Паўночнакаўкаскія мовы
| паўночнакаўкаская надсям’я | |
| каўкаская | |
| Народнасьць | абхаска-адыскія, наска-дагестанскія народы |
|---|---|
| Арэал | Паўночны Каўказ |
| Лінгвістычная клясыфікацыя | Сынакаўкаская макрасям’я (гіпотэза)
|
| Склад |
наска-дагестанская сем’і
|
| ISO 639-5: | ccn |
 | |
Паўно́чнакаўка́скія мовы (у заходняй літаратуры, радзей: каўка́скія) — абагульнены тэрмін, якім пазначаюць дзьве моўныя сем’і, распаўсюджаныя на Паўночным Каўказе (першапачатковы арэал) і некаторых краінах Блізкага Ўсходу (дыяспара). Серад моўных сем’яў, пад якімі разумеюць панятак паўночнакаўкаскія мовы — абхаска-адыская й наска-дагестанская моўныя сем’і.
У склад паўночнакаўкаскіх моваў агулам уключаюць каля 34—38 жывых ды вымерлых моваў у залежнасьці ад праблемаў адрозьненьня дыялектаў ад моваў[1].
Расейскія лінгвісты Сяргей Старасьцін і Сяргей Нікалаеў, мяркуюць, што дзьве сям’і ў складзе паўночнакаўкаскіх моваў узьніклі з агульнай прамовы (мовы-продку), якая распалася прыблізна 5000 гадоў таму[2]. Тым ня менш, гэтыя гіпотэзы застаюцца мець малую ступень пацьверджаньня і застаюцца спрэчнымі.
Унутраная клясыфікацыя
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Серад лінгвістаў, якія падтрымліваюць паўночнакаўкаскую гіпотэзу, збольшага бясспрэчным застаецца тэзіс пра падзел гэтых моваў на абхаска-адыскія й наска-дагестанскія. Тым ня менш, узьнікаюць дыскусіі датычна ўнутранай клясыфікацыі наска-дагестанскіх моваў, наконт чаго дагэтуль не дасягнута агульнага кансэнсусу.
Клясыфікацыя, прыведзеная ніжэй, засноўваецца на гіпотэзе С. Старасьціна й С. Нікалаева[3]:
Параўнаньне
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Асноўныя гіпатэтычныя падабенствы між наска-дагестанскай і абхаска-адыскай сем’ямі заключаюцца ў сыстэме фаналёгіі. Тым ня менш, абедзьве сям’і адрозьніваюцца ў граматычным пляне.
Асноўныя падабенствы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Абедзьве сям’і вылучаюцца вельмі адметнай фаналягічнай сыстэмай, у якой маецца вялікая колькасьць зычных фанэмаў (напрыклад, убыская мова, у якой іх налічваецца 84) і, наадварот, параўнальна маленькі інвэнтар галосных (напрыклад, абхаская мова — усяго каля 2).
Лінгвістамі таксама прапаноўваліся шэрагі агульных кагнатаў[a] для абедзьвюх сем’яў. Нягледзячы на гэта, большая частка зь іх могуць зьяўляцца запазычаньнямі або супадзеньнямі з прычыны таго, што большасьць марфэмаў у абедзьвюх сем’ях вельмі кароткія, часта складаючыся толькі з аднаго зычнага гуку.
Асноўныя адрозьненьні
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Наска-дагестанскія мовы характарызуюцца вельмі складанай марфалёгіяй назоўнікаў. Напрыклад, у цэскіх мовах сэрыя лякатыўных склонаў перасякаецца з сэрыяй суфіксаў, што адказваюць за пазначэньне руху ў дачыненьні да месцазнаходжаньня; у выніку гэтага ўтвараецца корпус з прыкладна 126 лякатыўных суфіксаў.
У адрозьненьне ад гэтага, абхаска-адыскія мовы маюць параўнальна бяднейшую сыстэму марфалёгіі ў назоўнікаў, адрозьніваючы, як правіла, толькі 2-3 склоны. Аднак абхаска-адыскія мовы маюць досыць складаную дзеяслоўную сыстэму (напрыклад, дзеяслоў можа несьці лякатыўныя значэньні).
Параўнаньне лексыкі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Ніжэй прыведзенае параўнаньне лексыкі наска-дагестанскіх ды абхаска-адыскіх моваў на прыкдадзе займеньнікаў і лічэбнікаў.
| Асабістыя займеньнікі | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Асоба | Абхаска-адыскія[4] | PNWC[b][2] | PNC[c][2] | ||||
| PN[d] | PDL[e] | PLK[f] | PAAT[g] | PNEC[h] | |||
| 1 ас. | *su- | *du | *zʷə- | dVpal | *zʷə- | *sA | *zoː |
| 2 ас. | *ħu- | *ħʷə | *ʁʷə- | dVlab/mV | *ʁʷə- | *wA | *u̯oː/*ʁwVː |
| 1 ас.-і | *way[i] | *-χːa | *χːə- | *iλiː | *łiː- (?) | *šʲə/tːa/χːa[j] | *Läː |
| 1 ас.-э | *tχu-[k] | *žu | *žʲə | *išiː | *z⇨ʲə- | *ži | |
| 2 ас. | *šu- | *-šːa/zu | *žʷə | *bišːdi | *z⇨ʷə- | *sʷV | *źwe |
| Лічэбнік | PNEC[l] | PNEC[m] | PNWC[n] | PNWC[o] | PNC[p] |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | *c(h)a | #c(ʕ)V | *za | *cHǝ̆ | |
| 2 | *qʷ’a | *t’qʷ’a | *t’q’o | *q̇Hwǟ | |
| 3 | *ɬeb (?) | *λ:ə | *(y-)x̂ə/a | *ƛHĕ | |
| 4 | *əmq(ʷ)’i | *p’λ’a | *hĕmq̇ɨ | ||
| 5 | *x̂ʷə | #(W)=ƛƛi/ƛƛwi | *sx̂ʷə | *(w-/y-)ćx̂ə | *f_ɦä̆ |
| 6 | *renɬə- | *ɬʷə | *(w-)x̂cə | *ʔrǟnƛ_E | |
| 7 | *u̯ərδ (?) | *bδə | *ʡĕrŁ_ɨ̆ | ||
| 8 | *mbərδ | --- | *(w-/y-)ɣə/a | *bǖnŁ_e (˜-a) | |
| 9 | *wərč’ | *bğʷʲə | *-ɣə́ | *ʔĭlć̣wɨ | |
| 10 | *wəc’ | *bć’ʷə | *(p-/w-)źə́/źá | *ʡĕnc̣Ĕ |
Крытыка
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Ня ўсе лінгвісты й дасьледчыкі прызнаюць адзінства наска-дагестанскіх і абхаска-адыскіх моваў і, як сьледзтва, існаваньне паўночнакаўкаскае надсям’і ўвогуле. Лінгвісты, якія не прызнаюць паўночнакаўкаскую надсям’ю, як правіла, не прымаюць мэтады, якія выкарыстоўвалі ў сваіх дасьледаваньнях Нікалаеў і Старасьцін[5].
Заўвагі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- ^ Словы, якія маюць аднолькавае паходжаньне, падобны корань і значэньне.
- ^ Праабхаска-адыская мова.
- ^ Прапаўночнакаўкаская мова.
- ^ Пранаская мова.
- ^ Прадаргінска-лацкая мова.
- ^ Пралезгінска-хіналуская мова.
- ^ Прааварска-анда-цэская мова.
- ^ Пранаска-дагестанская мова.
- ^ Паводле Шульца — запазычаньне з праіндаэўрапейскай мовы.
- ^ Убыска/праадыска-кабардзінская/праабхаска-таманцкая. Гэтыя формы цяжкія для ўзгадненьня.
- ^ Меркавана паходзіць з папярэдняй.
- ^ Рэканструкцыя паводле Старасьціна.
- ^ Рэканструкцыя паводле Нікалса.
- ^ Рэканструкцыя паводле Старасьціна.
- ^ Рэканструкцыя паводле Каляруса.
- ^ Рэканструкцыя паводле Старасьціна.
Крыніцы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- ^ Гл., напрыклад, інформацыю паводле North Caucasian (анг.) Ethnologue, languages of the World. Праверана 7 лютага 2014 г. — згадваюцца 34 мовы.
- ^ а б в С. Николаев, С. Старостин. Севернокавказский этимологический словарь. — М.: Астерикс Пресс, 1994.
- ^ Старасьцін, Нікалаеў (1994)
- ^ Wolfgang Schulze. Personalität in den ostkaukasischen Sprachen. — Munich Working Papers in Cognitive Typology. — 1996, 2007. — 190 с.
- ^ Nichols, J. Nikolaev and Starostin's North Caucasian Etymological Dictionary and the Methodology of Long-Range Comparison: an assessment. — 10th Biennial Non-Slavic Languages (NSL) Conference. — Chicago: 1997.
Літаратура
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- Diakonov I.M., Starostin S.A. Hurro-Urartian as an Eastern Caucasian Languages / R. Kitzinger. — München: Münchener Studien zur Sprachwissenschaft, 1986.
- Дьяконов И. М., Старостин С. А. Хуррито-урартские и восточнокавказские языки. — Сб. «Древний Восток. Этнокультурные связи». — М.: Изд-во «Наука», Главная редакция восточной литературы, 1988. — С. 164-208.
- Дьяконов И. М. Языки древней Передней Азии. — М.: 1963.
- Дьяконов И. М. Алародии (Хурриты, урарты, кутии, чеченцы и дагестанцы). — Сб. Алародии: этногенетические исследования. — Махачкала: 1995.
- Старостин С. А., Николаев С. Л. Севернокавказские языки и их место среди других языковых семей Передней Азии. — Сб. Лингвистическая реконструкция и древнейшая история Востока. — М.: «Наука», Главная редакция восточной литературы, 1984.