Gwilym Rhyfel

Roedd Gwilym Rhyfel neu Gwilym Ryfel (fl. 1170au), yn fardd llys a ganai yng Ngwynedd a Phowys yn hanner olaf y 12g.

Bywgraffiad

Ychydig a wyddys am fywyd y bardd ar wahân i'r hyn y gellir casglu o'i cerddi. Canai i noddwyr yng Ngwynedd Uwch Conwy ond ceir cyfeiriad at Degeingl hefyd sy'n awgrymu cysylltiad posibl â'r rhan honno o'r Berfeddwlad. Canodd ei gyd-fardd Gruffudd ap Gwrgenau farwnad iddo sy'n dangos ei fod yn frodor o Bowys a'i fod wedi marw mewn brwydr ymhell o'i fro enedigol. Mae hynny yn ei dro yn ategu'r awgrym yn enw'r bardd mai bardd-ryfelwr ydoedd, fel Dafydd Benfras a rhai eraill o'r Gogynfeirdd. Cyfeirir ato gyda pharch gan Iorwerth Beli (14g) fel un o brif feirdd y traddodiad, gyda Cynddelw Brydydd Mawr, Llywarch ap Llywelyn ("Prydydd y Moch") a Dafydd Benfras.

Cerddi

Dim ond pedair cerdd o waith y bardd sydd wedi goroesi, sef dwy gyfres o englynion i'r tywysog Dafydd ab Owain Gwynedd, ynghyd â dau englyn i farch a ddyfynnir yng Ngramadeg Einion Offeiriad (14g) fel enghraifft o'i waith.

Roedd Dafydd ab Owain yn fab hynaf Owain Gwynedd trwy ei gyfnither Cristin. Mae un o'r cerddi iddo yn gerdd dadolwch (cerdd sy'n erfyn am gymod) ac ymddengys fod y bardd wedi digio'i noddwr. Mae'r ail yn gyfres o dri englyn unodl union a ganwyd, mae'n debyg, tua 1174-1175 yn y flwyddyn brin pan ymestynnai awdurdod Dafydd dros y rhan fwyaf o Wynedd.

Ac eithrio'r ddau englyn yng Ngramadeg Einion Offeiriad, cedwir y testunau yn Llawysgrif Hendregadredd.

Llyfryddiaeth

• "Gwaith Gwilym Rhyfel", gol. J. E. Caerwyn Williams, yn Gwaith Dafydd Benfras ac eraill o feirdd hanner cyntaf y drydedd ganrif ar ddeg, gol. N. G. Costigan et al., Cyfres Beirdd y Tywysogion 6 (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 1995)