. Paqanlar yeni "xurafat"ın banisini kölə adı ilə müəyyən etməyə meylli idilər. Erkən apologistlərdən bəziləri paqanların tez-tez bu iki yazılışı qarışdırdıqlarından şikayətlənmiş və bunun xristianları narahat etdiyi əlavə etmişdilər.[87]
  2. ↑ Məlum olan ən qədim əlyazmada "xrestianlar" mənasını daşıyan "Chrestianos" sözündəki "e" hərfi "i" hərfinə dəyişdirilmişdir. Buna görə də "Chrestianos" sözünü "xristianlar" kimi oxumaq şübhəli hesab edilir.[96]

Mənbə

[redaktə | vikimətni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 Bibliowicz, 2019. səh. 42
  2. ↑ Rives, 2010. səh. 284
  3. ↑ Rüpke, 2007. səh. 22, 29
  4. ↑ Rüpke, 2007. səh. 10
  5. ↑ Rawson, 1974. səh. 193–212
  6. ↑ Tripolitis, 2002. səh. 2
  7. ↑ Rives, 2010. səh. 241–244
  8. ↑ Rives, 2010. səh. 244
  9. ↑ Clark, 1983. səh. 80–105
  10. ↑ Orlin, 2010. səh. 31
  11. ↑ 1 2 3 MacMullen, 1981. səh. 2
  12. ↑ MacMullen, 1981. səh. 2–3
  13. ↑ Rüpke, 2007. səh. 32
  14. ↑ Kahlos, 2019. səh. 1, 78, 200, 265, fn.32
  15. ↑ Lavan, 2011. səh. 23
  16. ↑ 1 2 Rüpke, 2007. səh. 32–33
  17. ↑ Rüpke, 2007. səh. 34
  18. ↑ Beard, North və Price, 1998. səh. 341
  19. ↑ 1 2 3 4 Sherwin-White, 1952. səh. 199
  20. ↑ 1 2 3 Sherwin-White, 1952. səh. 202
  21. ↑ Plescia, 1971. səh. 120
  22. ↑ Boer, 1990. səh. 45
  23. ↑ Whitby, Streeter, 2006. səh. 23
  24. ↑ 1 2 Whitby, Streeter, 2006. səh. 60
  25. ↑ 1 2 Cairns, 1996. səh. 87
  26. ↑ 1 2 3 Bryant, 1993. səh. 316
  27. ↑ 1 2 3 Barnes, 1968a
  28. ↑ Green, 2010. səh. 126–127
  29. ↑ Casson, 1998. səh. 84–90
  30. ↑ Lee, 2016
  31. ↑ Orlin, 2010. səh. 22
  32. ↑ Wilken, 2003. səh. 197–205
  33. ↑ Meeks, 2003. səh. 79
  34. ↑ Meeks, 2003. səh. 81
  35. ↑ Meeks, 2003. səh. 88–90
  36. ↑ McDonald, 1996. səh. 120–126
  37. ↑ Gibbon, 1996. səh. 311
  38. ↑ Gibbon, 1996. səh. 309
  39. ↑ Goodman, 2007. səh. 531
  40. ↑ Latourette, 1956. səh. 82
  41. ↑ 1 2 Ehrman, 2004. səh. 313–314
  42. ↑ McDonald, 1996. səh. 112, 116, 119
  43. ↑ Keener, 2005. səh. 3
  44. ↑ McDonald, 1996. səh. 120,121
  45. ↑ Sherwin-White, 1954. səh. 23
  46. ↑ de Sainte-Croix, 2006. səh. 128
  47. ↑ Salisbury, 2004. səh. 8
  48. ↑ 1 2 3 Moss, 2012a
  49. ↑ Plescia, 1971. səh. 49, 121
  50. ↑ 1 2 3 Barnes, 1968a. səh. 32–50
  51. ↑ 1 2 Barnes, 1968a. səh. 48
  52. ↑ Barnes, 1968a. səh. 50
  53. ↑ 1 2 3 Bryant, 1993. səh. 314
  54. ↑ Burton, 188. səh. 324
  55. ↑ 1 2 Musurillo, 1972. səh. 61
  56. ↑ de Sainte-Croix, 2006. səh. 123
  57. ↑ de Sainte-Croix, 2006. səh. 114f
  58. ↑ de Sainte-Croix, 2006. səh. 116
  59. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Barnes, 1968a. səh. 35
  60. ↑ de Sainte-Croix, 2006. səh. 124
  61. ↑ 1 2 Barnes, 1968a. səh. 37
  62. ↑ de Sainte-Croix, 2006. səh. 117
  63. ↑ de Sainte-Croix, 2006. səh. 137
  64. ↑ de Sainte-Croix, 1964. səh. 75–78
  65. ↑ de Sainte-Croix, 1964. səh. 103
  66. ↑ de Sainte-Croix, 2006. səh. 121
  67. ↑ de Sainte-Croix, 2006. səh. 122
  68. ↑ James, 1996. səh. 1–25
  69. ↑ 1 2 de Sainte-Croix, 2006. səh. 135
  70. ↑ Ben-Sasson, 1976. səh. 254–256
  71. ↑ Wylen, 1995. səh. 190–192
  72. ↑ Wilken, 1986. səh. 19
  73. ↑ Janssen, 1979. səh. 138
  74. ↑ Janssen, 1979. səh. 135–136
  75. ↑ Brown, 1971. səh. 17
  76. ↑ Champlin, 2010. səh. 121–122
  77. ↑ 1 2 Orlin, 2015. səh. 287
  78. ↑ 1 2 Frend, 1965. səh. 137
  79. ↑ Grant, 2006. səh. 37
  80. ↑ Wright, Esler, 2000. səh. 1027–1047
  81. ↑ Yevsevi, 323–325. səh. 5:1.7
  82. ↑ Fergurson, 2003. səh. 218
  83. ↑ Lukian, 180. səh. 24–25
  84. ↑ 1 2 3 4 Scarre, 1995. səh. 170
  85. ↑ Potter, 2004. səh. 241
  86. ↑ 1 2 3 Frend, 1984. səh. 319
  87. ↑ 1 2 3 Richardson, 1998. səh. 205
  88. ↑ 1 2 Richardson, 1998. səh. 118
  89. ↑ Richardson, 1998. səh. 202–205
  90. ↑ 1 2 3 de Sainte-Croix, 2006. səh. 105–152
  91. ↑ Frend, 1965. səh. 130
  92. ↑ Frend, 1965. səh. 125
  93. ↑ Barnes, 1971. səh. 145
  94. ↑ de Sainte-Croix, 1964. səh. 105–152
  95. ↑ Barrett, 2020. səh. 6
  96. ↑ Theißen, Merz, 2001. səh. 89
  97. ↑ Tasit. səh. 15:44
  98. ↑ Blom, 2019. səh. 564–581
  99. ↑ Meier, 1991. səh. 168–171
  100. ↑ Voorst, 2000
  101. ↑ Carrier, 2014. səh. 269
  102. ↑ Barnes, 1968a. səh. 34
  103. ↑ Witherington III, 2003. səh. 177
  104. ↑ Moss, 2013
  105. ↑ 1 2 Shaw, 2015. səh. 73–100
  106. ↑ Middleton, 2020. səh. 36
  107. ↑ Tertullian, 15:2–5
  108. ↑ Laktansi, 316. səh. 2:4–6
  109. ↑ Septimi Sever, 403. səh. 3:29
  110. ↑ Orozi, 416–417. səh. 7:7–10
  111. ↑ Yevsevi, 323–325. səh. 3:1–3
  112. ↑ Yevsevi, 323–325. səh. 2:22.3
  113. ↑ I Klement, 70. səh. 5:7
  114. ↑ Jones, 2017. səh. 146–152
  115. ↑ Jones, 2017. səh. 299–331
  116. ↑ Cook, 2020. səh. 237–264
  117. ↑ McKnight, Gupta, 2019. səh. 36
  118. ↑ 1 2 Sherwin-White, 1952. səh. 200
  119. ↑ Smallwood, 1956. səh. 1–13
  120. ↑ 1 2 Brown, 1997. səh. 805–809
  121. ↑ Thompson, 1997. səh. 29–30
  122. ↑ Laktansi, 316. səh. 3
  123. ↑ Merrill, 1924. səh. 148–174
  124. ↑ Thompson, 1997
  125. ↑ Barnes, 1968a. səh. 36
  126. ↑ 1 2 Burton, 1885. səh. 324
  127. ↑ Giardina, 1993. səh. 272
  128. ↑ Strobel, 2010. səh. 15
  129. ↑ Birley, 1997. səh. 127, 183
  130. ↑ Galimberti, 2010. səh. 77f
  131. ↑ Haddad, 2010. səh. 16
  132. ↑ Bowman, Cameron və Garnsey, 2005. səh. 616
  133. ↑ Bowman, Cameron və Garnsey, 2005. səh. 617
  134. ↑ Hassett, 1912
  135. ↑ McLynn, 2009. səh. 295
  136. ↑ Farmer, 2011
  137. ↑ 1 2 Barnes, 1968a. səh. 154
  138. ↑ Leclercq, 1910
  139. ↑ İsgəndəriyyəli Klement. səh. 20
  140. ↑ 1 2 Tabbernee, 2007. səh. 184
  141. ↑ Petrechko, 2017
  142. ↑ Tabbernee, 2007. səh. 185
  143. ↑ Bowman, Cameron və Garnsey, 2005. səh. 623
  144. ↑ Bomgardner, 2002. səh. 141–143
  145. ↑ Hopkins, 2011. səh. 103
  146. ↑ Brockman, 2011. səh. 108
  147. ↑ Encyclopedia Britannica, 1998
  148. ↑ 1 2 3 Frend, 2008. səh. 393–394
  149. ↑ Moss, 2012a. səh. 129
  150. ↑ Wright, Esler, 2000. səh. 827–829
  151. ↑ Moss, 2012a. səh. 145–151
  152. ↑ Chapman, 1911
  153. ↑ Moss, 2013. səh. 151
  154. ↑ Frend, 1965. səh. 325
  155. ↑ Frend, 1965. səh. 326
  156. ↑ Frend, 1965. səh. 327
  157. ↑ Chapman, 1908
  158. ↑ Williams. səh. 161–162
  159. ↑ Barnes, 1981. səh. 18–19
  160. ↑ Gardner, Lieu, 2004. səh. 117–118
  161. ↑ Barnes, 1981. səh. 21
  162. ↑ 1 2 Shin, 2018. səh. 227
  163. ↑ Clarke, 2005. səh. 621–622
  164. ↑ de Sainte-Croix, 2006. səh. 55
  165. ↑ Barnes, 1981. səh. 28
  166. ↑ Clarke, 2005. səh. 652
  167. ↑ Barnes, 1981. səh. 26–27
  168. ↑ Clarke, 2005. səh. 656
  169. ↑ Keresztes, 1983. səh. 384
  170. ↑ Liebeschuetz, 1979. səh. 250–251
  171. ↑ 1 2 Middleton, 2020. səh. 5
  172. ↑ Banks, 2006. səh. 1–10
  173. ↑ Young, 2001. səh. 4–9
  174. ↑ Barnes, 1968a. səh. 527–528
  175. ↑ Delehaye, 1962
  176. ↑ Moss, 2012b. səh. 22–29
  177. ↑ Maraval, 2010
  178. ↑ Grant, 2006. səh. 164
  179. ↑ Lang, 2015. səh. 195
  180. ↑ Barnes, 1968b. səh. 32–50
  181. ↑ 1 2 de Sainte-Croix, 1964. səh. 100–101
  182. ↑ 1 2 de Sainte-Croix, 1964. səh. 102
  183. ↑ Bowersock, 2002. səh. 1–4
  184. ↑ Fox, 1986. səh. 442–443
  185. ↑ Vincelette, 2019. səh. 652–679
  186. ↑ Moss, 2012a. səh. 150–151
  187. ↑ Middleton, 2020. səh. 21
  188. ↑ Middleton, 2020. səh. 22
  189. ↑ Craddock, 1988. səh. 582, 586
  190. ↑ Boucher, 2013. səh. 374
  191. ↑ McCloy, 1933. səh. 276, 319
  192. ↑ Craddock, 1988. səh. 569
  193. ↑ Recla, 2020. səh. 75–89
  194. ↑ Loades, 1991. səh. 163
  195. ↑ Snyder, 2003. səh. 173
  196. ↑ Williams. səh. 179
  197. ↑ Frend, 1965. səh. 535f
  198. ↑ de Sainte-Croix, 2006. səh. 101
  199. ↑ Bremmer, 2017
  200. ↑ Clarke, 2005. səh. 659
  201. ↑ Tylor, 2010. səh. 185
  202. ↑ Gibbon, 1996. səh. 578
  203. ↑ Stark, 1996. səh. 6
  204. ↑ Barnes, 1981. səh. 154, 357

Ədəbiyyat

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Xarici keçidlər

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Roma_imperiyasında_xristianların_təqibi&oldid=7900114"