Ибрай (Ҡыйғы районы)

Ауыл
Ибрай башҡ. Ибрай
Ил	РәсәйРәсәй
Федерация субъекты	Башҡортостан
Муниципаль район	Ҡыйғы районы
Ауыл биләмәһе	[[Ибрай ауыл Советы (Ҡыйғы районы)|Ибрай ауыл Советы]]
Координаталар	55°19′11″ с. ш. 58°27′26″ в. д.
Халҡы	↗471 кеше (2010)
Сәғәт бүлкәте	UTC+6
Почта индексы	452503
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	02, 102
ОКАТО коды	80 236 830 001
ОКТМО коды	80 636 430 101
ГКГН номеры	0520225
Ибрай

Ибрай (рус. Ибраево) — Башҡортостандың Ҡыйғы районындағы Ибрай ауыл Советы үҙәге. 2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 471 кеше. Почта индексы — 452503, ОКАТО коды — 80236830001.

Географик урыны

Юл оҙонлоғо:

• Район үҙәгенә тиклем (Үрге Ҡыйғы): 14 км
• Яҡындағы тимер юл станцияһы (Һилейә): 57 км

Ибрай ауылы Әй йылғаһының уң ярында, Әрхәрәй (Арахари) йылғаһы Соңҡа йылғаһына ҡушылған ерҙә, район үҙәге Үрге Ҡыйғы ауылынан көньяҡ-көнбайышҡа 14 километрҙа һәм Һилейә (Силәбе өлкәһе) тимер юл станцияһынан төньяҡ-көнбайышҡа 57 километрҙа урынлашҡан.

Тарихы

Ибрай ауылы (Соңҡа) 1735—1740 йылғы ихтилалда ҡатнашҡан Тырнаҡлы ырыуы башҡорттарының ҡырғындар (каратель) тарафынан яндырылған торағы урынында яңынан төҙөлгән ауыл. Ауылға нигеҙ һалыусылар: Ибрай Нуркин — 1765 йылғы ер һатыу-алыуҙа ҡатнашыусы. Уның улдары: Кинйә Ибраев (1767—1848, уның улы — Ғәлиулла), Яуын Ибраев (1772—1834, улдары: Сабит (уның улдары — Аҡъегет, Ишбулды), Сәғит (уның улдары — Сәйетғәле, Абдулғәли, Абдулхәмит, Әбдрафик). Ауылдың икенсе исеме гидронимдан — Әй йылғаһы ҡушылдығы Соңҡа йылғаһы менән бәйле.. Ауылда оҙон ғүмерле Уйҙаҡай (Сәлих) Ғәликәев (1748—1837) йәшәгән.

Ибрай ауылыда 1795 йылда — 122, 1816 йылда — 149, 1834 йылда 162 кеше йәшәгән.

1842 йылда 162 кешегә 42 сирек ужым һәм 153 сирек яҙғы ашлыҡ сәселгән. 29 хужалыҡта 221 ат, 114 һыйыр, 67 һарыҡ, 10 кәзә аҫырағандар. Бер нисә йортта 10 умарта тотолған.

Биләмә берәмектәренә инеүе

Теркәү йылы	Улус, ауыл Советы	Өйәҙ, кантон, район	Губерна, Республика	Дәүләт
1757	Тырнаҡлы улусы	Троицк өйәҙе	Ырымбур губернаһы	Рәсәй Империяһы
1816	8-се йорт	8-се Башҡорт кантоны	Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1834	8-се йорт	8-се Башҡорт кантоны	Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1847	8-се йорт	8-се Башҡорт кантоны, Өфө өйәҙе	Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1859	8-се йорт	8-се Башҡорт кантоны, Өфө өйәҙе	Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1895	Иҫке Балаҡатай улусы	Златоуст өйәҙе	Өфө губернаһы	Рәсәй империяһы
1920	Ибрай биләмәһе	Дыуан-Ҡошсо өйәҙе	Автономлы Башҡорт ССР-ы (Бәләкәй Башҡортостан)	РСФСР
1926	Ибрай улусы	Мәсәғүт кантоны	Автономлы Башҡорт ССР-ы	СССР
1935	Ибрай ауыл Советы	Ҡыйғы районы	Башҡорт АССР-ы	СССР
1941	Ибрай ауыл Советы	Ҡыйғы районы	Башҡорт АССР-ы	СССР
1990	Ибрай ауыл Советы	Ҡыйғы районы	Башҡортостан Республикаһы	Рәсәй Федерацияһы

Ауылдың XIX быуаттың икенсе яртыһындағы үҫеше

1859 йылдың 25 майында үткән X рәүиз мәғлүмәттәре буйынса, Троицк өйәҙе 8-се (элекке 5-се) башҡорт кантонының 8-се йортона ҡараған Ибрай ауылында йәшәгән ата-бабалар:

Туғыҙаҡ Ҡолөмбәт улы Мостаев 70 йәштә, 1-се ҡатынынан: улы Юныс 44 (уның улдары Байрамғәле −13 йәш, Солтанғәле — 8 йәш), 1857 йылда Себергә оҙатылған;

2-се ҡатынынан: Дауыт 32 йәштә (1850 йылда үлгән; уның улдары Фәхрислам — 9 йәш 10 ай, Фәттәхетдин — 2, Минһажетдин — 2); Иҙрис 32 йәштә (уның улдары: Динислам — 7 йәш 5 ай, Исламғол — 2 йәш 5 ай);

3-сө ҡатынынан: улдары Йәмһүр — 28 йәш, Аҙнағура − 17 йәш;

4-се ҡатынынан: Зәйнур − 27 йәш.

Халҡы: аҫаба башҡорттар, 56 йортта йәшәгән 125 рәүиз йәне иҫәпкә алынған. Ер бер урында, ауыл эргәһендә. Һөрөнтө ерҙәр Соңҡа йылғаһы тарафынан һуғарылған төрлө яҡтарға еңелсә һөҙәкләнгән таулыҡтарҙа урынлашҡан. Ере — 12 ҡарышҡа тиклем тәрәнлектәге йомшаҡ ҡара тупраҡ; тупраҡ аҫты — ҡыҙыл таҙа балсыҡ, урыны менән — таш. Баҫыуҙарҙа ҡый үләндәре, һирәкләп һаҙ томбойоғо (голыш) осрай. Сәсеү әйләнеше өс баҫыулы. Арыш, һоло, бойҙай, ҡарабойҙай, арпа сәсәләр; өс атлы һабан менән һөрәләр. Ауылда өс атлы 4 һуҡҡыс һәм 4 елгәргес бар. Баҡсаларҙа йәшелсә үҫтерелә.

Хужалыҡ малсылығы — төп шөғөлдәре. Малдары төрлө ерҙә — ҡамылда, ҡалдауҙарҙа һәм бөтә урман буйлап көтөүҙә йөрөй. Көтөүлек тәпәш һәм тигеҙ урында урынлашҡан; ере — ҡара тупраҡ. Малдар Әй һәм Соңҡа йылғаларында һыулай. Бесәнлек — һыубаҫар туғайҙарҙа — яҙ көнө Әй йылғаһы һәм ҡайһы берҙә йәйен — ташҡын ваҡытында һыу баҫҡан һәм ҡалдау ерҙәрҙә урынлашҡан. Бесән әҙерләү июнь айында башлана һәм етерлек әҙерләнә. Ағас төрлө урында, ҡара тупраҡта уртаса ҡуйылыҡта үҫә, ҡаҙна уны һаҡ аҫтына алған; мохтаждар урманды тәғәйен бүлеү ярҙамында файҙалана. Йорттар утын һәм һалам яғып йылытыла.

балыҡтың яртыһын һалым урынына тапшырыу килешеүе менән, Әй йылғаһында ҡуртымға бирелгән урында балыҡ тотҡандар. 1897 йылғы тасуирламала: «кәсептәре: заводтарҙа хеҙмәт итеү, ылау менән аҡса эшләү», — тиелгән.

Ибрай ауылында 1859 йылда — 240, 1870 йылда — 235 кеше йәшәгән.

Ауылдың XX быуаттағы һәм бөгөнгө үҫеше

1920 йылда Ибрайҙа 501 кеше иҫәпкә алынған. Хужалыҡтарҙың һаны 19-ҙан 88-гә тиклем артҡан. Халыҡ игенселек менән шөғөлләнгән.

Ибрай ауылында урта мәктәп, балалар баҡсаһы, фельдшер-акушерлыҡ пункты, Мәҙәниәт йорто, китапхана бар. «Маяк» һауыҡтырыу лагеры

Халыҡ һаны

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)
1906 йыл	365
1920 йыл 26 август	501
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар	416
1959 йыл 15 ғинуар	401
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар	428
2002 йыл 9 октябрь	464
2010 йыл 14 октябрь	471	230	241	48,8	51,2

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

• 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

• 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

• 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

• 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

• 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

• 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
• 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
• Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Билдәле кешеләре

• Ғимаев Рәғиб Насретдин улы (1935 йылдың 1 ғинуары — 2016 йылдың 29 ғинуары) — СССР һәм Рәсәй ғалимы, химик, Башҡорт дәүләт университетының элекке ректоры, Башҡортостандың һәм Рәсәйҙең атҡаҙанған фән эшмәкәре, техник фәндәр докторы, профессор, Башҡоростан Республикаһы Фәндәр академияһының вице-президенты, әүҙем йәмәғәт эшмәкәре.
• Ғәлина Нәҡиә Хәлил ҡыҙы (1950) — ХХ быуаттың 70—80 йылдарында алдынғы тракторсы, Ленин, Октябрь революцияһы һәм Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордендары кавалеры, Ленин комсомолы премияһы лауреаты, РСФСР Юғары Советының өс саҡырылыш депутаты

Урамдары

• Әй урамы (рус.  Айская (улица)
• Йәштәр урамы (рус.  Молодёжная (улица)
• Коммунистик урамы (рус.  Коммунистическая (улица)
• Рәғиб Ғимаев урамы — (рус.  Рагиба Гимаева (улица)
• Ленин урамы (рус.  Ленина (улица)
• Совет урамы (рус.  Советская (улица)

Тирә-яҡ мөхит

Ер-һыу атамалары

Тауҙар:

Ибрай ауылы янында Һаҡтау (тауҙың бейеклеге 399 метр) тәбиғәт һәйкәле бар.

Йылғалар:

• Әй, Соңҡа, Әрхәрәй

Шишмәләр:

Ялан-бесәнлектәр:

Таусыҡтар, түбәләр:

Башҡа урын-ер атамалары:

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Тырнаҡлы

Әҙәбиәт

• Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.)
• Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. Уфа: Китап, 2009. — 744 с. ISBN 978-5-295-04683-4 (рус.)

Һылтанмалар

• Ибрай (Ҡыйғы районы) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
• Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — ISBN 978-5-295-04683-4.
• Совет муниципальных образований Республики Башкортостан.
• Карта д. Ибраево. Улицы