Lutesiom

Lutesiom
Iterbiom – Lutesiom – Hafniom
Lu Lr Taolenn beriodek
Perzhioù hollek
Niver atomek	71
Rummad kimiek	Lantanidoù
Strollad	Lantanidoù
Trovezh	6
Bloc'h	f
Tolz atomek	174,97
Aozadur elektronek
[Xe] 4f14 5d1 6s2 Dasparzh an elektronoù : 2, 8, 18, 32, 9, 2
Perzhioù atomek
Niver oksidadur	+ 3 Oksidenn vazennek skañv
Tredanleiegezh	1,00 (Skeul Linus Pauling)
Gremmoù ionadur	1 : 523,519 kJ/mol 2 : 1 341,145 kJ/mol 3 : 2 022,273 kJ/mol 4 : 4 365,958 kJ/mol 5 : 6 445,215 kJ/mol
Skin atomek	224 pm
Skin kenamsav	174 pm
Skin Van der Vaals	(stlenn ebet)
Perzhioù fizikel
Arvez	Kaled
Douester (≈20 °C)	9,842 g/cm3
Teuzverk	1 663 °C
Bervverk	3 402 °C
Tredanharzusted	582 nΩ•m (e 20 °C)
Neuz an elfenn
1 cm3 eo ec'honad an diñs lutesiom.

Un elfenn gimiek eo al lutesiom ; Lu eo e arouez kimiek, 71 e niver atomek ha 174,97 e dolz atomek.

Istor

E 1878 e voe hiniennekaet an elfenn 70 gant ar c'himiour suis Jean Charles Galissard de Marignac e Skol-veur Geneva a-douez an erbiom a oa en un tamm kailh gadolinit. An anv ytterbium a roas d'an elfenn nevez, en enor da Ytterby, ur gêriadenn e-kichen Stockholm ma teue ar c'hailh.
E 1907 e voe rannet ytterbium Galissard de Marignac e div elfenn gant ar c'himiour gall Georges Urbain : unan a anvas neoytterbia, a zeuas da vezañ an iterbiom ₇₀Yb, hag eben a anvas lutecia diwar anv latin Pariz, a voe anvet lutecium (pe : lutetium) ₇₁Lu diwezhatoc'h.
E 1907 ivez e voe dizoloet Yb ha Lu en ytterbia gant ar c'himiour aostrian Carl Auer von Welsbach, hag ur wezh c'hoazh gant er Stadoù-Unanet gant ar c'himiour saoz Charles James.
E 1953 e voe kenderc'het lutesiom peuzc'hlan.

Perzhioù

Ur metal liv an arc'hant eo al lutesiom, al lantanid kaletañ eo.

Kimiek

Mat e talc'h al lutesiom ouzh an daskrign. Gorrek-tre e c'houzañv an oksidadur en 20°C, met buan e tev e 150 °C ; da neuze e tro da drioksidenn lutesiom Lu₂O₃, a c'hall lonkañ an dour hag an dioksidenn garbon CO₂.

• Buan e tazgwered al lutesiom gant dour zomm, gorrekoc'h gant dour yen :

2 Lu [k] + 6 H₂O [d] → 2 Lu(OH)₃ [dz] + 3 H₂ [g]

• Dilufrañ gorrek-tre a ra an iterbiom en aer :

4 Lu + 3 O₂ → 2 Lu₂O₃ (trioksidenn lutesiom)

• Aes ivez eo dileizhañ an iterbiom en drenkenn sulfurek :

2 Lu [k] + 3 H₂SO₄ [dz] → 2 [Lu(H₂O)₉]³⁺ [dz] + 3 SO₄^2- [dz] + 3 H₂ [g]

• Gant ar pevar halogen skañvañ (F, Cl, Br hag I), aroueziet amañ dre X, e tazgwered Lu pa vez tommoc'h eget 200 °C :

2 Lu [k] + 3 X₂ [g] → 2 LuX₃ [k]

Izotopoù

Daou izotop eus Lu a gaver en natur : Lu-175 ha Lu-176, ¹⁷⁵Lu o vezañ stabil.
Skinizotopoù zo bet kevanaozet, 32 anezho, ¹⁷⁴Lu o vezañ an hini stabilañ gant un hanter-vuhez a 3,31 bloavezh.

Izotopoù stabilañ al lutesiom

Izotop	% en natur	Hanter-vuhez	Digevanad
173Lu	kevanaozet	1,37 bloavezh	173Yb
174Lu	kevanaozet	32,31 bloavezh]]	174Yb
175Lu	97,41	stabil, 104 neutron
176Lu	2,59	3x1010 bloavezh	176Hf

Arver

Nebeut a implij a vez graet eus al lutesiom, abalamour d'e rouezded ha d'e briz.

• Lu-175, al lutesiom stabil, a dalvez da drelusker e granterezh an eoul-maen.
• E greanterezh an elektronik ez arverer Lu a-gementadoù bihan da bistañ granatoù GdGa a vez lakaet e lod memorioù evit an urzhiataerioù.
• Skinoù β a vez bannet gant ar skinizotop Lu-177, setu e vez implijer er mezegiezh evit stourm ouzh ar c'hankr.

Notennoù

Daveennoù

• American Chemical Society (en) Liamm oberiant 25 DU 12
• AN NOALLEG Yann-Baol, Geriadur ar Gimiezh, Preder, Plomelin, 2008 ISBN 978-2-901383-69-7 Preder
• AN NOALLEG Yann-Baol, Geriadur ar Fizik, Preder, Plomelin, 2006 ISBN 978-2-901383-64-2
• Annales de chimie et de physique, Gallica / Bibliothèque nationale de FranPr (fr) Liamm oberiant 26 HER 12
• Atomic weights of the elements 2007 (IUPAC Technical Report) Pure an Applied Chemistry (en) Liamm oberiant 26 HER 12
• Atomic Weights and Isotopic Compositions for All Elements National Institute of Standards and Technology (en) Liamm oberiant 18 HER 12
• Bureau de Recherche Géologique et Minière (BRGM) (fr) Liamm oberiant 26 HER 12
• CONSIDINE Glenn D., Van Nostrand's Encyclopedia of Chemistry, Wiley-InterscienPr, 2005 ISBN 978-0-471-61525-5 (en)
• DEPOVERE Paul, La classification périodique des éléments — La merveille fondamentale de l'Univers, De Boeck, Brussels, Belgia, 2002 ISBN 978-2-8041-4107-3 (fr)
• EMSLEY John, Nature's Building Blocks — An A-Z Guide to the Elements, Oxford University Press, 2001 ISBN 978-0-19-850341-5 (en)
• Geriadur brezhoneg An Here, Plougastell-Daoulaz, 2001 ISBN 978-2-86843-236-0
• ÉTIENNE Guy, Geriadur ar Stlenneg, Preder, 1996 ISBN 978-2-901383-14-7
• HOLDEN Norman, History of the Origin of the Chemical elements and Their Discoverers, New York, 2001 Brookhaven National Laboratory (en) Liamm oberiant 26 HER 12
• International Union of Pure and Applied Chemistry (IUPAC) (en) Liamm oberiant 26 HER 12
• Jefferson Lab (en) Liamm oberiant 22 KZU 2012
• Joint Institute for Nuclear Research (ОИЯИ e Dubna) (en) Liamm oberiant 25 DU 2012
• Los Alamos National Laboratory (en) Liamm oberiant 14 C'HWE 2013
• Les propriétés chimiques (fr) Liamm oberiant 07 GEN 13
• LIDE David R., CRC Handbook of Chemistry and Physics - 88th Edition, CRC Press, 2007 ISBN 978-0-8493-0488-0 (en)
• Royal Society of Chemistry (en) Liamm oberiant 03 KZU 2012
• STWERTKA Albert, A Guide to the Elements, Oxford University Press, 1996 ISBN 978-0-19-508083-4 (en)
• Webelements (en) Liamm oberiant 26 HER 2012

Kimiezh | Elfennoù kimiek
Rolloù hervez an arouez ~ hervez an anv • Taolenn beriodek Taolennoù an izotopoù rannet ~ klok
Dmitriy Mendeleyev • Ernest Rutherford