Караль Эмерыкавіч Чапскі

граф Караль Эмерыкавіч Чапскі
Род дзейнасці	гарадскі галава Мінска (1890—1901)
Дата нараджэння	15 (27) жніўня 1860
Месца нараджэння	Станькава, Мінскі павет, Мінская губерня, Расійская імперыя
Дата смерці	17 (30) студзеня 1904 (43 гады)
Месца смерці	Франкфурт-на-Майне, Адміністрацыйная акруга Вісбадэн[d], правінцыя Гесэн-Насау[d], Каралеўства Прусія, Германскі рэйх
Месца пахавання	Станькава
Грамадзянства	Расійская імперыя
Бацька	Эмерык Каралевіч Чапскі
Маці	Эльжбета-Караліна фон Меендорф[d]
Жонка	Марыя Леанціна з Пуслоўскіх[d]
Дзеці	5 дзяцей, адзін з якіх Эмерык Аўгуст Чапскі (1897—1979) — польскі палітык і дыпламат
Альма-матар	Імператарскі Дэрпцкі ўніверсітэт
Узнагароды і прэміі	Ордэн Святой Ганны III ступені 3-й ст. Ордэн Святога Станіслава II ступені 2-й ст.

Граф Караль Эмерыкавіч Ча́пскі (польск.: Karol Czapski, руск.: Карл Эмерикович Чапский; 15 (27) жніўня 1860, в. Станькава, Мінскі павет, Мінская губерня, Расійская імперыя, цяпер Дзяржынскі раён Рэспублікі Беларусь — 17 (30) студзеня 1904) — дзяржаўны дзеяч Расійскай імперыі, мінскі гарадскі галава (1890—1901), прадпрымальнік, філантроп, буйны землеўласнік.

Паходжанне і сям'я

Належаў да каталіцкага графскага роду Гутэн-Чапскіх. Нарадзіўся ў каталіцкай дваранскай сям'і графа Эмерыка Каралевіча Гутэн-Чапскага (1828—1896) і яго жонкі баранэсы Елізаветы-Караліны-Ганны фон Меендорф (1833—1916). Яго поўнае імя, дадзенае пры хросце ў каталіцтва, было граф Караль-Ян-Аляксандр Эмерыкавіч-Захарыяшавіч-Мікалаевіч-Севярынавіч Гутэн-Чапскі.

Ажаніўся з графіняй Марыяй-Леанцінай Пуслоўскай (1870—1965), прадстаўніцай вельмі заможнага і ўплывовага ў ХІХ ст. у Літве і Беларусі каталіцкага роду графаў Пуслоўскіх, які адносіўся да заможнай арыстакратычнай эліты як Беларусі і Літвы, так і ўсёй Расійскай імперыі.

Ад жонкі меў чатырох дзяцей:

• 1) Эмерык-Аўгуст-Войцех Каралевіч-Янавіч-Аляксандравіч Гутэн-Чапскі (06(21).08.1897—31.01.1979). Не жанаты.
• 2) Войцех-Багдан-Леў Каралевіч-Янавіч-Аляксандравіч Гутэн-Чапскі (1899—1937).
• 3) Фабіяна-Эльжбета-Францішка-Леанціна-Марыя-Юзэфа Каралеўна-Янаўна-Аляксандраўна Гутэн-Чапская (27.04.1895—1974). Муж: Юзаф-Марыян Гадлеўскі (1890—1968).
• 4) Эльжбета-Марыя-Габрыэла Каралеўна-Янаўна-Аляксандраўна Гутэн-Чапская (26.08.1896—1930). Муж: Аляксандр-Пётр Моль (1899—1954).

Адукацыя

Вучыўся ў нямецкай гімназіі Санкт-Анэн-Шуле ў Санкт-Пецярбургу. У 1882 скончыў Дэрпцкі (Тартускі) універсітэт са ступенню кандыдата палітэканоміі і статыстыкі. Пасля завяршэння вучобы вярнуўся ў Станькава, каб кіраваць гаспадаркай бацькі.

Маёнтак

Атрымаў у спадчыну ад бацькі маёнтак Станькава ў Мінскім павеце Мінскай губерні (Расійская імперыя).

Уваходзіў у лік самых багатых мінчан. Валодаў 10 будынкамі ў горадзе. Па вуліцы Скобелеўскай меўся ўласны сад. У 1897 годзе яго маёмасны цэнз перавышаў 86 тысяч рублёў.

Па пасадзе мінскага гарадскога галавы (1890—1901)

Першая кадэнцыя (1890—1893)

У 1890 граф Караль Чапскі быў выбраны на пасаду гарадскога галавы ў Мінску. І пераабіраўся на той пасадзе да 1901 года.

1890. Дзякуючы яго дзейнасці было завершана будаўніцтва дома Мінскага гарадскога тэатра, выкуплены будынак летняга тэатра ў Губернскім парку. Гараджане пачалі карыстацца тэлефонам. Горад набыў частку Нізкага рынку, якая раней знаходзілася ў прыватнай уласнасці.

1891. Праведзена ўладкаванне гарадской разніцы для жывёл, пачаў дзейнічаць ламбард, пабудавана 172 гарадскія крамы і распачата ўмацаванне набярэжнай Свіслачы, якая прыносіла шмат клопатаў падчас вялікіх дажджоў і павадак.

1892. Адбылося ўрачыстае адкрыццё руху на конна-чыгуначнай дарозе («концы»). Пасля ўсталявання новай водапомпавай машыны значна павялічылася магутнасць вадаправода. Забрукаваная Койданаўская шаша, якая злучала горад з маёнткам Станькава. Гарадское самакіраванне арганізавала чарцёжнае бюро і прыступіла да планамернага кантролю за гарадской забудовай. Пачалося санітарнае аздараўленне горада: адкрыўся гарадскі санітарны камітэт, праведзены супрацьхалерныя мерапрыемствы.

1893. Эпідэмія халеры падштурхнула да заснавання аналітычнай станцыі і дэзінфекцыйнай камеры. На гарадскія сродкі адкрылася 2-е прыходскае вучылішча. Праведзена значнае добраўпарадкаванне горада. Забрукаваны некаторыя галоўныя вуліцы і Ракаўская шаша, па якой Мінск атрымліваў большую частку дроваў. Пабудаваны новы Нізка-Базарны мост (сучасны мост праз Свіслач, які злучае вул. Нямігу і Багдановіча), каб працягнуць лінію «конкі» ў бок Траецкага рынку і піваварнага бровару графа Чапскага. Сем’і пажарнікаў атрымалі асобныя казармы. У гарадскую рысу ўвайшлі землі вёсак Пятроўшчына і Сеніца.

Другая кадэнцыя (1893—1897)

Караль Чапскі лёгка перавыбіраецца на другі тэрмін. Пасада дазваляла паводле статусу атрымаць годнасць калежскага асэсара. У 1894 годзе граф адмаўляецца ад дзяржаўнага жалавання і надалей працуе бясплатна.

1894. У Мінску ўведзена электрычнае асвятленне. Гарадская ўправа ўзяла пад кантроль выдаленне з гораду выкідаў, выкупіўшы ў прыватнай асобы асенізацыйны абоз. У сувязі з будаўнічым бумам праведзена інвентарызацыя муніцыпальных земляў, складзены іх план.

1895. Адкрыта рамеснае вучылішча, для якой горад набыў асобны дом, а таксама 3-е прыходскае вучылішча. У доме графа Чапскага на вул. Захар’еўскай пачаў дзейнічаць радзільны прытулак, які атрымліваў з гарадскіх сродкаў штогадовае фінансаванне. Зацверджаны новы план горада.

1896. Пачало дзейнічаць крэдытнае таварыства, якое выдавала іпатэчны крэдыт для рамонту і будаўніцтва новых дамоў, пераважна камяніцаў. Тады ж горад выдзеліў спецыяльны пакой для правядзення аўкцыёнаў і набыў новую электрамашыну.

1897. Пабудаваны новы Ляхаўскі мост, што злучыў скарбовы вінны склад з цэнтрам. Пры гарадской бойні ўпарадкаваны загонны двор для жывёлы. Праведзеныя антыдэзінтэрыйныя мерапрыемствы.

Трэццяя кадэнцыя (1897—1901)

Чарговыя выбары гарадскога галавы адбыліся ў 1897 годзе. І на гэты раз Караль Чапскі лёгка перамог. Ніхто не рызыкнуў нават выставіць альтэрнатыўную кандыдатуру. Бурлівая дзейнасць ужо знакамітага гарадскога галавы працягвалася.

1898. З’явіўся шпіталь для прастытутак. Горад выкупіў у прыватных асобаў Юбілейны пляц і набыў зямельны надзел для Вольнага пажарнага таварыства.

1899. Адкрыта 2-я жаночая гімназія. Пачала дзейнічаць бясплатная амбулаторыя. Атрымана права на выпуск аблігацыйнай пазыкі. Працягвалася землеўпарадкаванне: складзены новы план горада, набытая зямля для Малочнага рынку, у гарадскую рысу ўлучаныя 145 дзесяцінаў з прыгараднага маёнтка Лошыца Яўстаха Любанскага.

1900. Мінск займеў публічную бібліятэку. Для гарадской электрастанцыі набыта новая дынама-машына. Пры рамесным вучылішчы заснаваная медналіцейная майстэрня. Траецкі рынкавы пляц забрукавалі. У Саборным скверы ўзведзены помнік Аляксандру ІІ.

Вуліцы брукаваліся ўвесь час. Караль Чапскі добра разумеў цану брукаванак. Ягоны бровар, як і іншыя прадпрыемствы, патрабавалі шмат паліва. Ад перавозу дроваў і іншых цяжкіх грузаў хутка псаваліся грунтавыя дарогі, на якіх з’яўляліся выбоіны, што выклікала незадаволенасць гараджан.

Напружаная праца падарвала здароўе графа. Ён захварэў на сухоты. У 1900 г. гарадскі галава два месяцы адпачываў і лячыўся ў санаторыі пад Бадэнам. На пасадзе яго часова замяняў надзейны сябра Тэафіль Гольцберг, прадстаўнік мінскіх лютэран.

Фінансаванне гарадскіх пераўтварэнняў

Караль Чапскі пачынаў з таго, што ў 1890—1891 гадах набраў крэдытаў на 225 тыс. руб. і пачаў добраўпарадкоўваць гарадскую гаспадарку. Але плаціць працэнты і вяртаць даўгі гораду не было чым. Тады граф пайшоў на неардынарны крок — выклаў з уласнай кішэні больш за 28 тыс. руб. на аплату працэнтаў і нядоімкі. Гарадскі галава быў перадавым для свайго часу эканамістам — разглядаў гарадскую гаспадарку як спрыяльную сферу для прадпрымальніцтва, разумеў важнасць крэдыту і інвестыцыяў для яе развіцця. А таму сістэматычна браў кароткатэрміновыя крэдыты для гораду ў Мінскім і Маскоўскім зямельных банках, Азова-Данскім банку, Мінскім камерцыйным банку, Дзяржаўным банку, Мінскім таварыстве ўзаемнага крэдыту, але зноў жа — за ўласнымі зарукай і подпісам. У 1892 г. ягоная пазыка гораду склала ўжо больш як 48 тыс.руб., у 1893 г. — больш за 27 тыс. руб. , у 1894 г. — каля 16 тыс. руб., у 1898 г. — 38,6 тыс. руб. На 1 студзеня 1899 г. горад быў вінаваты крэдыторам 803,948 руб. З гэтай сумы 37,468 руб. належала вярнуць гарадскому галаве.

Экслібрыс Караля Гутэн-Чапскага

Караль Чапскі адзін з першых у Расійскай імперыі ў 1899 годзе дамогся дазволу на паўтарамільённую муніцыпальную пазыку для Мінска на 50 гадоў. Рэалізацыя гарадскіх аблігацыяў адбывалася ў 1899—1907 гадах па ўсёй Расіі. Праўда, неспрыяльная кан’юнктура пачатку ХХ ст. хутка абясцэньвала аблігацыі і тым руйнавала амбітныя планы гарадскога галавы. Не чакаючы рэалізацыі аблігацыйнай пазыкі, ён ўсё ж праводзіў пашырэнне водаправоду, брукаванне Траецкага рынку, мінскіх вуліц уласным коштам. У сувязі з рэалізацыяй аблігацыяў горад завінаваціўся Каралю Чапскаму да пачатку 1901 года больш чым 200 тыс. руб.

Такім чынам, на працягу 1890-х гадоў адзіная надзейная крыніца фінансавання гарадской гаспадаркі Мінска — беспрацэнтныя пазыкі з уласных сродкаў гарадскога галавы ды яшчэ кароткачасовыя пазыкі банкаў пад ягоную ж заруку. Гэтыя пазыкі потым пагашаліся па меры паступлення даходаў. Відавочна, што горад трапляў у пэўную эканамічную залежнасць ад графа, але ж і Чапскі быў асабіста зацікаўлены ў пашырэнні прыбытковасці гарадской гаспадаркі, каб вярнуць свае грошы.

Іншыя аспекты дзейнасці

Па ініцыятыве Караля Чапскага ў Мінску быў створаны цэлы шэраг грамадскіх і дабрачынных арганізацый, у тым ліку Таварыства аматараў спорту (1892), якое выбрала Чапскага на пасаду свайго першага старшыні, Таварыства аховы жанчын (1901), гарадского крэдытнага таварыства (1901). Чапскі шмат увагі надаваў і развіццю сістэмы аховы здароўя і адукацыі гараджан. На тэрыторыі Губернатарскага сада (сучасны Цэнтральны дзіцячы парк імя Максіма Горкага) быў пабудаваны комплекс спартыўных збудаванняў, у тым ліку велатрэк, зімовы каток і інш.

Караль Чапскі з’яўляўся актыўным членам Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі, якое аб’ядноўвала самых уплывовых, заможных і актыўных маянткоўцаў Мінскай губерні. У 1894 граф Чапскі пабудаваў у Мінску на вуліцы Захар’еўскай (цяпер праспект Незалежнасці) трохпавярховы дом, які стаў сядзібай Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі.

Пасля ўвядзення ў 1896 годзе дзяржаўнай манаполіі на продаж спіртных напояў, стаў адным з заснавальнікаў Мінскага таварыства броварных заводчыкаў, якое збывала спірт па ўсёй Расіі. Сядзіба Таварыства знаходзілася ў доме графа Чапскага на вул. Падгорнай. На заводзе ў Станькаве спірт ачышчаўся халодным спосабам, разліваўся ў бутэлькі і пастаўляўся дзяржаўнаму скарбу.

Меў маёнткі ў Мінскім і Ігуменскім паветах Мінскай губерні (34,5 тыс. дзесяцін зямлі), у 1894 годзе адкрыў у Мінску свой прыватны піваварны завод (бровар) «Богемия», каменны, з паравой машынай, у 1898 годзе гэты завод быў прададзены братам Лекертам (цяпер завод «Аліварыя»).

Фінальны перыяд (1901—1904)

Паступова нарастаў канфлікт паміж Каралем Чапскім і мінскім губернатарам, князем Мікалаем Трубяцкім, а таксама з апазіцыяй у Гарадской думе, якую ўзначальваў Віктар Янчэўскі, будучы член І Дзяржаўнай Думы. Была створана рэвізійная камісія на чале з магістрам фізіка-матэматычных навук Г. Румбовічам з Вільні, якая ў 1900 годзе правярала справаздачы горада за 1898—1899 гады. Але вынікам рэвізіі стала забарона ўсіх фінансавых аперацыяў гарадской управы без адпаведнага рашэння гарадской думы.

На выбарах 1901 года становішча К.Чапскага аказалася хісткім. Для пачатку неабходна было трапіць у склад мінскай гарадской думы, распарадчага органу гарадскога самакіравання. Гэтага ўдалося дасягнуць, але цаной вялікіх намаганняў. Граф прайшоў у склад управы. Ён прасіў абраць яго галавой Мінска, каб упарадкаваць справы, пасля чаго абяцаў падаць у адстаўку. У выніку дамогся свайго даволі значнай большасцю галасоў (25 — за, 10 — супраць).

Аднак умоў для працы не было. Абвастрыліся дачыненні з губернскімі ўладамі. Гарадскую касу ў чарговы раз рэвізавала адмысловая камісія. Ужо 29 мая 1901 года Караль Чапскі падае прашэнне аб адстаўцы, «бо хвароба і доктар таго патрабуюць». У верасні адстаўка прымаецца. Дума маўчаннем выявіла на тое сваю згоду.

Думская рэвізійная камісія прызнала ў 1902 годзе несапраўднымі шэраг крэдытаў, узятых для гораду сябрамі гарадской управы, ды абавязала іх унесці ў гарадскую касу больш як 44 тыс. руб., пагражаючы крымінальным пераследам. Раней дума ўсе расходы ўхваляла, але пад ціскам зверху пачала кваліфікаваць іх няправільнымі. К.Чапскі не прызнаваў сябе вінаватым і пісаў губернатару доўгія тлумачэнні. Нічога не дапамагала. Тады ён, каб атрымаць даўгі, заклаў у Дзяржаўным банку 400 тыс. гарадскіх аблігацыяў і атрымаў крэдыт у 200 тыс. рублёў. Але губернатар прызнаў у 1902 годзе такую «ракіроўку» незаконнай і прымусіў графа выкупіць аблігацыі ў банку і вярнуць іх. Узаемныя прэтэнзіі гораду і былога гарадскога галавы абвастрыліся.

Уночы з 17 на 18 студзеня 1904 года Караль Чапскі памёр у Франкфурце над Майнам ад сухотаў на 44-м годзе жыцця. Дума ўшанавала памяць былога гарадскога галавы ўставаннем. А доктар Рычард Яноўскі выступіў з прамовай, што выклікала незадаволенасць партыі В. Янчэўскага. 4 мая цела нябожчыка, прывезенае з-за мяжы, хавалі ў Станькаве.

Ацэнкі дзейнасці на пасадзе мінскага гарадскога галавы

Гарадскім галавой графам Чапскім праводзіліся не бывалыя датуль інтэнсіўныя работы па добраўпарадкаванні і азеляненні горада і павышэнні камфортнасці быту ўсіх гараджан. Так, па прапанове Караля Чапскага быў распрацаваны і зацверджаны новы генеральны план развіцця горада, будаваліся новыя кварталы з шырокімі вуліцамі і шыкоўнымі прэстыжнымі дамамі, праводзілася электрычнае асвятленне многіх вуліц і інш. Тэрыторыя Мінска значна вырасла ў памерах. Разам з тым, як адзначалі даследчыкі З. Шыбека і С. Шыбека, «павялічыліся разбазарванне гарадскіх земель, злоўжыванні пры заключэнні пазык, заблытанасць справаводства, што дазваляла муніцыпальным дзеячам прысвойваць значныя сумы грошай».

Караль Чапскі ўвайшоў у гісторыю як адзін з самых выдатных кіраўнікоў Мінска, пра што жыхары горада яшчэ доўга памяталі, цанілі заслугі свайго гарадскога галавы. Улічваючы вялікія заслугі Караля Чапскага перад горадам Мінскам, органы мінскага гарадскога самакіравання ў 1909—1911 гадах прынялі рашэнне аб перайменаванні адной з вуліц Мінска (вуліцы Міхайлаўскай) у вуліцу графа Чапскага.

У 2014 годзе на перакрыжаванні вуліц Багдановіча і Кісялёва ў Мінску на сцяне музея «Аліварыі» з’явіўся памятны знак графу Каралю Яну Чапскаму.

Таварыскае жыццё

У сваіх мемуарах графіня Марыя Чапская, у маёнтак Прылукі да графа Ежы Эмерыкавіча Чапскага заязджалі такія блізкія сябры як маянткоўцы-суседзі Міхал Антонавіч Ленскі (з маёнтка Хатава), Ядвіга Любанская (з роду Кеневічаў) з маёнтка Лошыца, Пётр Зыгмунтавіч Ваньковіч з жонкай Габрыэлай (з роду Горватаў) з маёнтка Вялікая Сляпянка, Зянон Аляксандравіч Ленскі з жонкай Анетай; а ў маёнтак Станькава да графа Караля Эмерыкавіча Чапскага (бо было больш лясоў для палявання) з’язджаліся маянткоўцы Урбан Баніфацевіч Крупскі, Альгерд Юліянавіч Свіда, Зянон Аляксандравіч Ленскі, а з Варшавы — пан Пульяноўскі і пралат Зыгмунт Хелміцкі (заўзяты паляўнічы).

Літаратура

• Раюк, А.Р. Урбан Крупскі (1863—1915): ад беларускага народніка да краёўца-кансерватара / А.Р. Раюк // Научные труды Респ. ин-та высш. школы. Истор. и псих.-пед. науки : сб. науч. ст.: в 3 ч. / РИВШ ; редкол. : В.А. Гайсёнок [и др.]. — Минск : РИВШ, 2023. — Вып. 23. — Ч. 1. — С. 339—346.
• Сацукевіч Іван. Тапаніміка мясцін горада Мінска, звязаных з Каралем Чапскім // Жыццё Айчыне, гонар нікаму. Матэрыялы навуковай канферэнцыі, прысвечанай 180-годдзю з дня нараджэння Эмерыка фон Гутэн-Чапскага. Мінск, 16-18 сакавіка 2009 г. — Мінск: Выдавецтва Віктара Хурсіка, 2009. — Сс. 61-66.
• Шыбека, З. В. Минскъ сто гадоў таму / З. В. Шыбека. — Мінск : Беларусь, 2007. — 304 с.
• Шыбека Захар. Караль Чапскі перад выклікам гарадской цывілізацыі // Жыццё Айчыне, гонар нікаму. Матэрыялы навуковай канферэнцыі, прысвечанай 180-годдзю з дня нараджэння Эмерыка фон Гутэн-Чапскага. Мінск, 16-18 сакавіка 2009 г. — Мінск: Выдавецтва Віктара Хурсіка, 2009. — Сс. 50-60.
• Czapska, M. Europa w rodzinie. Czas odmieniony / M. Czapska. — Kraków : Znak, 2014. — 384 s.

Спасылкі

• Самы забыты мэр Мінска