Босний теле
| Босний теле | |
| Телдең үҙатамаһы |
bosanski jezik / босански језик |
|---|---|
| Илдәр | |
| Рәсми хәле |
|
| Был телдә һөйләшеүселәр һаны |
2,7 млн. кеше[3] |
| Классификация | |
| Категория | |
| Әлифба | |
| Тел коды | |
| ISO 639-1 | |
| ISO 639-2 | |
| ISO 639-3 | |
 Был телдә Википедия | |
Босний теле[4][5] (босняк, босан, бошняк; үҙ исеме: bosanski jezik / босански) — көньяҡ славян төркөмө теле. Традицион рәүештә сербохорват этнолекты иҫәпләнә.
Был күбеһенсә элекке Югославияның Босния һәм Герцеговинала таралған мосолман халҡының теле[6]. Косовола һәм Новопазар Санджагында рәсми статус бирелгән. Серб Республикаһында рәсми рәүештә халыҡтың језик бошњачког тип атала[7].
Серб һәм хорват теленән төп тел айырмаһы Ғосман империяһы осоронда нығынған төрки, ғәрәп һәм фарсы теленән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙә. Босний телендә 1,33 миллион самаһы кеше һөйләшә[3].
Яҙмала латиница, һәм кириллица, элек ғәрәп яҙмаһы, глаголица, босанчица (кириллицаның урындағы төрө) ҡулланылған.
Лингвогеография
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Ареалы һәм һаны
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Ethnologue баҫмаһы мәғлүмәттәре буйынса, донъяла яҡынса 1,3 миллион кеше босний телендә һөйләшә, шуларҙың:
- Боснияла һәм Герцеговинала — 1120 мең кеше (2014);
- Сербияла (башлыса Рашт округында) — 135 мең кеше (2002);
- Косовола —28,9 мең кеше (2011)[8];
- Черногорияла — 36,7 мең кеше, уларҙың 33 меңе — босний телен, 3,6 меңе — босняк теле туған теле тип атай (2011)[9];
- Хорватияла — 16,86 мең кеше (2011)[10];
- Төньяҡ Македонияла (Петровец, Скопье, Велес һәм Зелениково общиналарында) — 8,56 мең кеше (2002)[11].
Шулай уҡ Көнбайыш Европа, Төркиә һәм Төньяҡ Америка илдәренең хеҙмәт мигранттары, иммигранттар һәм уларҙың нәҫелдәре араһында босний теле таралған.
Төркиәлә, төрлө баһалар буйынса, 100 меңдән 200 тиклем босний телендә кеше һөйләшә.
Социолингвистик мәғлүмәттәр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Босний теле Боснияла һәм Герцеговинала серб һәм хорват теле менән бер рәттән рәсми тел булып тора. Унда өс тел рәсми һанала. Республикала билдәләнгән тиң хоҡуҡлылыҡ һәм рәсми декларацияланған телдәр булғанда, уларҙы этник-территориаль билдәһе буйынса (айырым уҡытыу, киң мәғлүмәт сараларының милли йүнәлеше) ҡулланыу дифференциацияһы барлыҡҡа килә. Быға ярашлы, Босния һәм Герцеговинала босний теле тик мосолман общиналарын символлаштыра (әҙәби телдәрҙең байтаҡ оҡшашлығын һәм һөйләшеүселәрҙең диалект айырмаларын иҫәпкә алып, һәр ваҡыт уларҙың милли сығышы менән яраҡлаштырыла)[12].
Босния һәм Герцеговинанан тыш, босний теле Сербияның ҡайһы бер төбәктәрендә рәсми статусҡа эйә. Төбәк телдәре йәки аҙ һанлы телдәр тураһында Европа хартияһын ратификациялаусы Югославияның 2006 йылғы декларацияһында яҡлау һәм үҫтереү гарантияланған телдәр иҫәбенә босний теле лә инндерелә[1].
Сербияла урындағы үҙидара тураһындағы закондарға ярашлы, босний теле Санджак тарихи өлкәһенең Раш һәм Златиборд округтарының бер нисә округында сербтар менән бер рәттән икенсе рәсми тип танылды[6]. «Косовоның ваҡытлыса үҙидараһының Конституция нигеҙҙәре» буйынса дәүләттең бөтә закондары албан, серб, инглиз, төрөк һәм босний телдәрендә баҫыла. Ул 2001 йылда Косово төбәгенең серб регионында төп закон сифатында ҡабул ителә, ул де-факто Косово Республикаһының бойондороҡһоҙ дәүләт булып тора. Босний теленә төрөк һәм сиған телдәре менән бер рәттән был телдәрҙе йөрөтөүселәр һаны 5 % кәм булмаған Косовоныңтеге йәки был төбәгендә рәсми таныу хоҡуғы бирелә[2]. 2008 йылдан алып Драгаш общинаһы — босний телен рәсми телдәргә (албан һәм серб телдәре менән бер рәттән) индергән берҙән-бер төбәк (халыҡтың төп халҡын албандар һәм горан милләтенең славян-мосолман этник төркөмө тәшкил итә)[13][14].
Шулай уҡ босний теле Черногорияла ҡанун тарафынан танылған төбәк теле булып тора[3].
2005 йылдан Сербский Республикаһында Мәғариф министрлығы језик босански «босний теле», «боснийлылар теле» атамаһы урынына рәсми рәүештә «босняц теле», «босний теле» тигән исем индерә. Был ҡарар урындағы мосолман халҡында ҡаршылыҡ тыуҙыра[15].
Тел үҙенсәлектәре
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Босний әҙәби теле нормаларының (ул штокав һөйләшенә (сербский, хорват һәм черногор) нигеҙләнгән өс әҙәби стандарттан айырылып тора) төп билдәләренә инә[16]:
- Тартынҡы /h./ фонемаһының һаҡланыуы һәм икенсел барлыҡҡа килеүе: bahnuti «ҡапыл барлыҡҡа килгән» (сер., хорв. banuti), se horiti «сағыла» (сер., хорв. se oriti), hrđa ржавчина (сер., хорв. rđa), hudovica «тол ҡатын» (сер., хорв. udovica), mehak, mehka, mehko «йомшаҡ», «йомшаҡ», «йомшаҡ» (сер., хорв. mek, meka, meko), sahat «сәғәт», «сәғәт» (сер., хорв. sat) һәм башҡалар.
- Киң таралған төрки һүҙҙәр һәм ориентализмдар босний теленә формаһы яғынан йыш ҡына яҡын: aždaha «аждаһа», «йыландар» (сер., хорв. aždaja), bašča «баҡса» (сер. bašta, хорв. bašća), findžan «сынаяҡ» (сер., хорв. fildžan), kahva «кофе» (сер., хорв. kafa / kava), mejdan «майҙан» (сер., хорв. megdan). Был типтағы үҙләштерелгән лексика башлыса конфессиональ ислам терминологияһы өсөн хас.
- Сербизмдарҙың кәметеүе һәм хорват теле формалары иҫәбе артыуға тенденция күҙәтелә. Шул уҡ ваҡытта традицион серб теле формаларының бер өлөшө тотороҡло һаҡлана: Hirurg «хирург» (хорв.kirurg), okean «океан» (хорв. ocean), Evropa «Европа» (хорв. Europa), niko «берәү ҙә түгел» һәм башҡалар.
Грамматикала босний теленең серб һәм хорват әҙәби телдәренән айырмаһы юҡ[17].
Шулай уҡ ҡарағыҙ
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Комментарийҙар
- ↑ Согласно административному делению Сербии, Косово входит в её состав как Автономный край Косово и Метохия. Фактически, Косово является частично признанным государством, территория которого Сербией не контролируется.
- Сығанаҡтар
- ↑ 1,0 1,1 List of declarations made with respect to treaty No. 148. European Charter for Regional or Minority Languages (ингл.). Council of Europe (21 октябрь 2014). Архивировано 18 сентябрь 2015 года. 2015 йыл 18 сентябрь архивланған. (Тикшерелеү көнө: 10 февраль 2016)
- ↑ 2,0 2,1 Катунин Д. А. Статус языков в современном сербском законодательстве как реализация языковой политики государства // Вестник Томского государственного университета. Философия. Социология. Политология. — 2008. — № 2. — С. 149—150. Дата обращения: 10 февраль 2016. Архивировано 22 февраль 2016 года.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Lewis, M. Paul, Gary F. Simons, Charles D. Fennig: Bosnian. A language of Bosnia and Herzegovina (ингл.). Ethnologue: Languages of the World (18th Ed.). Dallas: SIL International (2015). Дата обращения: 11 февраль 2016. Архивировано 5 июнь 2019 года. (Тикшерелеү көнө: 11 февраль 2016)
- ↑ Босния и Герцеговина // Большой Кавказ — Великий канал. — М. : Большая российская энциклопедия, 2006. — С. 72—79. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.]; vol. 2004—2017, вып. 4). — ISBN 5-85270-333-8.
- ↑ Сербскохорватский язык // БРЭ
- ↑ 6,0 6,1 Катунин Д. А. Статус языков в современном сербском законодательстве как реализация языковой политики государства // Вестник Томского государственного университета. Философия. Социология. Политология. — 2008. — № 2. — С. 143. Дата обращения: 10 февраль 2016. Архивировано 22 февраль 2016 года.
- ↑ Статус jавне установе. // slglasnik.org. Дата обращения: 20 ноябрь 2016. Архивировано из оригинала 4 ноябрь 2016 года. 2016 йыл 4 ноябрь архивланған.
- ↑ Data access. Population. Display data in the selected year (2011). Kosovo Detail municipality. Dragash (ингл.). Kosovo Agency of Statistics (2012). Архивировано из оригинала 4 апрель 2014 года. 2014 йыл 4 апрель архивланған. (Тикшерелеү көнө: 11 февраль 2016)
- ↑ Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u Crnoj Gori 2011 godine. Stanovništvo Crne Gore prema polu, tipu naselja, nacionalnoj, odnosno etničkoj pripadnosti, vjeroispovijesti i maternjem jeziku po opštinama u Crnoj Gori. Tabela 5. Stanovništvo prema maternjem jeziku po opštinama (серб.) S. 10. Podgorica: Crna Gora. Zavod za statistiku (12 июль 2011). Дата обращения: 11 февраль 2016. Архивировано 8 август 2019 года. (Тикшерелеү көнө: 11 февраль 2016)
- ↑ Popisi. Popis stanovništva 2011. Tablice. Po gradovima/općinama. 5. Stanovništvo prema materinskom jeziku po gradovima/općinama, popis 2011 (хорв.). Republika Hrvatska — Državni zavod za statistiku (2011). Архивировано 2 июль 2013 года. (Тикшерелеү көнө: 11 февраль 2016)
- ↑ Попис на населението, домаќинствата и становите 2002, Книга X: Вкупно население, домаќинства и станови — дефинитивни податоци по населени места — Вкупно население според изјаснувањето за националната припадност, мајчиниот јазик и вероисповедта (макед.) С. 198. Република Македониjа. Државен завод за статистика (5 май 2004). Архивировано 1 май 2019 года. (Тикшерелеү көнө: 11 февраль 2016)
- ↑ Кречмер, Невекловский, 2005, с. 2—3
- ↑ Statuti i Komunës. Neni 6. Gjuhët dhe simbolet. Дата обращения: 10 февраль 2016. Архивировано из оригинала 27 октябрь 2015 года. 2015 йыл 27 октябрь архивланған.
- ↑ Катунин Д. А. Статус языков в современном сербском законодательстве как реализация языковой политики государства // Вестник Томского государственного университета. Философия. Социология. Политология. — 2008. — № 2. — С. 151. Дата обращения: 10 февраль 2016. Архивировано 22 февраль 2016 года.
- ↑ Bosnian Schools Boycott Over Language Row Spreads. Дата обращения: 30 сентябрь 2015. Архивировано 1 октябрь 2015 года.
- ↑ Кречмер, Невекловский, 2005, с. 7
- ↑ Гудков В. П. О статусе, структуре и названии литературного языка боснийских мусульман / Исследование славянских языков в русле традиций сравнительно-исторического и сопоставительного языкознания. — М., 2001. — С. 24—25. Дата обращения: 10 февраль 2016. Архивировано 19 ғинуар 2016 года.
Әҙәбиәт
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Дуличенко, Дуличенко А. Д.]] Введение в славянскую филологию. — 2-е изд., стер. — М.: «Флинта», 2014. — 720 с. — ISBN 978-5-9765-0321-2.
- Кречмер А. Г., Невекловский Г. Сербохорватский язык (сербский, хорватский, боснийский языки) // Языки мира (серия книг). — М.: Academia, 2005. — 62 с. — ISBN 5-87444-216-2.